Jer şarynyŋ är üşınşı tūrǧyny ömırınde bır ret donor qanǧa mūqtaj bolady eken. Orta eseppen künıne 300 adamǧa şūǧyl türde qan qūiylady. Jalpy, älemnıŋ köptegen elderı qan donorlyǧyna zäru. Quanyştysy sol, Qazaqstanda ondai tapşylyq joq. Elımızdıŋ qan qyzmetı men onyŋ damu tarihy men aldaǧy josparlary jönınde Transfuziologiia ǧylymi-öndırıstık ortalyǧy direktorynyŋ bırınşı orynbasary Säniia Abdrahmanovamen äŋgımelesken edık.
ÜZDIK BESTIKTIŊ QATARYNDA
– Säniia Älışqyzy, qazırgı Transfuziologiia ǧylymi-öndırıstık ortalyǧy alǧaşynda Qan ortalyǧy bolyp qūrylǧany belgılı. Onyŋ atauynyŋ qaita özgeruıne ne sebep?
– Elbasynyŋ «100 naqty qadam» Ūlt jospary elımızdıŋ barlyq äleumettık-ekonomikalyq salasyna jaŋa mındetter jüktep, tyŋ serpılıster äkelgenı belgılı. Özge salalar sekıldı kezındegı Qan ortalyǧynyŋ qyzmetın de qazırgı zaman talabyna sai jüielep, örısın keŋeitıp, jan-jaqty damytu qajettılıgı tuyndady. Osyǧan Memleket basşysynyŋ tapsyrmasymen 2008-2010 jyldary qan qyzmetı salasyn tübegeilı reformalau baǧdarlamasy qabyldandy. Az uaqyttyŋ ışınde būrynǧy ülkendı-kışılı 200-den asa qan qabyldau punktınıŋ ornyna 10 oblys ortalyǧynda zamanaui qūraldarmen jabdyqtalǧan 10 qan ortalyǧy boi köterdı. Būrynnan jūmys ıstep kele jatqan basqa da qan ortalyqtary qaita jaŋǧyrtylyp, bärı de zamanaui deŋgeige köterıldı. Mıne, osy ortalyqtarǧa bas-köz bolyp, jūmysyn üilestıru, qoldanbaly zertteuler jürgızu Astanadaǧy Qan ortalyǧyna jüktelıp, bızdıŋ mekeme Transfuziologiia ǧylymi-öndırıstık ortalyǧy bolyp qaita qūryldy. Bügınde ortalyǧymyz şeteldık sarapşylardyŋ deregı boiynşa TMD elderı ışınde eŋ üzdık bes ortalyqtyŋ bırıne ainalyp otyr.
– Transfuziologiia ǧylymi-öndırıstık ortalyǧynyŋ negızgı atqaratyn mındetterı men käsıbi mamandary jönınde aita ketseŋız?
– Bızdıŋ ortalyq ǧylymi-qoldanbaly zertteumen ainalysady. Iаǧni, qazaqstandyq qan qyzmetınıŋ jūmysyn tolyǧymen derlık baqylap otyramyz. Qan qyzmetın damytu joǧary tehnologiialardy qajet etedı. Sonymen qatar, zerthanalyq zertteulerdıŋ nätijelerın naqtylap, belgılı bır statistikalyq qorytyndy jasaimyz. Mysaly, zertteulerdıŋ taldau nätijelerı boiynşa ünemı qan tapsyratyn donorlardyŋ densaulyǧyn qadaǧalap otyramyz. Al mamandarymyzǧa kelsek, barlyǧy da öz salasyn şeber meŋgergen käsıbi jandar. Transfuziologiia mamandary AQŞ jäne Europanyŋ jetekşı qan ortalyqtarynda bılımın jetıldırıp tūrady. Bes jyl ışınde 900-den asa adam özınıŋ bılıktılıgın joǧarylatu kursynan öttı.
– Jaǧdaiy auyr nauqastarǧa qan qūiyp jatady. Osy qūiylyp jatqan qannyŋ sapasyna qanşalyqty senuge bolady?
– Qazırgı uaqytta qannyŋ sapasyna taldau jasau öte joǧary deŋgeide jürgızıledı. Sondyqtan kümändanbauyŋyzǧa bolady. Bızdıŋ ortalyq sapany baǧalau halyqaralyq baǧdarlamasynyŋ bes baǧytyna qatysady. Özımızdıkın bylai qoiyp, şetelden keletın diagnostika jasau sūranystaryn da şeşıp berıp otyramyz. Kerısınşe, özımızdıŋ mūraǧattardaǧy bız üşın referens bolyp tabylatyn qan ülgılerın şetel zerthanalaryna da jıberıp tūramyz. Basty maqsat – qyzmetımızdıŋ sapasyna halyqaralyq deŋgeide senımdı bolu. Sebebı qannyŋ qauıpsızdıgı men sapasy – donor qanǧa mūqtaj bolyp otyrǧan ärbır pasienttıŋ ömırı. Sondyqtan qan komponentterınıŋ qauıpsızdıgıne tolyǧymen senuge bolady dep naqty aita alamyn.
ASTANALYQTARDYŊ BELSENDILIGI JOǦARY
– Ortalyqtaryŋyzǧa künıne qanşa adam öz erkımen kelıp, donor boluǧa qan tapsyrady? Onyŋ ışınde astanalyqtardyŋ belsendılıgı men ülesı qandai?
– Jalpy alǧanda, Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy ūsynǧan donorlyqty damytu körsetkışı boiynşa 1000 adamǧa şaqqanda donor 25 boluy qajet. Al bügıngı künı Astana qalasynda 1000 adamǧa şaqqanda 54 körsetkış tırkelgen. Būl degenıŋız – jylyna 280 myŋ donor degen söz. Ötken 2015 jyly Qazaqstan boiynşa 254 536 donasiia bolsa, onyŋ 36 351-ı Astana qalasyndaǧy Transfuziologiia ǧylymi-öndırıstık ortalyǧynda tırkelgen. Bır quanyştysy, būl körsetkış jyldan jylǧa ösıp keledı. Üstımızdegı jyldyŋ 9 aiynda Astana boiynşa 22 000-ǧa juyq adam erıktı türde öteusız qan tapsyrdy.
Transfuziologiia ortalyǧynda künıne orta eseppen 80-100-ge juyq adam aralyǧynda qan tapsyryp otyrady, olardyŋ basym köpşılıgı – öteusız qan tapsyratyndar. Endıgı bır maqsatymyz – öskeleŋ ūrpaqtyŋ sanasyna qan donory bolu qaǧidatyn sıŋıru. Sebebı qan donory bolu – köptegen adamnyŋ ömırın saqtap qalu degen söz. Būl – sauapty ıs. Astana qalasynda joǧary mamandandyrylǧan medisinalyq mekemelerdıŋ köptıgıne bailanysty mūnda kürdelı otalar köp jasalady. Soǧan sai elordada qan komponentterıne degen sūranys ta joǧary. Alaida astanalyqtardyŋ qan donory boluǧa degen belsendılıgı qanǧa degen sūranysty bıldırtpei otyr.
TŪRAQTY QAN TAPSYRATYNDAR ŪZAQ ÖMIR SÜREDI
– Jalpy, donor bolyp, qan tapsyryp tūrudyŋ paidasy qandai? Adam qanşa uaqytta qandy qaitalap tapsyryp tūrǧany dūrys?
– Qan tapsyryp tūrudyŋ adam aǧzasyna paidasy mol. Qandy belsendı tapsyratyn donorlar jürek-qan tamyrlary auruymen sirek auyrady jəne qan ketu – olar üşın qauıptı jaǧdai emes. Qan alynǧan saiyn adam boiyndaǧy qany jaŋaryp otyrady, qan ainalu prosesı jaqsarady. Būl öz kezegınde köptegen aurulardyŋ aldyn alady. Mysaly, tūraqty qan tapsyryp tūratyn adamdar tapsyrmaityndarǧa qaraǧanda 5 jylǧa artyq ömır süretını ǧylymi türde däleldengen. Al bır ret qan tapsyrǧan donor orta eseppen üş adamnyŋ ömırın qūtqarady.
Ärbır denı sau adam donor bola alady, olar üşın orta eseppen qannyŋ qūramdas bölıkterı trombositter men plazma tapsyru arasy 14 künnen kem bolmauy kerek, al tolyq qan donory bolǧanda 60 künde bır ret tapsyryp tūru kerek.
– Sızderge öteusız qan tapsyratyndarǧa qandai da bır jeŋıldıkter qarastyrylǧan ba?
– Qan donory bolǧan adamǧa zaŋ jüzınde eŋbekaqysy saqtalatyn ekı kündık demalys berıledı. Būǧan qosa, qan tapsyrǧan ärbır azamat tek donor bolyp qana qoimai, özınde qandai aurular baryn bıle alady. Būlai deitınımız, qan tapsyruǧa kelgen adam bırınşı tiianaqty tekseruden ötedı, iaǧni onyŋ qanynyŋ qūramyn anyqtap alamyz. Testıleu saraptamasynda gepatit S, V, AİTV jäne merez, taǧy basqa da infeksiialardy anyqtau qarastyrylǧan. Ärine, mūnyŋ barlyǧy tegın jürgızıledı. Eger qan tapsyruşy adamnyŋ densaulyǧynan qandai da bır känarat tabylsa, onda transfuziolog-därıger oǧan keŋes berıp, qandai mamanǧa qaralu kerektıgı turaly aityp beredı.
– Qan ortalyqtarynda aqyly donorlar bolady degendı estıdık. Būl qandai donorlar? Olarǧa qanşa ötemaqy tölenedı?
– Aqyly türde ünemı qan tapsyratyn donorlar degenımız – bızdıŋ ortalyqtyŋ tırkeu bazasynda tūrǧan, qan toby sirek kezdesetın adamdar. Olar turaly aqparat derek bazasynda qūpiia saqtalady. Olardy kerek kezınde şaqyrtyp, qan alyp otyramyz. Qan tapsyru kezınde olarǧa qūrǧaq jeŋıl tamaq nemese donordyŋ qalauyna qarai tölenetın qarajat eŋ tömengı körsetkış deŋgeiımen eseptelıp berıledı.
– Qan donory bolu üşın qandai aurularmen auyrmau kerek? Gepatit, tuberkulez siiaqty jūqpamen auyrǧandar qan tapsyra almaidy dep estıdık…
– Qan komponentterımen qamtamasyz etude täuekelge baruǧa bolmaidy. Sebebı bız mūqtaj adamǧa qauıptı jūqpasy bar qan qūisaq, onyŋ densaulyǧyna, tıptı ömırıne de qater töndıremız. Al jastaiynan tuberkulezben, gepatitpen auyrǧandar qan donory bola almaidy. Būryn auyrǧandar da virusty tasymaldaǧyş bolyp sanalady. Eger qan qūramynda virustyŋ bary anyqtalǧan jaǧdaida, alynǧan qan jaramsyz bolyp esepteledı. Sonymen qatar, jürek-qan tamyrlary, endokrindık jüie, bronh demıkpesı, basqa da syrqaty bar adamdarǧa qan donory bolu – qauıptı.
Äŋgımelesken:
Qymbat Toqtamūrat
