Älemdegı köptegen ırı qalalar kölık tasqynynyŋ şamadan tys köptıgınen jäne köşelerdıŋ älı de bolsa būǧan tötep bere almaityndyǧynan ūdaiy keptelıs jaǧdaiynda ömır sürıp, aitarlyqtai qiyndyqtarǧa tap bolyp keledı. Būl ahual endı jyldan jyl ūzaǧan saiyn osy qalpynda qala berse, naşarlaǧan üstıne naşarlai tüspese, özdıgınen jaqsara qoimaidy. Sondyqtan qazırgı taŋda mūndai azapty bastan keşıp jatqan qalalar ǧana emes, sonymen qatar sol keptı kiiuge jaqyndap qalǧan ülken eldı mekenderdıŋ de bırazy keleşek būl tūiyqtan şyǧynsyz şyǧudyŋ aluan türlı şaralaryn qarastyryp baǧyp jatyr.
Mūnda qalalar basşylyqtary şyǧyndy barynşa azaitudyŋ jaiyna köbırek köŋıl bölude. Olar sondyqtan bırınşı kezekte baǧasy kün ūzaǧan saiyn ūşyp bara jatqan benzinnen qūtyludy alǧa negızgı maqsat etıp qoiyp otyr. Būǧan qosa, köşedegı kölıkter tasqynynyŋ künnen-künge kürt köbeie tüsuı, avtotūraq mäselesı älemdegı köptegen ırı qalalar basşylyǧyn jolauşylar tasymaldau jelısın jetıldıru joldaryn jedel ūiymdastyruǧa mäjbür ete bastady. Olardyŋ köpşılıgı tūiyqtan şyǧudyŋ eŋ basty da tiımdı joly megapolis jūrtşylyǧynyŋ barynşa basym bölıgın qoǧamdyq kölıktermen, iaǧni avtobustarmen, metromen, elektrobustarmen jüruge köşıru dep bılıp otyr.
Bıraq būl jerde avtobustar jaily söz qozǧalǧanda, olardyŋ dizelmen jüretın būrynǧy eskı türlerı emes, qazırgı zamanǧa sai beiımdelgen modelderı esepke alynyp jatyr. Būl rette küllı älem jyldam jüretın avtobustar tranzitınıŋ bus rapid transit jüiesın köbırek qolai körude. Qoǧamdyq kölıktıŋ būl jaŋa türı avtobus marşruttarynyŋ ikemdılıgın tura temır jol salasyndaǧydai jaqsy jaǧdai jasau men senımdılıgıne üilestıru jüzege asyrudy közdeidı. Jaŋa trendtıŋ artyqşylyqtary men erekşelıkterı jaily Buenos-Airestegı «The Wall Street Journal» gazetınıŋ redaktory Pilar Konchi taiauda özı qyzmet etetın basylymda äŋgımelep berdı. Onyŋ aituynşa, BRT avtobustary özderıne arnaiy bölıngen beldeuler arqyly barynşa jiı jäne jyldam jürıp otyrady. Atalmyş jüie jolauşylarǧa tolyp jatqan qyzmet türlerın ūsyna alady. Būǧan būrynǧy dästürlı avtobustar toqtap ötetın «jarymjan» aialdamalar ornyna keletın osy zamanǧy barynşa ozyq tehnologiialarmen jabdyqtalǧan stansalar mümkındık beredı. Osynda ornalasqan sauda avtomattary biletter satyp, kez kelgen tariftı taŋdap aluǧa rūqsat etedı. Stansadaǧy azdap köterılıp tūrǧan platforma jolauşynyŋ avtobus salonyna eş qiyndyqsyz kırıp ketuıne kömektesedı. Al joǧaryda ılulı tūrǧan GPS jüiesındegı tablo keletın kölıktı qanşa uaqyt kütuge tura keletının sekundtyq däldıgıne deiın körsetıp bere alady.
Jyldam jüretın BRT avtobustary jüiesınıŋ kündelıktı tasymal mölşerınıŋ körsetkışterı de adamdy qatty taŋǧaldyrady. Aitalyq, Türkiianyŋ Ystanbūl qalasynda ol künıne 700 myŋ adam tasuǧa mümkındık berse, Qytaidyŋ Ganchjouynda būl körsetkış 800 myŋǧa deiın barady. Al İran astanasy – Tegeran qalasynda būlar bır künnıŋ ışınde 1 mln 440 myŋ, Kolumbiianyŋ bas qalasy – Bogotoda 1 mln 700 myŋ adamdy tasymaldauǧa qauqarly bolmaq. Būlardyŋ özı de eşteŋe emes ekenın sezıner edık, eger bız Braziliianyŋ Kuritibasyndaǧy deŋgeidıŋ 2 mln 260 myŋ adamǧa jetıp jyǧylatyny oiǧa alatyn bolsaq…
Ötken jyly jer jüzınde jyldam jüretın avtobustar tranzitınıŋ 16 jüiesı salyndy. Biyl taǧy sondai 49 nysannyŋ qūrylysy bastalǧaly tūr. Olar AQŞ pen Avstraliianyŋ bırneşe ırı qalalarynan boi köteredı. Būl trend bügınde Aziianyŋ damuşy elderıne de keŋınen tanymal bola bastady. «Keleşekte BRT qazırgı qoldanystaǧy qoǧamdyq kölıkterdıŋ basty bäsekelesıne ainalady. Ol, äsırese, biudjetı şekteulı qalalar üşın tiımdı» deidı Niu-Iorktegı Kölık jäne kölık saiasaty institutynyŋ atqaruşy direktory Uolter Huk.
Osy oraida Braziliianyŋ Kuritiba qalasynyŋ BRT jüiesı eŋ sättı jasalǧan joba bolyp sanalady. Onyŋ tasymal kölemı bärınen köptıgımen qatar, marşruttyŋ 45 milge jetıp otyrǧanynyŋ özı talai jaitty aŋǧartady. Ol sonau 70-şı jyldardyŋ soŋyndaǧy üş avtobus baǧytynyŋ negızınde tuyp qalyptasyp, qala audandarynyŋ ösu qarqyny men tūrǧyn üi oramdarynyŋ damu erekşelıkterıne qarai ūdaiy jaŋartylyp otyrǧan eken.
Qazırgı kezde AQŞ ta osy jüienı bıraz qiyndyqtarmen kürese otyryp, bırtındep tereŋdete meŋgerıp keledı. Būǧan elde jeke menşık kölıkterınıŋ köptıgı bır jaǧynan kedergı keltırse, ekınşı jaǧynan jolauşylar köp jaǧdaida älı de temır jol kölıgı jelısımen jürgendı bırşama qolai köredı. Alaida jaŋa temır jol jobalaryn qarjylandyru jaiynyŋ barǧan saiyn qiyndai tüsuıne bailanysty BRT jüiesı uaqyt ozǧan saiyn tiımdı bola tüstı. «BRT-nyŋ 10 jelısınıŋ qūrylysyna ketetın şyǧyn şamamen 1 jeŋıl metro (light-rail) tarmaǧyna teŋ keledı. Sondyqtan avtobus jüiesınıŋ tartymdy bolmaǧy aiqyn» deidı osy rette AQŞ-tyŋ Oŋtüstık Florida universitetı janyndaǧy Qalalyq kölıkterdı zertteu ortalyǧyndaǧy BRT ūlttyq institutynyŋ direktory Denis Nainbau.
Bügıngı kezde Qūrama Ştattardyŋ 5 qalasynda jyldam jüretın avtobustar jelısı ıske qosylǧan. Būlardyŋ arasynda Los-Andjeles (14 mil), Klivlend (7 mil), Oregon ştatyndaǧy Iýdjin (4 mil) qalalaryndaǧy jelıler aitarlyqtai damyp ketken. Būdan bölek, taǧy 10 jobanyŋ 8-ı qaralu üstınde. Būlardyŋ arasynda San-Fransisko men Chikago jelılerı de bar.
Qazır älemde avtobustyŋ elektr quatymen jüretın türı – elektrobus jüiesın damytyp otyrǧan qala da bar. Ol – Qytaidyŋ Şenchjen şahary būl formaǧa biyl tolyq köşıp aldy. Qalada 8,3 mln adam tūrady. Onda bügınde künıne sondai 16 359 avtobus qalaışılık baǧyttarda saparǧa şyǧyp, jolauşy tasymaldau ısımen ainalysady. Mūnymen bır mezgılde şaharda kölıkterdı zariadtauşy stansalar infraqūrylymy da belsendı türde keŋeitılude. Bügınde olardyŋ sany 510-ǧa jetken. Būl jüielerden tek qoǧamdyq tasymaldau kölıkterı qataryna jatpaityn qalalyq arnaiy qyzmet mekemelerınıŋ maşinalary ǧana tys qaldyrylǧan.
Şenchjen bilıgınıŋ endıgı maqsaty 2020 jylǧa deiın barlyq taksilerdı elektr quatymen jürgızuge saiady. Qazırdıŋ özınde qalalyq taksomotor parkterındegı elektrokarlar sany 12 518-ge jetıp, ol barlyq kölemnıŋ 62,5 paiyzyn qūrap otyr. Qala basşylyǧynyŋ osynşalyqty talapty talpynystary men ırgelı ızdenısterı özınıŋ alǧaşqy oŋ nätijelerın bere bastaǧan siiaqty. Täuelsız zertteu ūiymdarynyŋ tekserıs qorytyndylary būl kezderde Şenchjende auaǧa taraityn qaldyqtardyŋ 1,35 mln tonnaǧa kemıp, aua qabatynyŋ aitarlyqtai tazara tüskenın baiqatty.
Eldı mekenderdıŋ ekologiialyq ahualdaryn jaqsartudy közdegen taǧy bırqatar megapolister elektrobus jüiesıne köşudı közdep otyr. Jaqynda älemnıŋ 12 ırı qalasynyŋ merlerı bas qosyp, osy mäselenı keŋınen talqylaǧan jiyn ötkızdı. Onda duanbasylar bırneşe ambisiialy ideialardy alǧa tartyp, ärqaisysy öz ūsynystarynyŋ artyq jaqtaryn däleldep baqty. Aqyrynda olar 2025 jyldan bastap elektrobusqa auysu jönındegı kelısımge qol qoidy. Kelısım «Fossil-Fuel-Free Streets Declaration» degen at aldy. Ony älemnıŋ 90 ırı qalasynyŋ basyn bırıktırıp, klimattyq özgerısterge bailanysty barlyq mäselelerdı şeşıp otyrǧan S40 halyqaralyq ūiymy ūsyndy. Al kelısımge qol qoiǧan qalalar arasynda London, Sietl, Vankuver, Parij, Milan, Los-Andjeles, Kopengagen, Barselona, Kito, Mehiko, Oklend jäne Keiptaun boldy.
Älem bügınde osyndai qym-quyt tırlıkter men ızgılıktı ızdenıster üstınde tūr. Būl ürdısten bızdıŋ Astana da syrt qalyp otyrǧan joq. Soŋǧy kezderı qala joldarynda avtobus pen taksige arnalǧan arnaiy jolaq paida boldy, mūnyŋ özı jeke kölıkten görı qoǧamdyq kölıktıŋ artyqşylyǧyn, iaǧni dıttegen jerge tez jetuın aiǧaqtai tüstı. Onyŋ üstıne, qala ortalyǧyndaǧy avtotūraqtar tügel aqyly negızge köşırılude. LRT qūrylysy qarqyndy jürıp jatyr. Osynyŋ barlyǧy qoǧamdyq kölıkterdıŋ tiımdılıgı men tartymdylyǧyn arttyra tüsetını sözsız.
