Saiasattanu ǧylymdarynyŋ doktory, Memleket tarihy institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, belgılı saiasattanuşy Japsarbai Quanyşev 70-ke toldy. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynan tartyp, elımızdıŋ saiasi jüiesındegı maŋyzdy buyndarda qyzmet ıstegen ol Qazaqstandaǧy ärbır özgerısterden özındık oi tüiıp, ony baspasöz betterınde jiı jariialap keledı. Gazetımızdıŋ bügıngı sanynda tūraqty avtorymyz Japsarbai Iliiasūlynyŋ tılşılerımızge bergen sūhbatyn jariialap, onyŋ eldık sanany nyǧaitu, ūlttyq müddenı özek etu jönındegı oilaryn oqyrmanǧa ūsynudy jön sanadyq.
– Japsarbai Iliiasūly, eŋ äuelı, 70 jasqa tolǧan mereitoiyŋyzben qūttyqtaimyz! Sız zeinetke şyqqanǧa deiın elımızdıŋ bilık jüiesındegı maŋyzdy buyndarda qyzmet atqardyŋyz. Sızdıŋ äldekımderşe özıŋızdı jarnamalaityn, at üstınde jürgenın abyroi sanap, özın jūrtqa körsetuge äues ädetıŋız joq ekenın de, tılşılerge de sūhbat bermei, jūrt közıne köp tüspei jüretınıŋızdı bız jaqsy bılemız. Oqyrman maqalalaryŋyzdy baspasözden oqyp jürgenı bolmasa, sız jaily köp bılmese kerek. Endeşe, äŋgımenı özıŋızdı qysqaşa tanystyrudan bastasaŋyz qaitedı?
– Raqmet, men Jetısu oblysy Köksu audany Mūqyry auylynyŋ tumasymyn. 1979 jyly QazPİ-dı, 1986 jyly Mäskeudegı KSRO ǦA Tarih institutynyŋ aspiranturasyn bıtırdım. 1979 jyldan 1992 jylǧa deiın Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih, arheologiia jäne etnografiia institutynda laborant, kışı, aǧa ǧylymi qyzmetker jäne ǧalym hatşy bolyp jūmys ıstedım.
Adam tuylǧannan keiın belgılı bır ortada, belgılı bır qoǧamda ömır süredı ǧoi. Elımız täuelsızdık alǧan jyldarǧa deiın Keŋes däuırınde bılım alyp, qyzmet ıstep, sol jüienıŋ şynaiy keiıp-kespırın körıp-bılıp östık. Bızge täuelsızdık oŋailyqpen kelgen joq. Ol ülken küres pen halyqtyŋ küştı būlqynysynyŋ arqasynda jüzege asty. Bız ol kezde jalyndaǧan jaspyz, oiymyzdy ırıkpei, aşyq aityp jürdık. Mäselen, 1990 jyly menıŋ «Kolbinnıŋ portretter ştrihy» atty maqalam jariialandy. Ol maqalada oiymyzda jürgen barlyq maqsatymyz, halyqtyŋ kökeiınde jürgen özektı tüiınder aşyq jazylyp, bilıktıŋ saiasi tüpkı maqsatyn anyq aşyp körsetuge tyrystym. Osy arqyly özımnıŋ saiasi tūǧyrymdy körsettım.
Osylaişa elımız täuelsızdık alǧan kezde ūlt bolyp ūiysu üşın, el bolyp egemendıktı saqtau üşın ne ısteuımız kerek ekendıgın sezınuge talpyna bastadyq. Elımızdıŋ saiasi üderısıne öz mümkındıgımız jetkenşe aianbai at salystyq. 1992 jyly, men Almatydaǧy ǧylym akademiiasyna qarasty Şoqan Uälihanov atyndaǧy Tarih, arheologiia jäne etnografiia institutynda qyzmet ıstep jürgen kezım edı. Bır künı marqūm Altynbek Särsenbaiūlymen kezdesıp qaldym. Būrynnan tanystyǧymyz bar edı. «Bır oi bar, jaqynda özıŋızben habarlasamyz» dedı. Qyrküiek aiynda maǧan Marat Täjin telefon şalyp, «Prezident apparatynda aqparattyq-saraptamalyq ortalyq qūramyz, soǧan jūmysqa kelıŋız» dep şaqyrdy. Menıŋ Prezident Äkımşılıgındegı jūmysym osylai bastaldy. Söitıp, Prezident Äkımşılıgınde 25 jyl jūmys ıstedım. 2012 jyly Işkı saiasat bölımınıŋ meŋgeruşısı boldym. Onyŋ arasynda 1996 jyldyŋ mamyry men 2004 jyldyŋ jeltoqsan aiyna deiın Ahmetjan Smaǧūlūly Esımov, Äbış Kekılbaev, Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev, İmanǧali Nūrǧaliūly Tasmaǧambetov, Oralbai Äbdıkärımūly syndy 5 memlekettık hatşynyŋ keŋesşısı boldym. Prezident Äkımşılıgınıŋ basşysy Ädılbek Jaqsybekovtyŋ hatşylyǧyn basqardym. Odan qaita Işkı saiasat bölımıne auystym. İnspektor, sektor meŋgeruşısı, bölım basşysynyŋ orynbasary boldym. Az uaqyt Qazmedia ortalyǧynda bas direktor boldym. Sodan keiın Tūŋǧyş prezident kıtaphanasynda direktordyŋ orynbasary bolyp qyzmet atqardym.
– Ömır jolyŋyz ideologiia salasymen tyǧyz bailanysty eken. Qazır osy «Qazaqstanda ūlttyq ideologiia joq» degen söz jiı aityldy. Sız osy pıkırmen kelısesız be?
– 1993 jyldyŋ köktemınde elımızde alǧaş ret ideologiialyq mäselege arnalǧan ülken keŋes öttı. Osy keŋeste täuelsız Qazaqstandy örkendetıp, onyŋ memlekettılıgın nyǧaitu, jaŋa jaǧdaidaǧy ideologiialyq jūmystyŋ negızgı baǧyt-baǧdarlaryn qalyptastyru problemasy keŋınen talqylanǧan edı. Būl 70 jyl Keŋester Odaǧynyŋ qūramynda bolyp, öz tızgının endı ǧana qolǧa alǧan jas memleket üşın asa maŋyzdy bas qosu boldy. Osy jinalystan keiın Ükımet basşysynyŋ orynbasary Quanyş Sūltanov bastaǧan Äbış Kekılbaev, Qaiyrbek Süleimenov, Naǧaşbai Şaikenov jäne taǧy basqa memleket jäne qoǧam qairatkerlerı Kökşetau, Petropavl, Pavlodar qalalaryna baryp, ideologiialyq jaqtan süiemeldeu jūmysyn bastap ketkenı esımde qalypty. Demek, ärbır memleket öz elınıŋ bolaşaq damuyn negızge ala otyryp, memlekettık saiasatty qalyptastyrady. Bızdıŋ elde de «ūlttyq ideologiia qalyptastyru» mäselesı äu bastan eskerusız qalǧan joq. Tek bız sol kezdegı demografiialyq jaǧdaiǧa bailanysty būl mäselenı memlekettık saiasattyŋ eŋ näzık buyny retınde qarap, tym alaulatyp, jalaulatyp jıbergen joqpyz. Ökınışke qarai, būl jerde Batystyŋ yqpaly da küştı bolǧany da jasyryn emes. Öitkenı täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda bızge köz tıgıp, bızdıŋ eldıŋ bailyǧyna qyzyǧyp, öz yqpalyn jürgızuge tyrysqan jat piǧyldaǧy elder de az bolǧan joq. Mıne osy tūrǧydan alǧanda ūlttyq müdde mäselesı, joǧaryda aitqanymyzdai, öte özektı taqyryptar qataryna jatatyndyǧyn moiyndamasqa bolmaidy. Keŋes Odaǧynyŋ şekpenınen şyqqan saiasi salada eş täjıribesı joq jas memleketke öz ideologiiasyn tyqpalaǧandar da az bolǧan joq. Olar demokratiia men adam qūqyqtaryn jeleu etıp, Ata Zaŋymyzǧa memlekettık ideologiia ūǧymyn engızuge ärtürlı «kedergılerdı» jasap baqty. Sondyqtan da bızdıŋ zaŋ-tüzımderımızde ūlttyq ideologiia jönındegı mäseleler aşyq jazylǧan joq. Kei jaǧdaida ony aşyq aitudan qaldyq. Osyǧan qaramastan memlekettık saiasat aiasynda ol keŋ auqymda qarastyrylyp, būl baǧyttaǧy jūmystar memlekettıŋ saiasatyn aqparattyq süiemeldeu nemese ılgerıletu tūrǧysynda atqarylyp otyrdy. Ärine, būl jūmysta kemşılıkter de bar şyǧar, bıraq jetıstıgımız de joq emes. Sondyqtan täuelsızdıktı baiandy etıp, eldıŋ ūlttyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etu ısınde de bızge saiasi qyraǧylyq, ūlttyq ideologiialyq qyzmettı jalǧastyruda asqan şeberlık kerek. Onyŋ üstıne qazırgı geosaiasi jaǧdai da künnen-künge kürdelenıp jäne uşyǧyp barady. Bır auyz sözben aitqanda, ūlttyq ideologiia ūranmen qalyptaspaidy. Ūlttyq ideologiiany örkendettendırudıŋ bır şarty ädılettılık bolmaq. Sondyqtan da bolar bügıngı taŋda eldegı saiasi reformalar şeŋberınde ūlttyq qūndylyqtardy damytuǧa den qoiylyp, osy mäsele jüielı türde qolǧa alyna bastady. Aldaǧy uaqytta, iaǧni Ädılettı Qazaqstandy qūru barysynda, eldık sananyŋ da küşeietındıgıne senımım mol.
Demek, ūlttyq ideologiia qysqa ǧana uaqyt ışınde qalyptasa salmaidy, ol zaman köşınde tolyǧyp, bırtındep nyǧaia tüsetın dünie. Ekınşı tūrǧydan, ol qatyryp qaǧazǧa jazyp tastaityn zaŋ emes, ol jalpy halyqtyŋ ideologiialyq ortaq qūlşynysynan, eldık sana negızındegı arman-maqsatynan körınıs tabuy kerek. Sondyqtan bızde ūlttyq ideologiia joq dep auyzdy qūr şöppen sürte beru dūrys emes dep oilaimyn.
– «Ädılettı Qazaqstan» qūru bızge, bızdıŋ elımızge ne beredı dep oilaisyz?
– Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly Toqaevtyŋ Qazaqstan halqyna Joldauynda: «Bız aşyq bäsekelestık ornyqqan jäne bärıne teŋ mümkındık berıletın Ädılettı Qazaqstandy qūryp jatyrmyz. Auqymdy saiasi özgerısterdı aşyqtyq, ädıldık jäne özara senım arqyly jüzege asyru asa maŋyzdy. Jaŋa sailau nauqanynyŋ merzımderın jäne onyŋ retın elge aşyq jariialau şeşım qabyldau kezındegı aşyqtyq qaǧidatyna sai keledı. Osy qadamnyŋ bärı bızdıŋ «Küştı Prezident – yqpaldy Parlament – esep beretın Ükımet» atty basty formulamyzdy bırtındep naqty män-mazmūnmen baiyta tüsedı» degen edı. Memleket basşysy egemendıktı nyǧaityp, eldıktı saqtap qalu üşın eldıŋ damu jolyndaǧy kezdesetın kedergılerdıŋ barlyǧynan arylu kerektıgın de jiı aityp keledı.
Şynymen de, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev el tızgının qolǧa alǧannan keiın batyl qadam jasap, halyqtyŋ mūŋ-mūqtajy men täuelsızdıktı jäne qazaq memlekettılıgınıŋ qamyn oilaǧan auqymdy reformany jürgızudı qolǧa alyp, olardyŋ maqsatty qarqynyn saqtap qana qoimai, auqymdy jaŋǧyrtu jolyn taŋdap, saiasi reformalarǧa, iaǧni saiasi jüienı qaita jükteuge basymdyq berdı. Köptegen tüitkıldı mäselenıŋ basyn aşyp, olardy şeşuge kırıstı. Būl jaŋa baǧyt saiasi-ekonomikalyq monopoliiasyzdandyru men qoǧamdyq baqylaudy ornatudy talap ettı jäne bilıktı monopoliialauǧa tosqauyl qoiyp, populistık ūranmen äuestenuge jol bermeudı közdeidı. Mūndaǧy basty maqsat – Qazaqstan halqynyŋ ūzaq merzımdık müddelerın qamtamasyz etu edı. Bız qazırdıŋ özınde Memleket basşysynyŋ halyqqa ūsynǧan ädılettılık, teŋdık, bırlık qaǧidattaryn ornyqtyruǧa baǧyttalǧan saiasi bastamanyŋ naqty oryndalyp jatqandyǧynyŋ kuäsı bolyp otyrmyz. Saiasi reformalardy ılgerıletuge tıkelei qatysy bar «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır konstitusiialyq zaŋdaryna Memleket basşysynyŋ 2022 jylǧy 16 nauryzdaǧy Joldauyn ıske asyru mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» konstitusiialyq zaŋnyŋ şeŋberınde Prezident, Parlament pen onyŋ deputattarynyŋ märtebesı, sailau turaly jäne taǧy basqa bırqatar maŋyzdy zaŋǧa Q.Toqaev jariia türde qol qoidy. Būl halyq müddesıne negızdelgen auqymdy reforma ıske asyryla bastady degen söz. Ol zaŋdar eldegı saiasi reformalardyŋ baiandy boluynyŋ kepılı. Eŋ bastysy, Prezident jalaŋ äkımşılık şaralarmen şektelmei, adamdy memlekettıŋ basty bailyǧy retınde qarastyrady. Eldık müddenı nyǧaitudyŋ basty tüiının ädıldık retınde qarastyrady.
Basqasyn aitpaǧan künnıŋ özınde Memleket basşysynyŋ superprezidenttıkten bas tartyp, prezidenttık-parlamenttık respublikaǧa bet alyp, yqpaldy Parlament, halyq ünıne qūlaq asatyn memleket qūru bastamasynyŋ özı bızdıŋ elımızdıŋ damuyna tyŋ serpın beretın maŋyzdy saiasi qadam. Onyŋ üstıne, Prezident aityp qana qoiǧan joq, bärın zaŋmen şegelep otyr. Ol azamattar, bükıl qoǧam zaŋnyŋ talaptaryn mültıksız oryndauǧa daǧdylanyp, sonyŋ negızınde ömır süruı kerek degendı aŋǧartady. Būl eldıŋ saiasi damuy üşın öte maŋyzdy. Qasym-Jomart Toqaevtyŋ jürgızıp otyrǧan saiasatynyŋ bır ūtymdy jerı de, köŋılde bolaşaqqa degen senım ūialatatyn tūsy da osy ma deimın.
– Aǧa, sözıŋız auzyŋyzda, elımızde «yqpaldy Parlament» qalyptastyru mäselesı aitylǧaly bırneşe jyl boldy. Bız Parlament yqpalynyŋ artyp kele jatqanyn naqty baiqai almai otyrǧan siiaqtymyz.
– Ärine, bärı bır künde özgere salmaidy. Prezident batyl qadamdarǧa barǧanymen, bızdıŋ memlekettık organdardyŋ belsendı qadam jasai almai jaltaqtap otyrǧandyǧy ras. Bıraq būl uaqyttyŋ mäselesı. Bızde köp närse joǧaryda aitqanymdai, zaŋmen naqtylanyp jatyr ǧoi. Onyŋ üstıne köne jüieden qalǧan «mūra» älı de barşylyq. Mümkın ūrpaq almasuy barysynda osy jaltaqtyŋ bärınen qūtylatyn şyǧarmyz. Bır auyz sözben aitqanda, zaŋ tüzelse, qoǧam özgerdı, Prezident yqpaldy Parlament qūruǧa ülken mümkındık berdı. Endıgı mäsele bızdıŋ zaŋ şyǧaruşy organdar men halyqtyŋ saiasi sana-sezımıne bailanysty dep oilaimyn. Elımızde zaŋ jūmys ıstegen kezde jastarymyzdan bastap qariialarymyzǧa deiın jauapkerşılıktı sezınıp, sol zaŋdardyŋ oryndaluyn halyq talap etkende, yqpaldy Parlament te jūmys ıstei bastaidy.
– Ökınıştısı, qazır halyq bır närsenı talap etse, onyŋ bärı bırden oryndalyp jatqan joq qoi.
– Demokratiiany qūru oŋai şarua emes. Ol turaly bız sözımızdıŋ basynda aittyq. Kerek deseŋız, demokratiia degen sözdıŋ özın qanşama jyl bızge «tüsındırıp», bızden demokratiiany talap etıp kelgenderdıŋ özderı qazır demokratiialyq qūndylyqtardy belden basa bastaǧan joq pa?! Demek, demokratiia degen ärkımnıŋ oiyna kelgenın talap etu emes, ol da eldık sanany, ūlttyq müddenı, memleketşıldık ideiany negız etuı kerek. Memlekettıŋ negızgı küşı – halyq. Bız «halyq qalasa han tüiesın soiady» degen ideologiiadan när alǧan ūltpyz. Halyq qalasa oryndalmaityn närse joq, bıraq halyqtyŋ talaby da eldık müddenı, ūlt bolaşaǧyn, ūrpaq keleşegın negızge alu kerek dep oilaimyn. Sonymen qatar, «halyq ünıne qūlaq asu» mäselesınde zaŋ atqaruşy organdarda qyzmet ıstep otyrǧan azamattardyŋ saiasi tanymymen, eldık müddege qyzmet etu sanasymen qatysty ekenın esten şyǧarmaǧan jön. Prezident bärın aityp, tapsyrma berıp jatyr, sony ılıp äketıp, jūmys ısteu jaǧynda bızdıŋ azamattar älı de sylbyrlyq tanytyp jatqany ras. Ony moiyndau kerek. Degenmen olardy tek synai bermei, jūmys ısteuge mümkındık te berıp, ümıt artuymyz da kerek şyǧar.
– Memlekettık tıldıŋ qazırgı jai-küiı turaly ne aitasyz?
– Täuelsızdık alǧandaǧy elımızde öte özektı taqyryptyŋ bırı osy tıl mäselesı boldy. Sol kezeŋde tıl mäselesı qatty saiasattandyrylyp kettı. Ökınışke qarai, saiasattandyrylǧan mäselede bereke bolmaidy. Kezınde memlekettık tıldı damytuǧa qanşama qarjy bölındı? Qanşama mekemeler qūryldy? Olar qazır qaida? Menıŋşe, būl saiasilandyrmai-aq şeşuge bolatyn mäsele. Täuelsızdıktıŋ eleŋ-alaŋ kezımen salystyrǧanda qazır memlekettık tıl saiasaty jolǧa qoiylǧan. Bıraq osylai eken dep būǧan şükır dep otyra beruge taǧy kelmeidı. Memlekettık tıl – ol elımızdegı är türlı etnostardy bırıktıretın negızgı küş. Būl jönınde Memleket basşysy ūltymyzdyŋ ruhani mınberıne ainalyp ülgergen Ūlttyq qūryltai jiynynda taǧy da toqtalyp, «Tılımızdıŋ qoldanu aiasyn keŋeite tüsu memlekettık saiasattyŋ basty baǧyty bolyp qala beredı. Būl – bız üşın myzǧymas ūstanym. Elımızde qazaq tılıne degen sūranys jyl ötken saiyn artyp keledı. Qazaq tılı biznestıŋ, ǧylym men tehnikanyŋ tılıne ainala bastady. Būl ürdıstı odan ärı damytudyŋ eŋ tiımdı ärı töte joly – aǧartuşylyq. Qazır ırı kıtap dükenderınde qazaq tılındegı tuyndylardyŋ ülesı arta tüstı. Soŋǧy kezde baspagerlerdıŋ jaŋa buyny älemdık bestsellerge ainalǧan şyǧarmalardy audaryp jür. Köptegen kıtapty şyǧaryp jatyr. Audarylǧan kıtaptardyŋ ışınde körkem ädebiet qana emes, ıskerlık baǧyttaǧy tuyndylar da köp. Memlekettık saiasattyŋ mänı – osynda. Eşkımdı mäjbürlemei, kündelıktı ömırdegı qajettılıktı arttyru arqyly tılımızdıŋ tūǧyryn nyǧaita beremız. Memlekettık tılge qatysty qūr sözden eşteŋe şyqpaidy. Eŋ bastysy, naqty ıs boluy kerek» dedı. Būl öte dūrys paiym. Bız osy maqsatty jüzege asyruǧa qūlşynuymyz kerek.
Aqerke BAZARǦALİEVA,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ studentı
