«Balany eŋ äuelı meiırım-şapaǧatqa, odan soŋ aqyl-parasatqa, aqyrynda naǧyz paidaly ǧylymǧa, eŋbekke bauly» degen hakım Abaidyŋ danalyq sözın barlyq köşenıŋ, mekteptıŋ törıne ülken ärıptermen jazyp qoiuymyz qajet. Öitkenı är balanyŋ boiyndaǧy bılımge degen şyraǧyn jaǧatyndai jaǧdai tuǧyzu üşın mūǧalım meiırban bolsa ǧana ıs oŋǧa basady. Bız mektepte sapaly bılım beremız desek, ony ūlttyq dünietanymymyzben bailanystyryp, är pändı qūndylyqtarǧa negızdei otyryp, qyzyqty da paidaly etıp jürgızuımız kerek. Osy oraida özımnıŋ pedagog retındegı tabysymnyŋ qūpiiasymen bölıskendı jön kördım.
Kez kelgen pändı qūndylyqtarǧa negızdep, balanyŋ bılım men ǧylymǧa degen qyzyǧuşylyǧyn oiata alamyz ba? Älbette, solai. Sapaly bılım men ūlttyq qūndylyq – tabysty mekteptıŋ kepılı. Osy ekı baǧytty teŋ ūstaǧan jaǧdaida ǧana jaqsy nätijege jete alamyz. Mäselen, men geografiia pänınıŋ mūǧalımımın. Är sabaqta ūlttyq jäne adamzattyq qūndylyqtardy balalardyŋ sanasyna sıŋıru maqsatymen ärtürlı pedagogikalyq täsılderdı qoldanamyn. Mysaly, eŋ aldymen ädebietterge şolu jasaimyz. Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ «Pedagogika», Fridrih Nisşenıŋ «Balalyqtan danalyqqa», Kerol Duektıŋ «Oilau» siiaqty eŋbekterın oquşylarymmen bırge oqyp, talqylaimyz. Ondaǧy maqsatym – öz şäkırtterımdı oilauǧa üiretu.
Qūndylyqtar oquşylardyŋ özı ömır süretın qoǧamdaǧy rölın tüsınuge jäne jauapty şeşımder qabyldai alatyn qabılettı azamat bolyp qalyptasuyna kömektesedı. Geografiia pänı boiynşa negızgı mekteptıŋ oqu baǧdarlamasyn jüzege asyru barysynda mynadai qūndylyqtardy belgılep aldym: jalpy adamzattyq qūndylyqtar (jer betındegı halyqtyŋ ädep-ǧūryptary, salt-dästürlerı, mädenietı, basqa ūlttarmen tatulyqta ömır süruı, kedeilık, klimattyŋ özgeruı, bioaluantürlılıktıŋ azaiuy); ūlttyq qūndylyqtar (otansüigıştık, qazaq halqynyŋ salt-dästürlerı, ädep-ǧūryptary, otbasy qūndylyqtary men dästürlerı), adami qūndylyqtar (eŋbekqorlyq, şyǧarmaşylyq jūmys, adaldyq, aşyqtyq, qūrmet, densaulyq pen äl-auqat).
Är mūǧalım eŋ aldymen, özı oqytatyn pändı jetık bıluı kerek. Odan keiın sol pändı qūndylyqtar arqyly är balanyŋ oi-örısıne, sanasyna jetkıze alatyn boluy tiıs. Men oquşylardy taqyrypqa qyzyqtyru üşın naǧyz qajet jerınen bastaimyn. Mysaly, jer şaryndaǧy halyqtardyŋ ädep-ǧūryptary, mädenietı aluan türlı. Osyny tüsınıktı formada, naqty mysaldarmen aityp jetkızemın. Sol halyqtardyŋ ärqaisysynyŋ basqalarymen tatulyqta, bırlıkte ömır süruı degenge eŋ basty mäsele retınde toqtalamyn.
Klimattyŋ özgeruı – öte kürdelı mäsele. Memleket basşysy 2023 jyly Dubaida ötken Klimat jönındegı düniejüzılık sammitte jer şaryndaǧy halyqtyŋ teŋ jartysy klimattyŋ özgeruı joǧary därejede äser etetın öŋırlerde ömır sürıp jatqanyn mälımdedı.
«Şaǧyn araldardaǧy memleketterge, teŋızge şyǧatyn joly joq damuşy jäne damuy kenjelep qalǧan elderge zor qauıp tönıp tūr. Qazırgı geosaiasi tūraqsyzdyq jäne energetikalyq qauıpsızdıktıŋ bolmauy klimat mäselesıne nazar audarudy qiyndatyp otyr» dedı Prezident.
Qazaqstan basşysy 2050 jylǧa qarai jahandyq temperaturanyŋ 1,5 gradusqa deiın köterıluın şektei alǧanymyzben, Ortalyq Aziia elderı bärıbır temperaturanyŋ 2,5 gradusqa deiın joǧarylau mäselesımen betpe-bet keletının eskerttı. Būl su tapşylyǧyna, qatty ystyqqa, şölge jäne ekstremaldy gidrologiialyq qūbylystarǧa äkep soqtyrady. Osy mäselenı oquşylarǧa körnekı qūraldardyŋ kömegımen tüsındıremın.
Öz elın süietın ärbır adamnyŋ boiynda otansüigıştık pen jauapkerşılık sezım boluy şart. Geografiia sabaǧynda oquşylarǧa Qazaqstannyŋ geografiialyq erekşelıkterın, geosaiasi jaǧdailar men halyqaralyq qatynastardy, elımızdıŋ şeteldermen, öŋırlık jäne halyqaralyq ūiymdarmen özara qarym-qatynasyn, qorşaǧan ortany qorǧauǧa qatysty tüitkılderdı jai sözben ǧana emes, naqty mysaldarmen tüsındıremın. Eŋ bastysy, eŋ mändı närsenı ekınşı qatardaǧy mäseleden ajyrata bıluge baulimyn. Geografiialyq erekşelıkterge kelsek, Qazaqstan Respublikasy aumaǧynyŋ ölşemı jönınen älem elderınıŋ alǧaşqy ondyǧyna kıredı jäne ışkı qūrlyqtyq memleketterdıŋ eŋ ırısı bolyp sanalady. Jerınıŋ kölemı jönınen düniejüzınde 9-oryn alady. Jalpy aumaǧy bükıl jer şary kölemınıŋ 2%-yn, Aziianyŋ 6,1 %-yn qūraidy. Euraziia qūrlyǧynda Resei, Ündıstan, Qytaidan keiın törtınşı orynda, al TMD elderınıŋ ışınde Reseiden keiın ekınşı orynda tūr. Osyndai ūlan-ǧaiyr aumaqty alyp jatqan täuelsız Qazaq elınıŋ är azamatynyŋ otansüigıştık degen eŋ ızgı sezımı bolǧanda ǧana tuǧan elımız örkendep damidy.
Bız sabaq barysynda adami qūndylyqtardy damytu maqsatymen praktikalyq jūmystardy köbırek jürgızemız. Öitkenı, oquşylardyŋ özderı jasaityn jobalar bılımı men daǧdysyn ömırde qoldanuǧa mümkındık beredı. Älbette, är jobany jüzege asyruda küş-jıger, ynta-yqylas qajet. Būlardyŋ bärı bırlesıp, adamnyŋ eŋbekqorlyǧyna ūlasady. Liudvig Bethovennıŋ: «Talantty ärı eŋbeksüigış adamǧa tosqauyl joq» degen tamaşa naqyl sözı bar. Men oquşylarǧa jobany tolyq jüzege asyruda geografiialyq derektermen jūmys ısteu daǧdysyn keŋeitıp, şyǧarmaşylyq qabıletın şyŋdauǧa qūlşyndyryp otyramyn. Sabaq barysynda aşyqtyq, adaldyq, qūrmet siiaqty qūndylyqtarǧa airyqşa nazar audaramyz.
Adaldyq pen ädılettılık degen qūndylyqtardyŋ maŋyzy zor. Būl oraida balalar qorşaǧan ortaǧa jäne basqa adamdarǧa adaldyq pen ädılettılık tūrǧysynan qarap, özektı mäselelerdı aşyq talqylaidy. Men şäkırtterıme ärqaşan öz oiyndaǧysyn aşyq aituǧa äzır tūru kerektıgın tüsındıruden jalyqpaimyn. Geografiia pänı älemdegı halyqtardyŋ mädenietın, salt-dästürın, tabiǧatyn, ekologiialyq erekşelıkterın zertteidı. Ärine, jer şaryndaǧy qandai da bır eldıŋ nemese halyqtyŋ mädenietın bılu üşın olardyŋ geografiialyq kartada ornalasqan jerın, tarihy men ömır süru saltyn tanuymyz kerek. Būl baǧytta bız aluan türlı memleketterdıŋ tabiǧatyna, ekologiiasyna, mädeni erekşelıkterıne tolyq taldau jasap, salystyru arqyly üzdık täjıribesın üirenemız, jetıstıkterın tızbelep şyǧamyz. Mysaly, älemde tabiǧatty qorǧauǧa qatysty öte sättı, tabysty täjıribesı bar elder köp. Solardyŋ mädenietıne, salt-dästürlerıne qūrmetpen qaraudyŋ özı – örkeniettı el azamatynyŋ ūstanymy. Osy qaǧidatty är oquşyǧa qūndylyq retınde sıŋıru – bızdıŋ paryzymyz.
Ūlttyq qūndylyqtardyŋ ışınen otbasy qūndylyqtary men dästürlerın bölek qarastyramyz. Ol jerde ärtürlı ūlttardyŋ mädeni erekşelıkterımen tanysu barysynda qazaq halqynyŋ ūlttyq qūndylyqtary men dästürlerıne keŋırek toqtalamyz. Halqymyzdyŋ tūrmys-tırşılıgı men şaruaşylyǧyna äser etetın qūbylystardy tereŋırek tüsındıruge mysaldar köp. Ünemşıldık pen ysyrapşyldyqty alyp qaraiyq. Qazır bozbala men boijetkender kün saiyn uaqytyn ysyrap etumen kün keşedı. Paidasy az äleumettık jelılerde künıne 10 saǧatqa deiın otyryp, bır-bırımen qajetsız, ziiandy aqparatpen almasady. Qazaq halqynda «uaqyttyŋ bosqa ötkenı – ömırdıŋ bos ötkenı» degen maqal beker aitylmaǧan. Mıne, osylardyŋ barlyǧyn qamtyp, är mūǧalım sabaǧyn qūndylyqtarǧa negızdep ötkızse, oquşylardyŋ jansaraiy aşylady.
Guljazira NURJANOVA,
Astana qalasy Bauyrjan Momyşūly
atyndaǧy №53 mektep-liseiı direktorynyŋ tärbie ısı
jönındegı orynbasary, geografiia pänınıŋ mūǧalımı
