Juyrda «Astana aqşamy» gazetınde «Sudyŋ sūrauy» atty saraptama maqala jariialadyq. Onda elımızdıŋ aumaǧynda auyzsu qorynyŋ köp emestıgı, sol sebepten sudy ünemdeu qajettıgı mäselesın kötergen edık. Al bügın osy taqyrypty odan ärı jalǧastyryp, Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ Su resurstary komitetınıŋ töraǧasy İslam ÄBIŞEVTIŊ arnaiy sūhbatyn oqyrmandar nazaryna ūsynyp otyrmyz.
Astana eşqaşan susyz qalmaidy
– İslam aǧa, soŋǧy 10 jyldyŋ kölemınde ekolog-mamandarymyz Ertıs pen Ile, Esıl men Nūra suynyŋ azaiyp bara jatqanyn aityp, dabyl qaǧyp jür. Ertıstıŋ suy azaisa, Ertıs-Qaraǧandy kanalynyŋ suy kemidı. Elordany sumen qamtamasyz etetın kanaldyŋ qazırgı jai-küiı qalai? Astanaǧa auyzsuǧa qatysty qandai da bır qauıp bar ma?
– Ondai qauıp joq. Ertıs özenınen elordaǧa su tartu mäselesı būrynnan qarastyrylyp qoiǧan. Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ tapsyrmasymen 2006 jyly Q.Sätbaev atyndaǧy kanalmen 19 qosymşa stansa arqyly su aǧatyn qūbyr tartyldy. Onyŋ ūzyndyǧy şamamen 9 kilometrdı qūraidy. Qazırgı kezde osy kanaldy küşeitu jūmystary jürgızılude. Būǧan qosa, «rezervtık su közderı» retınde qarastyrylatyn jerasty sularynyŋ qory bar. Onyŋ kölemı 112 myŋ şaqyrymdy qūraidy. Mäselen, Astananyŋ ainalasynda Nūra, Aqmola jäne Rojdestvenka siiaqty jerasty sularynyŋ qory mol. Negızınen alǧanda, jerasty sularyn ärtürlı qiyn jaǧdailarda paidalanamyz. Astana eşqaşan auyzsusyz qalmaidy. Ortalyq Qazaqstanda auyzsu qorynyŋ jetkılıksızdıgı degen mäsele bar. Alaida Q.Sätbaev atyndaǧy kanal arqyly ortalyq öŋırge jetkılıktı mölşerde su jıberıp otyrmyz. Būl kanaldyŋ quatyn ekı ese arttyruǧa bolady. Ol – aldaǧy künnıŋ enşısındegı ıs. Ärine, bız sudyŋ qadırın bıluımız kerek. Bılmei jatatynymyzdyŋ bır sebebı – bızde sudyŋ qūny arzan. Menıŋ oiymşa, egıstıkke jıberıletın sudyŋ baǧasyn köteru kerek. Jaqyn aradaǧy 50 jyldyŋ kölemınde Qazaqstanda sudan problema bolmaidy.
Üş jylda kelısımge kelemız
– Bızdıŋ elımızdı auyzsumen qamtamasyz etetın özennıŋ bıregeiı – Ertıs. Bıraq ol Qytaidan bastau alady. Qytailar 2000 jyldan bastap batysyn igerıp, Ertıs suynyŋ köp bölıgın Şyŋjaŋǧa qarai būryp jatyr. Oǧan qosa, Ilenıŋ suy da azaiyp keledı. Aldaǧy 20-30 jylda osy mäsele qatty uşyǧyp ketpei me? Qytailar sudy bögep tastasa, jaǧdai ne bolady? Mūndai qauıp bar ma?
– Qytailar sudy bekıtıp tastap, ülken problema tuady dep oilamaimyn. Mysaly, AQŞ atom bombasyn jaryp, iadrolyq soǧys bastalyp ketuı mümkın be? Ärine, joq. Būl da sondai mäsele. Menıŋ paiymdauymşa, «Qytailar bızge su bermei qoiyp, qyrǧyn-topan bolady» degen qorqynyştan görı «Iаdrolyq qaru terroristerdıŋ qolyna tüsıp ketıp, Jer şaryn audaryp jıberuı mümkın» degen qauıp basymyraq. İä, ondai qauıp tuyndauy mümkın. Eger QHR-dyŋ basşylyǧyna Gitler siiaqty bıreu kelıp, sudyŋ jolyn jauyp tastasa… Ertıstıŋ suyna qatysty elımızdıŋ ūstanymyn aitaiyn. Qazaqstan halqyn auyzsumen qamtamasyz etetın su – Ertıstıŋ suy. Būl özen suynyŋ 75 paiyzy öz elımızdıŋ aumaǧynda qalyptasady. Al Ile suynyŋ 15-20 paiyzy Qazaqstan territoriiasynda tüzıledı. Eŋ bolmaǧanda, auyzsu ışuge jäne basqa maqsattarǧa mümkınşılıgımız bar. Bälkım, egın ekpei qoiarmyz. Iаdrolyq qarudy qoldanyp, jerdı töŋkerıp jıberetın qauıppen salystyrǧanda būl – tükke tūrmaityn qauıp. Sol sebepten aldaǧy künı «Auyzsudan taryǧamyz!», «Qyrylyp qalamyz!» dep baibalam salu orynsyz. Ekınşıden, qazır bız qytailarmen sudy bölu jönınde kelıssözder jürgızıp jatyrmyz. Aldaǧy 2-3 jyldyŋ ışınde naqty bır kelısımge kelemız. Demek, būl mäsele de oŋ şeşıletınıne kümändanudyŋ qajetı joq.
Auyzsu qymbattaidy
– Jer betındegı ūlttardyŋ bärı sudy ünemdeidı. Japon da, nemıs te, ebırei de solai. Bız nege ünemdeuge üirenbei kelemız? Ol üşın ne ısteu kerek?
– Bıreuler nemıster sudy stakanǧa qūiyp alyp, tısın soǧan juady degendı aitady. Söitıp ünemdeidı, büitıp ünemdeidı deidı. Menıŋ oiymşa, bıreudıŋ körgenın ne aitqanyn qaitalai berudıŋ keregı joq. Sudy ünemdegıŋ kelse, tamşy tamyp tūrǧan şümektı jap! Sudy artyq aǧyzba! Negızınen, sudyŋ qūny qymbat bolsa, adamdar ünemdeudı özı-aq üirenedı. Bızde su qymbattaidy. Bıraq qanşaǧa deiın qymbattaidy degenge naqty jauap beru qiyn. Är qalada, är auylda onyŋ öz tarifı bar. Soǧan bailanysty qymbattaidy. Sudyŋ parqyn bılıp, qadırıne jetuımız üşın onyŋ qūny qymbat boluy tiıs. Öitkenı bızde auyzsudyŋ qory köp emes. Mūny eşqaşan esten şyǧarmauǧa tiıspız. Äleumettık jaǧdaiy tömen adamdarǧa sudy arzan baǧamen bereiık. Al auqatty adamdardyŋ qymbat baǧamen satyp aluǧa mümkınşılıgı zor. Iаǧni osyndai ädıl saiasat jürgızsek, eş ūtylmaimyz.
