Alataudai körgen kei aǧalarym jai töbeşık eken

Mınezı de, öleŋı de özgelerden bölekteu aqyn Maraltai Raiymbekūlymen sūhbattasu köpten oiymyzda jürgen. Söitıp jürgende «Qazaq ädebietı» gazetınen bır top jaŋa öleŋın oqydyq. Sol toptamadan aqynnyŋ ömırden öleŋ ızdegen rahatyn da, azabyn da aŋǧardyq. Jaŋa öleŋderıne riza keiıppen şaiyrdy äŋgımege şaqyrǧan edık. Şyǧarmaşylyǧy jaily bastalǧan sūhbat ädebiet janküierlerı köz tıkken bäige – Memlekettık syilyqqa baryp, bır-aq tıreldı. Ekeuara äŋgımede elordanyŋ körkem, degdar, bekzat bolmysy aityldy, aqynnyŋ ūlttyq ideologiia töŋıregındegı oilaryn da bıldık.

– Ädebi basylymda jaryq körgen soŋǧy öleŋderıŋız jaily oqyrman tarapynan, ädebiettegı aǧa-apalaryŋyzdan pıkır estıgen bolarsyz? Sol lebızderden bastaiyqşy äŋgımemızdı…
– Būryn men köp män bermegen ekenmın, jaqsy söz adamnyŋ janyn jylytyp, oryndy syn aqyndy ösıredı eken. Būl – menıŋ soŋǧy bes jylda jazǧan öleŋderım, sondyqtan men kütken de, kütpegen de pıkırler estıdım. Küläş Ahmetova apamyzdan bastap, İran-Ǧaiyp aǧamyz, ädebiettıŋ bılgırı Amangeldı Keŋşılıkūly pıkır aityp, habarlasty. Äleumettık jelıden qanşama ını-qaryndas aqjarma oiyn, şynaiy tılegın jazdy. Aqynǧa öleŋ jazbau degen – qylmys. Ony eşqandai da sebeppen aqtap aluǧa bolmaidy.
– Qyzmetpen jürıp, soŋǧy uaqytta öleŋ jazudy sireksıtıp alǧan joqsyz ba?
– Aqyn jüregı ünemı jyrlap tūrady. Jüregımız dürsıldep soǧyp tūrǧanda, köŋıl mäŋgı jyrdyŋ üstınde tūrady, solai boluy kerek te. Künde ne­mese künara öleŋ tudyratyn önerkäsıp emespın, bıraq jazyp jatyrmyz. Ol jyrlardyŋ barlyǧyn jıpke tızgendei jariialap jatpasaq ta, qalam qolymyzdan, öleŋ oiymyzdan ketken joq. Kezınde bır jazuşy: «Roman daiyn, tek ony jazyp şyǧu ǧana qaldy» dep aitqan eken. Sol siiaqty kökeide jürgen, pısıp-jetılıp qalǧan närseler köp. Sözımnıŋ basynda aitqanymdai, öleŋ jazbau – qylmyspen teŋ. Tıptı ölgennen keiın de öleŋımız oqyla berer.

Memlekettık syilyqtyŋ qalamgerler
arasyna ala mysyq jügırtetın qolaisyzdyǧy da bar

– Şyǧarmaşylyq adamy üşın maŋyzdy bäigenıŋ bırı – Memlekettık syilyq. Ekı jyl būryn özıŋız de osy dodaǧa kıtabyŋyzdy qos­tyŋyz. Äleumettık je­lıde «Osy bäige biyl kımge būiyrady?» degen saual töŋıregınde jazbalar jazylyp, ädebiet janküierlerı özara dau­lasyp ta jür. Prozadan Marhabat aǧamyzdyŋ, ­poeziiadan Tynyştyqbek pen Ǧalym aǧamyzdyŋ, Aqūştap apamyzdyŋ jäne özgelerdıŋ şyǧarmaşylyǧy bäske tüser biylǧy bäige jönınde pıkırıŋızdı bılgım kep tūrǧany…
– Ekı jyl saiyn äde­biet älemınde ülken dümpu, alaşapqyn bola­dy. Bärımızdıŋ nazarymyz osy marapatqa ūsynyl­ǧandarǧa qarai būrylady, būl – zaŋdy da. Mem­lekettık syilyqtyŋ aqyn-­jazuşylardyŋ arasyna ala mysyq jürgızıp qoiatyn qolaisyzdyǧy da bar. Sonysy köŋıldı küptı etedı. Öz basym şyǧarma­şylyq ökılderınıŋ bır-­bırıne tıleules, tıleu­qor bolǧany dūrys dep oilaimyn. Svetqali Nūrjan, Şömışbai Sariev, Beksūltan Nūrjekeūly, marqūm Raqymjan Otarbaev aǧalarymmen bırge ekı jyl būryn osy dodaǧa men de «Qaratau ǧazaldary» atty kıtabymdy qostym. Sonda tızımdegı 20 adamnyŋ bärıne tılekşı boldym. Öitkenı kez kelgen adam önerge özın moiyndatu üşın keledı. Körıpkeldık pen säuegeilık menıŋ tabiǧatymda joq, sondyqtan sūraǧyŋa pälen dep jauap bere almaimyn. Biylǧy bäigege kıtabyn qosqan aǧa-apalarymnyŋ qai-qaisysy da şyn jüirık. Olardyŋ eşqaisysynyŋ maǧan jattyǧy joq.

 Memsyilyqty kım alsa da, laiyqty dep oilaimyn. Sebebı olardyŋ ärqaisysy şyǧarmaşylyqqa taǧdyrlaryn arnady ǧoi. Bala-şaǧalaryn bır jaqqa ysyryp qoiyp, kündız-tünı jazumen ainalysty, äde­bietpen «auyrdy». Allaǧa şükır, äleuetı jaǧynan myqty elmız. Memlekettık syilyqtyŋ bäigesıne berıletın qomaqty qarjyny qalamgerlerdıŋ ärqaisysyna ūstatyp, razy qylsa da, Qazaqstan eş kedeilenbeidı.

Kezınde 2000 jyly Mūqaǧali Maqataevqa Memsyilyq berılgende, Ramazan Toqtarov, Baqqoja Mūqai aǧalarymyzǧa da qatar berılıp, 5-6 adam Memlekettık syilyqtyŋ iesı atandy ǧoi. Syilyq qatarynan osylai bırneşe adamǧa berılse ersı emes.
– Qazırgı jastar özıŋızdei aqyndardy oqyǧannan görı, tarsyl-kürsılı köp estradanyŋ jaǧynda. Aqyn-jazuşylar emes, änşıler alǧa ozǧan zaman jaily oilanasyz ba kei-keide?
– Uaqyt pen zaman aǧymy oilandyrmai qoimaidy, ärine. Kezınde Jūmatai Jaqypbaevty zamandastary, oqyrmandary «qūdaiskii» aqyn sanaǧan, Mūqaǧalidan artyq bolmasa, bır päs te kem emes, myqty aqyn dep baǧalady. Jūmataidyŋ ärbır öleŋı şedevr edı! Sol Jūmataidy kım aityp jatyr qazır? Menı osy sūraq mazalaidy… Bügıngı jastar estradany tyŋdaumen qatar Jūmatai Jaqypbaevtyŋ, Marat Otaralievtıŋ, Keŋşılık Myrzabekovtıŋ, Serık Tomanovtyŋ, olardan bergıdegı Esenǧali Rau­şanov pen Tynyştyqbek Äbdıkäkımovtıŋ, qazaq poeziiasyn damytuǧa eŋbegı bar basqa da aty atalmaǧan aqyndardy oqysa eken deisıŋ.

Auylyma Mädınıŋ eskertkış-biustın ornatuǧa atsalystym

– Jyl basynan berı elımızde ruhani jaŋǧyruǧa baǧyttalǧan şarua­lar köptep atqarylyp jatyr. Osy baǧytta özı­ŋız ne bıtırdıŋız?
– Bügınde Ūlttyq memlekettık Kıtap palatasynda körnektı qalamger Älıbek Asqarovpen bırge jūmys jasaimyn. Astanadaǧy Aka­demiialyq kıtaphana men Almatydaǧy Ūlttyq kıtaphanada joq qanşama qūndy kıtaptyŋ negızgı danasy osy mekemede saqtauly tūr. Elımızdıŋ audandarynan, oblys ortalyqtarynan şyqqan gazet-jurnaldardyŋ ärqaisysyna mör basylyp, memlekettıŋ maŋyzdy qūjaty retınde saqtaluda. Kıtap palatasyna qyzmetke kelgelı elımızdıŋ jauhary bolǧan sol qūndylyqtardyŋ nasihattaluyna köŋıl bölıp, ruhani küretamyrdan qol üzbeuge baǧyttalǧan şaralardyŋ basy-qasynda jürmın. Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Ruhani jaŋǧyru: bolaşaqqa baǧdar» baǧdarlamalyq maqalasynda aitylǧan tuǧan jerge köŋıl bölu, aty atalmai ketken daryndardy ızdep tabu degen dünieler közı qaraqty adamdy oilantpai qoimaidy. Menıŋ tuǧan auylym İgılıkten Mädı Şäutıūly degen bırtuar küişı şyqqan. Mädıdei qazaq küiınıŋ bılgırın adamdardyŋ bırı bılse, bırı bılmeidı bügınde. On segız jasynda şeşek auruymen auyryp, Mädınıŋ ekı janary sualyp, äz bolyp qal­ǧan eken. Qūdaidyŋ qū­dıretımen 70-ke kelgende tuys nemeresı oinap otyryp, atasynyŋ közın tyrnap alyp, küişınıŋ közı şaidai aşylyp, zaǧiptyqtan qūtylǧan. Mädı Şäutıūlynyŋ artynda qalǧan mūrasyn jinaqtauda Myrzatai Joldasbekov aǧamyzdyŋ atqarǧan eŋbegı orasan zor. Qaibır jyly Qazaq radiosynda jūmys ıstep jürgenımde men de özımşe jinaqtaǧan boldym. Biyl bızdıŋ Sarysu audanynyŋ 90 jyldyǧy ǧoi. Soǧan orai, «Mädı» atty estelık-kıtap qūrastyrdyq. Alda, 29 qyrküiekte – sol kı­taptyŋ tūsaukeserı ärı İgılıktegı Mädeniet üiı­nıŋ aldyna tūrǧyzylǧan Mädınıŋ eskertkış-bius­tınıŋ aşylu räsımı. Osyndai ırılı-­­ūsaqty ıster atqaryp jürgen jaiym bar.
– Keŋes zamany kezınde aqyn-jazuşylardy ideologiialyq jūmysqa jaqsy paidalandy. Qazır solai paidalanuǧa bolatyn qalamger bar ma?
– Uaqytqa, zamannyŋ aǧymyna ün qosyp, kezeŋdık dünieler jazuǧa bolady. Bıraq şyǧarmaşylyq adamyn ylǧi osy baǧytqa «jūmsau» da dūrys emes, menıŋşe. Öner adamy erkın boluy kerek, azat ǧūmyr keşuı kerek. Qoǧamdaǧy ärtürlı jamandy-jaqsyly qūbylys­tar, soŋǧy jetıstıkter aqyn şyǧarmaşylyǧynda qalaida körınıs tabady. Aqynnyŋ är öleŋınde uaqyt pen kezeŋnıŋ taby bolady öitkenı. Basqaǧa barmai-aq, jeke özımnen aitaiyn. Bıraz būryn Astanaǧa arnap «Qazaq elı» atty öleŋ jazdym. Osy öleŋge Arman Aitqaliūly Jaiymov romans syndy keremet şyǧarma jazdy. Bügınde bas qala­daǧy mädeni şaralardyŋ şymyldyǧy osy änmen türılıp, jabylyp jür. Aitaiyn degenım, şyǧarmaşylyq adamy qoǧamda bolyp jatqan jetıstıkterge osylai şyn tamsanǧanda ǧana jaqsy şy­ǧarma tuady. Bızdegı ideologiia­nyŋ tüp-tamyry, töresı – jeke memleket bolyp, eŋsemızdı tıktegenımız, keşegı babalarymyz armandap ketken jerge Aqorda saluymyz ǧoi. Kez kelgen şyǧarma­şylyq adamy Astanany ūlyqtauǧa mındettı, ol ärbır azamattyŋ paryzy dep oilaimyn. Öit­kenı Astana – täuelsızdık alǧaly, jeke memleket bolǧaly bızdı älemge tanytqan qala.

Astana – özım siiaqty meiırımdı,
mendei täkappar, qaisar da qaharman

– Sız Astanada emes, Almatyda tūrasyz. Äit­kenmen, elordanyŋ keşegı kelbetı men bügıngı 20-ǧa kelgendegı beinesın salys­tyrǧanda ne baiqaisyz?
– Būdan 20 jyl būryn memleketımızdıŋ Astanasyn Almatydan auystyrarda Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Jer jännaty – Jetısuǧa syimai bara jatqan joqpyz, qimai bara jatyrmyz. Bügıngı däuır bızden osyndai şeşımdı talap etude» degen sözı bar. 20 jyl būryn būl şeşımge Elbasy bılegın türıp, jüregın jeldıŋ ötıne qoiyp tūryp kırıstı. Bastapqyda ruhaniiat pen ädebiet älemındegı köp adam qoldai qoiǧan joq. Jasy ülken ziialy kısılerdıŋ auzynan «Astanada mädeni orta qalyptasqan joq, älı de bolsa jersınbei jatyrmyz, ruhani jūtaŋdyqta jürmız» degendei pıkırler aitylyp qalatyn. Qazırgıdei säulettı Astanamyz­dyŋ bolatynyna, onda ūlt ruhaniiatynyŋ ökılderı orta qalyptastyratynyna senbegennıŋ bırı men edım. Jeldıŋ ötındegı jerde ertegıdegıdei qala boi köterıp, ondaǧy biık ǧimarattarda elımız üşın maŋyzdy şeşımder qabyldanady degenge alǧaşqyda ilanbadym. Aqyn degen mūndaida eldıŋ aldynda jüruı kerek qoi. Bıraq köp ötpei-aq, Elbasynyŋ ūstanǧan sarabdal saiasatyna, Astananyŋ kes­kın-kelbetıne täntı boldyq. Sodan da:
«Aspaǧan elim,
taspaǧan elim,
Tarihyn qaita
bastaǧan dedim.
Jūmyr Jer, kenet,
jüzik bop ketse,
Gauhardai janǧan –
Astanam meniŋ!» dep öleŋ jazdym. Astanaǧa qazır küllı älem qyzyǧa köz tıgıp qaraidy.
– Astanaǧa arnaǧan osy öleŋıŋızdı qai jyly jazdyŋyz?
– Osydan 10 jyldai būryn, säl ılgerırekte jazdym. Öleŋ jazylardan būryn «Ūlttyq tūtas­tyǧymyzdyŋ mäselesi eŋ ötkir qoiylǧan arǧy Toqtamys pen Edige, bergi Täuke men Abylai zamandarynda bilik ordasynyŋ osy maŋaiǧa qaita-qaita köşip baryp, köşip ketuinde de köp syr bar» degen Elbasynyŋ sözı oiyma orala berdı. Mūnyŋ özı bas qalamyz ornalasqan aimaqtyŋ magiialyq sipatyn, eldıgımız ben bırlıgımızdıŋ qa­sietın bıldırse kerek. Sodan da elorda jaily öleŋıme Prezidentımızdıŋ jiı aitatyn osy sözın epigraf etıp alǧanmyn. Astana – saiasi, äleumet­tık, ruhani jaǧynan tū­tastyǧymyzdyŋ kepılı bolatyn qūtty ordamyz bügınde. «Bır meŋıŋe Būqara men Samarqandy berer em» deitın baiaǧy Qoja Hafiz siiaqty Astanany özıme iemdenıp aitar bolsam, Astana – özım siiaqty meiırımdı, mendei täkappar, qaisar da qaharman. Elorda myŋjyldyq­tar boiy közımızdıŋ nūry, jüregımızdıŋ tılı bolyp qala bermek.

Basymnan auyr kezeŋder öttı

– Erdıŋ jasy – eluıŋız de iek astynda tūr. «Elu – ekı jiyrma bes» desek te, ötken künderıŋızge, artyŋyzǧa būrylyp qaraisyz ba? Ne köresız?
– Eluge deiın türlı tarau joldardan öttık. Al­matyǧa kelgen kezde Ala­taudai körgen kei aǧa­larymnyŋ tau emes, jai töbeşık ekenın aŋǧardym. Işkı şyndyǧym ömır şyndyǧymen betpe-bet kelgende, men jyǧylyp, jeŋılıp qaldym. Sodan da kezınde Keŋsaiǧa şyǧyp, beiıt kezıp kettım. Ölı aqyndarmen, aruaqtarmen tıldesıp, bırınıŋ öleŋın ekınşısıne baryp oqyp, özım jaqsy körgen aqyndar Mūqaǧali, Jūmatailardyŋ ruhymen tıldes­tım. Talai ret ömırden ızdegen aqiqatymdy tappai, şynşyl degen adamdardyŋ ekıjüzdılıgın körgende, Baukeŋnıŋ – Bauyrjan Momyşūlynyŋ beiıtıne baryp, közıme jas alyp, egılgen sätterım boldy. 9 jyl boiy jūmyssyz jürdım. Maŋda­iymnan sipap, jany aşy­ǧan adamdar boldy, bıraq jūmysqa tūra almadym. Oǧan bır jaǧynan menıŋ jürıs-tūrysym, mınezım de äser ettı me, älde ol kezde zaman sondai ma, äiteuır, basymnan auyr kezeŋder öttı. Sol uaqyttarda menıŋ taǧdyrym bırde Almatynyŋ köşesınde, bır qaladan ekınşı qalaǧa asyǧa jüitkıgen poiyzdarda, odan basqa qalalarda ailap-aptalap ötıp jatatyn.
– Būl ıştegı ruhtyŋ qoǧammen, uaqytpen sanaspai, alasūruy ma? Tıke aitsam, keşırıŋızşı, sızdıŋ esımıŋız atalǧanda «Maraltai būryndary taǧdyrly aqyn bolyp körıngısı keletın» degendei äŋgımeler älı de aitylyp qalady. Osyndai sözderdı estıgende qandai küide bolasyz, jalpy?
– Menıŋ taǧdyrymdy ärkım qalai qabyldaidy, ony özderı bıledı. Bıraq Almatyda 9 jyl jūmyssyz jürgenım de, köşe kezıp, Keŋsai aralap ketkenım de ras. Ony qazır kımge baryp «olai emes, bylai edı» dep aitqandaisyŋ. Kezınde Abaidyŋ qadırıne jetpegen, Mahambettıŋ «basyn kesken», Aqan men Bırjan saldy «jyndanyp kettı» dep «arbaǧa bailap sabaǧan» qazaq menı aiasyn ba? Oiy ozyq azamattardyŋ el ışınen, öz qazaǧynan zäbır körmegenı kemde-kem ǧoi. Bıreulerden söz estıp qalsam, osy närseler esıme tüsedı. Söitıp, «Qūdai-au, dana Abai men batyr Mahambettıŋ, sal Bırjannyŋ qasynda bız kım edık?» dep täubemızge kelemız. Bıraq būl qazaǧym jaman degen söz emes. Bız sol barymyz ben joǧymyzdy bütındep, bır-bırımızdı süireuge, aialauǧa tiıstı elmız. Menıŋ ömırımdegı köp närse tä­uelsızdıkpen bailanysty boldy. Elımız egemendıgın alǧan jyldary men de esımdı jiyp, jan-jaǧyma qaradym, boiym men oiymdy tüzep, ruhymdy tıktedım. Işkı mümkındıgımdı tanyǧan aǧalar qyz­metke şaqyrdy. Menıŋ taǧdyrym Astanamen taǧdyrlas, bas qalamen mereiles. Astanada menıŋ jyrym mäŋgı külıp, söilep tūratyn bolady. Menıŋ jyrym degenım – qazaqtyŋ jyry.

Äŋgımelesken
Qarlyǧa İBRAGİM