Zaman ılgerı jyljyp, uaqyt ötken saiyn elı üşın eŋbek etıp, ūlt müddesı üşın janyn pida etken ūlylarymyzdyŋ zaŋǧar tūlǧasy asqaqtai tüspek. Uaqyttyŋ aǧymynda qanşama ūrpaq almasyp, jaŋa dünie ataulynyŋ bärı de eskırıp jatsa da, ūlttyq ruhtyŋ ūly tının saqtauşy, qoruşy jandardyŋ beinesı sol ūltpen bırge jasai bermekşı. Būl aitylǧan sözder halqymyzdyŋ ruhani kösemı Ahmet Baitūrsynūlynyŋ tūlǧasyna tıkelei qatysty.
«Tıl – ūlttyŋ jany» ekendıgın erte ūǧynǧan ūlaǧatty ūstaz ūly dalany meken etuşı qazaq elınıŋ tıl jaǧdaiyn köp küittedı. Ony saqtaudyŋ, jaŋa zaman jaǧdaiynda damytudyŋ qamyn jasady. Osy jolda köp jyl boiy jemıstı eŋbek ettı.
Ūlt ūstazynyŋ qazaq tıl bılımın damytu jolynda jasaǧan düniesı ūşan-teŋız. Bız osy maqalamyzda solardyŋ üşeuın ǧana ataǧaly otyrmyz. Ahaŋ, eŋ aldymen, jazudyŋ adam men qoǧam ömırındegı eŋ zor qajettılıktı qamtamasyz ete alatyn qūral retındegı rölın tereŋ ūǧyndy. Ol: «bızdıŋ zamanymyz – jazu zamany. Jazumen söileu – auyzben söilesuden artyq därejege jetken zaman. Alystan auyzben söileuge bolmaidy. Jazumen dünienıŋ bū şetınen ekınşı şetındegı adammen söilese alasyŋ» dep jazdy. Bır ūltqa ortaq bır jazu qajet edı. Ol osy mūqtajdyqty ötedı. Ǧalym özınıŋ «Tıl-qūral» atty oqulyǧynda: «är jūrt balasyn äuelı öz tılınde oqytyp, öz tılınde jazu-syzu üiretıp, öz tılınıŋ jüiesın bıldırıp, jolyn tanytyp, balalar äbden daǧdylanǧannan keiın, basqaşa oqyta bastaidy. Bız de tılımız būzylmai saqtaluyn tılesek, özgelerşe, äuelı öz tılımızben oqytyp, sodan soŋ basqaşa oqytu tiıs» deidı.
Ūlt ūstazy A.Baitūrsynūlynyŋ san ǧasyr boiy tuǧan dalamyzda qoldanym tauyp kelgen dästürlı arab jazuyna reforma jasaǧandyǧy, ony qazaq tılıne beiımdegenı, sol arqyly ūltymyzdyŋ arab grafikaly töl jazuy jasalǧany barşaǧa aian. Oqu-bılım eŋ aldymen osy älıpbiden, ärıp taŋbalaryn üirenuden bastalady. Osyny jaqsy ūǧynǧan Ahaŋ özınıŋ «Oqu qūral», «Tıl-qūral», «Sauataşqyş», «Baianşy», «Älıppe astary», «Jaŋa älıpbi» atty eŋbekterınde būl mäselenı jüielı türde negızdep, jyldar boiy qazaqy oqyrmanǧa sauat aşu jolyn, dūrys jazudy, dūrys söilep, dūrys oqudy ūŋǧylyqty tılmen üiretıp, tüsındırıp, oqytumen tynbaidy. Özı reformalaǧan arab grafikaly qazaq jazuyn jas respublikanyŋ mädeni ömır qajetıne tolyqqandy paidalanudyŋ maŋyzyn jaqsy bılgen Ahaŋ 1922 jyldan, akademiialyq ortalyqty basqarǧan kezınen bastap, ülken ūiymdastyru jūmystaryn jürgızdı. Sonyŋ nätijesınde 1924 jyly Orynborda bolyp ötken qyrǧyz-qazaq bılımpazdarynyŋ tūŋǧyş qūryltaiynda älıpbi jan-jaqty taldanyp, talqylanyp, resmi türde qabyldanady.
Sonymen, A.Baitūrsynūly arab grafikaly qazaq jazuyn (älıpbiın) jasady. Ony kıtap türınde bastyryp şyǧardy, «Qazaq» gazetı arqyly taratyp, qalyŋ būqaranyŋ igeruıne mümkındık tudyrdy, oqu üderısıne qosty. Ǧylymi ortada «Baitūrsynov älıpbiı» atanǧan būl ülgı eş kemşılıksız jazu retınde joǧary baǧa aldy. Būl jazu qazaq ūltyn ūiystyratyn, taza qazaq tılınde aqpar taratuǧa mümkındık tudyratyn bırden-bır qūral boldy.
A.Baitūrsynūlynyŋ qazaq tıl bılımı ǧylymynyŋ, qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ, būlardan da basqa ūlttyq tılımızdegı bırqatar qoǧamdyq, äleumettanu ǧylymdarynyŋ negızın qalaǧany turaly däleldı ǧylymi zerttemeler barşylyq. Al osy ǧylym salalarynyŋ bärınıŋ de asyl negızı ǧylymi tılde jatyr. Şyndyǧynda, qai ǧylymnyŋ salasy boiynşa da zertteu jürgızu üşın eŋ aldymen sol salanyŋ qalyptasqan ǧylymi tılı boluy kerek.
Demek, ekınşıden, kez kelgen ǧylym salasynyŋ damuyndaǧy eŋ basty, maŋyzdy kezeŋnıŋ bırı – ǧylymi metatıl qalyptastyru. Är ǧylym salasynyŋ öz tılqoldanym, sözsaptam erekşelıgı, özındık ǧylymi apparaty, özıne tän terminder jüiesı, osynyŋ bärın jinaqtap aitqanda, öz metatılı bolady. Metatıl qalyptaspai, ǧylym damymaidy. Qarap otyrsaq, qazırgı qazaq tıltanymynyŋ qaŋqasyn qūraityn, onyŋ pändık sipatyn, syrtqy tūrpaty men ışkı mazmūnyn aiqyndaityn, qūrylymdyq jäne jüielık erekşelıgın aişyqtaityn oi-pıkır, tūjyrymdardyŋ köpşılıgı A.Baitūrsynūly eŋbekterınen bastau alady. Qazaq balalarynyŋ öz ana tılınde sauat aşuyn, odan ärı de oquyn ana tılınde jalǧastyruyn qamtamasyz etudı oilaǧan ūlt ūstazynyŋ sonau 1912 jyly jaryq körgen «Oqu qūral» (qazaqşa älıppe) jäne 1914 jylǧy «Tıl-qūral» oqulyǧy qazaqtyŋ taza ǧylymi tılınde jazylǧan oqulyqtar men oqu qūraldarynyŋ basy boldy. Ǧalymnyŋ «Oqu qūral» atty eŋbegı 1912-1925 jyldar aralyǧynda 9 ret qaita basylyp, qazaq qoǧamynda ūzaq qoldanysta bolady. A.Baitūrsynūlynyŋ üş kıtaptan tūratyn «Tıl-qūraly» qazaq tılınıŋ fonetikalyq jäne grammatikalyq qūrylymy men jüiesın jan-jaqty taldap beredı. Zertteuşı ǧalymdardyŋ jazuy boiynşa «Tıl-qūraldyŋ» fonetikaǧa arnalǧan I bölımı alǧaş ret 1914 jyly jaryq körıp, 1927 jylǧa deiın 7 ret basylyp şyǧady. Kıtaptyŋ «morfologiiaǧa» arnalyp 1914 jyly baspadan şyqqan II bölımı 1927 jylǧa deiın 8 ret basylyp şyǧady. «Sintaksiske» arnalǧan III bölımı de 1923 jyly jaryqqa şyǧyp, 1928 jylǧa deiın 6 ret qaitadan basylady. Qazaq tıltanym ǧylymynyŋ özegın qūrap otyrǧan terminder qūramyn A.Baitūrsynūly «pän sözderı» dep ataǧan. Ǧalymnyŋ qalamynan şyqqan terminder qazaq tıl bılımınde bügınge deiın belsendı türde qoldanylyp keledı. Būl – olardyŋ ömırşeŋdıgınıŋ dälelı.
Zat esım, syn esım, san esım, esımdık, etıstık, üsteu, odaǧai tärızdı söz taptarynyŋ ataulary, bastauyş, baiandauyş, anyqtauyş, tolyqtauyş, pysyqtauyş siiaqty söilem müşelerınıŋ attary ǧalymnyŋ tuǧan tıl tabiǧatyn qanşalyqty tereŋ bıletındıgınen habar beredı. Būlardan basqa da rai, qosymşa, jalǧau, jūrnaq, tübır söz, tuyndy söz, qos söz, tūrlauly müşe, tūrlausyz müşe, salalas söilem, sabaqtas söilem, dauysty dybys, dauyssyz dybys, qataŋ dybys, ūiaŋ dybys, buyn, şumaq, tarmaq, däiekşı, jıŋışkelık belgısı, ärıp, jaqşa, nükte tärızdı qazırgı qazaq tılınde eŋ belsendı türde qoldanylatyn terminderdı A.Baitūrsynūly jasaǧan. Terminderdı jasaumen şektelmei, terminjasamnyŋ ädıs-täsılderı men joldaryn, basty ūstanymdaryn aiqyndap bergen. A.Baitūrsynūly qazaq tıl bılımıne ölşeusız, zor eŋbek sıŋırdı. Bır adamnyŋ bır ǧylym salasy üşın jasaǧan ısıne, osynşama mol, sapaly, kemel dünielerdı tudyrǧanyna qairan qalasyz! Būl turaly ǧalymnyŋ metatılın, terminjasam mäselelerın arnaiy zerttegen Ş.Qūrmanbaiūly, Ş.Jalmahanov eŋbekterınde keŋınen söz bolady. Sondai-aq J.Smaǧūlov, Ş.Jalmahanov eŋbekterınen A.Baitūrsynūlynyŋ qazaq ädebiettanu terminderınıŋ negızın qalaǧan tūlǧa ekendıgıne közımız anyq jetedı.
Üşınşı kezekte söz bolatyn mäsele – Ahmet Baitūrsynūly men ol basqaryp, Ä.Bökeihanūly jäne M.Dulatovpen bırlese otyryp şyǧaryp tūrǧan «Qazaq» gazetınıŋ qazaq jazba ädebi tılın qalyptandyruǧa qosqan ülesı turaly. Ahaŋnyŋ gazettı ūiymdastyruǧa, onyŋ barlyq jauapkerşılıgın moinyna alyp, toqtatpai şyǧaryp tūruǧa qosqan eren eŋbegı jaiynda zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazuşysy M.Äuezov: «Ol gazettıŋ jany kım edı? Işındegı qajymaityn qairat, kemımeitın ekpın kımnıŋ ekpını edı? Ol ekpın ūiyqtaǧan qazaqty aiqailap oiatuǧa zaman erık bermegen soŋ masa bolyp qalai yzyŋdap oiatamyn dep, ūzaq beinettı moinyna mındet qylyp alǧan Ahaŋnyŋ ekpını bolatyn» degen edı. Jaŋaşa, taza qazaqy baǧyt ūstanatyn gazettı şyǧaru oŋai ıs bolmady. Ol turaly Ahaŋ: «qazaqşa gazet şyǧaru – qiyn jūmystyŋ bıreuı. Qiyn ekendıgın «Qazaq» gazetı şyqqannan keiın bılıp otyrmyz. Zaman tar, jer jolsyz, qalyp tärtıpsız, ıs qūralsyz, halyq aŋsyz» degen-dı. A.Baitūrsynūlynyŋ «Qazaq» gazetındegı orny, gazettıŋ sol kezeŋdegı, jaŋa zamandaǧy jaŋa jazba ädebi tıldıŋ qalyptanyp, normalasuyna, damuyna qosqan ülesı turaly zertteuşıler az jazǧan joq. Olardyŋ aituy boiynşa Ahaŋnyŋ jaŋa älıpbiı, jekelegen qarıpterdıŋ grafikalyq jazylu zaŋdylyqtary, orfografiialyq jäne punktuasiialyq qaǧidalardy qamtyǧan emle erejelerı gazettıŋ qyzmetı barysynda keŋınen talqylanyp, praktikalyq qoldanym täjıribesınen, qalyŋ būqaralyq synaq tezınen ötıp, qalyptandy. Gazet sol kezeŋde öz şyǧarmaşylyǧyn bastaǧan talai-talai jas aqyn-jazuşylardyŋ taza ana tılınde jazyp, käsıbi tūrǧydan ösıp, şyŋdaluy jolynda ölşeusız zor üles qosty. Demek, taza qazaq tılınde, jaŋaşa qazaq jazuymen şyǧyp tūrǧan «Qazaq» gazetı özınıŋ tūla boiynda tıltanymdyq ǧylymi ūstanymdaryn ornyqtyru negızınde, jaŋaşa ädebi sözsaptam, kösemsöz normalaryn qalyptandyru negızınde jaŋa kezeŋdegı jazba ädebi tıl normalarynyŋ qalyptasuyna, damuyna zor üles qosty. Ahaŋdai ūly tūlǧanyŋ bar ziiatkerlık küş-quaty «Qazaq» gazetınıŋ tılınde öz örnegın tapty. Ūlttyŋ ūly müddesı jolynda jalqy jalpyǧa ainaldy.
Şaǧyn zertteme negızınde bızdıŋ közımız bır närsege tolyq jetıp otyr. Bırınşıden, ūlttyq älıpbi jazba ädebi tıldıŋ eŋ basty belgısı, körsetkışı ekenı anyq. Ekınşıden, Ahaŋ tıl bılımınen bastap, özı negızın qalaǧan ǧylym salalarynyŋ metatılın jasap, qalyptandyryp otyr. Üşınşıden, tūŋǧyş jalpyqazaqtyq gazet şyǧaryp, qazaq jazba ädebi tılınıŋ bır ızge salynuyna jaǧdai jasap otyr. Jazba ädebi tılge bailanysty osy üş tūǧyrly negızge süiene otyryp, qoryta kelgende, Ahmet Baitūrsynūlyn arab grafikaly qazaq älıpbiın jasaǧan, osy älıpbidı paidalana otyryp, qazaq balasyna arnalǧan oqu qūraldaryn, oqulyqtardy jazǧan, qazaq tıl bılımınıŋ metatılın jasaǧan, qazaq tılındegı bırqatar qoǧamdyq, äleumettanuşylyq ǧylym salalarynyŋ negızın qalaǧan, halqymyzdyŋ ruhani, mädeni qajetın öteu üşın tūŋǧyş jalpyqazaqtyq «Qazaq» gazetın bastyryp şyǧarǧan, ol gazet betterınde qazaq älıpbiınıŋ, emlesınıŋ, jalpy qazaq tılı men ädebietınıŋ kökeitestı mäselelerın tūraqty türde nasihattap otyrǧan, gazet betterınde sol kezeŋdegı Beiımbet Mailin sekıldı talai jas, balaŋ aqyn-jazuşylardyŋ, jurnalisterdıŋ tūtas ūrpaǧyn tärbielep şyǧarǧan, qazaqtyŋ ūlttyq jazba ädebi tılınıŋ qanaty qataiyp, bekuıne, qalyptanuyna jaǧdai jasaǧan tūlǧa retınde tanimyz.
Myrzabergen MALBAQŪLY, A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ
bas ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
