AKSİZDIK ŞARYQTAU ARAQ PEN ŞYLYMNAN ALYSTATA ALA MA?

Tarih qoinauyna ketıp bara jatqan biylǧy jyldyŋ aitarlyqtai jaŋalyǧy araq-şarap pen temekı önımderı baǧasynyŋ qymbattauy bolyp otyr. Jaqynda Ūlttyq ekonomika ministrı Quandyq Bişımbaev kelesı jyldan bastap 2019 jylǧa deiın kezeŋ-kezeŋımen köteru josparlanyp otyrǧanyn mälım ettı. Iаǧni, kelesı jyldan bastap eŋ arzan araqtyŋ qūny – 2000, al temekı önımderınıŋ qūny 300 teŋgege deiın jetuı mümkın degen söz.

Ministrdıŋ aituynşa, 2017 jyly 1 litr alkogol önımınıŋ aksiz qūny 1380-den 2000 teŋgege ösedı. «2018 jyly – 2275 teŋgege, 2019 jyly 2550 teŋgege deiın jetedı. Temekınıŋ 1000 danasyna salynatyn aksiz salyǧy 2017 jyly 5000-nan 6200 teŋgege deiın artady. Būl şara memleket qaltasyna 237 mlrd teŋge kölemınde qo­symşa tüsım äkeledı» deidı Ūlttyq ekonomika ministrı Quandyq Bişımbaev.

 KÖLEŊKELI NARYQQA JOL AŞADY

Būl, ärine, eldıŋ ışımdıkke äuestıgın azaitu jäne ekonomikamyzdy köteru maqsatynda qolǧa alynǧan şara ekenı dau­syz. Degenmen būl özgerıstı qoǧam türlışe qabyldap jat­qanyn aita ketu kerek. Bırı būl şarany qalypty jaǧdai dep qabyl­dasa, keibır sarapşylar araq pen temekıge degen täuel­dılık tömen­demeidı deidı. Al keibırı kerısınşe jaǧdaidy uşyq­tyrady dep qara aspandy töndırıp jür. Olardyŋ uäjıne sensek, bızde temekı men araq-şarap baǧasy ösken boida Eura­ziialyq ekonomikalyq odaqqa müşe Resei, Qyrǧyz sekıldı el­derden arzan önım aǧyla bas­taidy-mys. Būl pıkırmen kelı­suge de bolatyn sekıldı. Öit­kenı qazır­dıŋ özınde otandyq naryqty Qyr­ǧyzdyŋ temekısı men Reseidıŋ araq-şaraby jau­lap alǧan. Odaq aiasyndaǧy şart­tarǧa bailanysty bızde olarǧa tosqauyl qoiu mümkın emes. Ekın­şıden, sapasyz, zaŋsyz önım­der köbeiıp, jasyryn sehtar men qoldan jasandy aksizdık marka jasauşylar qaptauy mümkın. Kezınde daǧdarys uaqy­tynda mūndai oqiǧalar da boldy. Araq-şarap önımderın halyq qoldan jasap satqan joq pa?! Qan­şama adam ulanyp, qaitys bolyp kettı. Loson, ätır, türlı tehnikalyq spirtten bastap, ärtürlı elıktırgış element qo­syl­ǧan sūiyq­tyqtardy ışu oqi­ǧa­­lary bol­ǧanyn ūmytpaǧan jön. «Mūndai jaǧdaidy boldyr­mas üşın elımızge syrttan temekı jäne alkogol önımderın kırgızuge uaqytşa bolsa da tyiym salu qajet» deidı sarapşylar.
Rasynda, araq-şarap baǧasy­nyŋ qymbattauy bügın ǧana bolyp otyrǧan jait emes. Mäselen, 2014 jyly būryn bır litr araqtyŋ aksizdık qūny bırden 500-den 700 teŋgege deiın östı. Ärı jyl saiyn būl körsetkış 20 paiyzǧa ösıp keledı. «Būl – bolaşaq ūrpaq üşın jasalyp otyrǧan şarua. Bır buynǧa auyr salmaq boluy mümkın. Bıraq tübınde araq pen temekıge täueldılerdıŋ sany azaiady» dep özımızdı jū­batqanymyzben, osy käsıptıŋ ainalasynda jürgender sodan berı köp özgerıs bolmaǧanyn aitady. «Baǧanyŋ köterılıp kele jatqanyna, mıne, bırneşe jyl boldy. Düken sörelerındegı şarap pen şylymǧa degen sūranys tömendegen emes. Adamdar älı alyp jatyr. Baǧasy köterılıp ketıptı dep, kerı ainalyp ketıp jatqandardy körmedık. Al şylym baǧasynyŋ qymbattaǧany köpşılıktıŋ qaltasyna äjeptäuır salmaq salatyny sözsız. Sonda da bas tartyp jatqan eşkım joq. Soŋǧy jyldary azyq-tülık türı tūraqty türde qymbattap keledı. Basynda tūtynuşylar azdap renjıp jatady. Köp ūza­mai üirenşıktı jaǧdai bolyp şyǧa keledı. Araq-şaraptyŋ qymbattau ürdısı de solai bolyp barady» deidı elordalyq käsıpker Baqytjan Rahymov.

PAIDASYN BOLAŞAQ ŪRPAQ KÖREDI

Alaida būl şaranyŋ oŋ nätije beretınınen ümıttıler de joq emes. «Temekı tütınınen azat Qazaqstan üşın» ūlttyq koalisiiasynyŋ prezidentı Jämila Sadyqovanyŋ aituynşa, 2014 jyldyŋ qaŋtarynda temekı aksizderın bır sät kö­tergennıŋ özınde temekı öner­käsıbınen biudjetke tüsetın kırıs 2 esege (94 paiyzǧa), iaǧni 13 milliardtan 22 milliard teŋgege deiın ösken. «2011 jyly syranyŋ aksiz mölşerlemesı 70 paiyzǧa artqanda, memleket­tık qazynaǧa tüsetın kırıs 2010 jylǧy 7 mlrd teŋgeden 2011 jyly 12 mlrd teŋgege deiın köbeigen. Temekı aksizderınen tüsetın kırıster de 2013 jylǧy 46 mlrd teŋgeden 2014 jyly 79 mlrd teŋgege deiın östı. Esesıne şylym saudasynyŋ jyldyq körsetkışı 3 mlrd danaǧa tömendedı. Būl öz kezegınde myŋdaǧan qazaqstandyqtyŋ ömırın qūtqaryp qaldy degen söz» deidı «Temekı tütınınen azat Qazaqstan üşın» ūlttyq koalisiiasynyŋ prezidentı Jämila Sadyqova.
Osy jerde taǧy bır resmi derek keltıre ketsek. Biylǧy jyly 14 oblys pen Astana jäne Almaty qalalarynda DDSŪ ūiymdastyruymen eresek tūrǧyndar men jasöspırımder arasynda Ūlttyq äleumettık zertteu ötkenı belgılı. Zertteu barysynda soŋǧy jyldary ışımdıkterdı qoldanu körsetkışınıŋ äjeptäuır tö­mendeuı baiqalǧan. Mäselen, araq-şarap ışu kölemı soŋǧy uaqyttarda 1998 jylmen sa­lystyrǧanda 55 paiyzǧa aza­iypty. 2015 jyly būl taǧy 24,2 paiyzǧa deiın tömendegen.
Statistikalyq mälı­met­terge süiensek, Qazaq­standa 5 millionnan astam adam temekıge täueldı eken. Kün saiyn şylymnyŋ zarda­bynan tuyndaǧan aurulardan 70 adam qaza bolady. Naq­tyraq aitsaq, bır jyl­dyŋ ışınde elımızde 25550 adam kök tütınnıŋ ziianynan köz jūmady eken. Olardyŋ basym köpşılıgı – 30 ben 55 jas aralyǧyndaǧy azamattar. Al araqtyŋ saldary turaly aitudyŋ özı qorqynyşty.

Bürkıt NŪRASYL