Alystaǧy arhivterden alarymyz köp

Jaqynda Elbasynyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» maqalasy jariialandy. Būl maqala öz ūltyn, öz Otanyn süietın ärbır azamattyŋ jıgerıne jebeu, ruhyna demeu qosyp, öz ūltynyŋ tarihyna degen maqtanyş sezımın asqaqtatty. Ūlttyq qūndylyqtardy ūlyqtaudyŋ basym baǧyttaryn körsettı ärı ol jūmystardy türlı ırı jobalar aiasynda ısteuge bolatynyn airyqşa atady. Sol jobalardyŋ bırı ärı bıregeiı — Arhiv-2025.

Qazaqstan täuelsızdık alǧaly qazaq tarihyn, qazaq mädenietın, qazaqqa qatysty derekterdı zerdelep, zertteuge basa nazar audarylyp keledı. Prezidenttıŋ şeşımımen jasalǧan «Qazaqstan halqynyŋ bırlıgı men ūlttyq tarih jyly», «Mädeni mūra», «Halyq tarih tolqynynda», «Bolaşaqqa baǧdar: Ruhani jaŋǧyru» baǧdar­lamalary aiasynda qazaq tarihyna, mädenietıne qatysty qyruar jūmystar ısteldı. Alys şetelderden, körşı memleketterdıŋ arhivterınen tyŋ derekter äkelındı. Mūnyŋ bärı ūly dala­daǧy täuelsız Qazaqstannyŋ arhiv qoryna qosylǧan teŋdessız bailyq ekenı köpke aian. Alaida, barǧa şükır, tapqanymyzǧa täube degenımızben, şetel arhivterınde, mūrajailarynda, tarihi oryn­darynda, arhelogiialyq qazba­larynda saqtalǧan qazaqqa jäne qazaq ūltyn qūraityn etnostarǧa qatysty derekterdıŋ mūrty da oiylǧan joq. Irgedegı Qytaidyŋ özıne ǧalymdar toby qanşama ret baryp, tarihşylarymyz bıraz derekterdı äkelgenımen, Beijıŋdegı qazaqqa qatysty arhivterdıŋ on paiyzy ǧana Otanymyzǧa jettı. Onyŋ üstıne, keibır tarihşylar qazaq tarihyn tek Qazaqstan tarihymen ǧana bailanystyryp, qazaq tarihynyŋ geografiialyq keŋıstıgı men uaqyttyŋ kökjiegın nazardan qaǧys qaldyryp keldı. Mıne osy tüiınderdı biıkten baiqai bılgen Elbasy qazaq tarihyn zertteudı keŋıstık pen uaqyt tūrǧysynan qarastyrudy ūsynyp, tarih zertteudegı tar örıstı şeŋberdı būzdy, ūlt tarihyna üŋıludıŋ ülken keŋıstıgın aşty.

Osy arada sözımızge dälel retınde Elbasy maqalasyndaǧy «Keŋestık pen uaqyt» ūǧymyna basa nazar audarǧan tarih ǧy­lymdarynyŋ doktory, L.N.Gumi­lev atyndaǧy Euraziia ūlt­tyq universitetı şyǧystanu kafedrasynyŋ professory Tūrsynhan Zäkenūlynyŋ sözın keltıre keteiık:
– «Maqalada tılge alynǧan ke­ŋestık degenımız qazaq tari­hynyŋ geografiiasy, auqymy. Qazaq tarihynyŋ geografiialyq keŋdıgı şyǧysta Hıngän taularynan, batysta Don, Kavkazǧa deiın, oŋtüstıkte Heşi dälızınen(Hexi Corridor), soltüstıkte Sıbırge deiın sozylyp jatyr. Mıne, osy bes million şarşy şaqyrymdyq keŋestık qazaq tarihynyŋ erte zamandaǧy, orta ǧasyrdaǧy jäne jaŋa däuırdegı tarlan tarihyn bauyryna basyp jatyr. Al uaqyt degenımız tarihi prosesterdıŋ hronologiialyq şeŋberı. Qazaq tarihynyŋ hronologiialyq şeŋberı az degende ekı jarym myŋ jyldyŋ aldynan bastalady» .
Demek, arhiv-2025 baǧdar­lamasynyŋ qamtityn aumaǧy, şarpityn kölemı öte keŋ. Irgemızdegı Özbekstan, Qytai, Moŋǧoliia, Reseiden tartyp, İran, Türkiia, Europa elderındegı tarihi derekterge deiın tügel üŋıluge tura keledı. Mūnyŋ bır şetı adam küşı, qarjy, uaqyt mäselesıne tıreletındıkten, qazaq tarihy üşın, Qazaqstan üşın maŋyzy zor tarihi derekterge aldymen den qoiǧan abzal sekıldı.

Şeteldegı arhivterdı Qazaq­stanǧa äkeludıŋ qamyn jasauda bas­ty nazarda ūstaityn eldıŋ bırı — Qytai. Jazba tarihynyŋ ūzaqtyǧymen jäne saqtalǧan qyruar tarihi arhivterdıŋ moldyǧymen erekşelenetın Qytai elınde saqtardan, ǧūn­dardan, üisınderden qalǧan mūralar, qazaq ūltyna qatysty derekter öte mol. Atap aitqanda, Beijıŋdegı gugün mūrajaiynda, Sian, Işkı Moŋǧolda (Ordos, Huh-Hot), Şinjiiaŋda (Tūrfan, Ürımjı, Altai, Ile) qazaqqa jäne qazaq ūltyn qūraityn etnostarǧa qatysty qanşama derekter jatyr. Qytaidy aitsaq, köbımızdıŋ köz aldymyzǧa tarihi jazbalar elesteidı. Alaida, Qytaidaǧy jartas suretterındegı, mäŋgı tastardaǧy, köne eskertkış, köne qorymdardaǧy qazaqqa jäne qazaq ūltyn qūraityn etnos­tarǧa qatysty zerttelmei jatqan taqyryptar az emes. Tıptı, üisın qabırlerınıŋ denı jäne eŋ ülkenderı Şinjiiaŋdaǧy Ile öŋırınde jatyr. Olar turaly bılerımız qanşalyq?! İmperator taŋ Tai-szun eskertkşınıŋ janyndaǧy Türkılerge qatysty müsın, balbal tastarǧa bız älı tolyq nazar audarǧanymyz joq. Besınşı ǧasyrda ǧūndar qūrǧan memleket — Şiia patşalyǧyna qatysty derekterdı qauzap, olar ne üşın Chaŋän(chanan) qalasyn astana qyldy, ne üşın Chaŋända jylqynyŋ müsının ornatady? «Attyŋ ǧūndy tarpuy» degen müsınge arqau bolǧan ideianyŋ tarihi astary ne? degen mäselelerge ūlttyq tarihymyz tūrǧysynan tolyq üŋıle almadyq. Olardy aitpaǧan künnıŋ özınde XVIII, XIX ǧasyrdaǧy Sin patşalyǧynyŋ mūraǧattaryndaǧy qazaq tarihyna qatysty jazba derekterdıŋ qanşasyn audaryp jaryqqa şyǧara aldyq? Būl jönınde tarih ǧylymdarynyŋ doktory Baqyt Ejenhanūlynyŋ bylai degenı bar: «Bızdıŋ boljauymyzşa, Qytaidyŋ bırınşı tarihi mūraǧatynda saqtalǧan qazaq tarihyna qatysty qūjattardyŋ jalpy sany 7000-nan asady. Qazırge deiın sonyŋ 3/1 ǧana jaryq kördı deuge bolady».
Būl arada Baqyt Ejen­hanūly­nyŋ aitqandarynyŋ aqiqat ekenınde talas joq. Öitkenı Baqyt Qytai tarihyndaǧy qa­zaq­qa qatysty derekterdı köp zert­te­gen jäne mänjur (manchjur) tılın bıletın bırden bır qazaq ǧalymy. Qytaidyŋ bırınşı tarihi mūrajaiyndaǧy qūn­dy derekterdıŋ bır bölımın Qa­zaqstanǧa jetkızgen, Aby­laidyŋ Sin patşalyǧyna jazǧan ha­tyndaǧy keibır tüitkıldı mäse­le­lerdıŋ şyn syryn aşqan, Qabanbai batyrdyŋ mörın tauyp, küllı qazaqqa jariia etken de osy Baqyt Ejenhanūly bolatyn.
Abylaidyŋ haty demekşı, Abylai hannyŋ 1757 jyly Sin patşalyǧyna jazǧan haty Qytai tılındegı audarma nūsqasy boiynşa «Orta jüz, Ūly jüz qazaqtarynyŋ Qytaiǧa bodan bolǧandyǧynyŋ däiegı» retınde qaralyp kelgen edı. Alaida, būl hattyŋ tot-Moŋǧol tılındegı öŋdelgen köşırmesı men onyŋ mänjur tılındegı audarmasyn tauyp, salystyrǧan Baqyt Ejenhanūly būl hatty Qytai tılıne audarǧandardyŋ öz müddelerıne beiımdep, özgertıp audarǧanyn anyqtap şyqty. Mıne, būdan bız Qytaidaǧy tarihi arhivterdı aqtaryp, pai­dalanǧanda, tek Qytai tılındegı nūsqasyna ǧana jügınudıŋ dūrys bolmaitynyn aŋǧaramyz. Sin patşalyǧy kezındegı arhivterdıŋ köbı aldymen mänjur tılınde jazylyp, keiın Qytai tılıne audarylǧandyqtan, Qytaidaǧy arhivterdı aqtaruda tek Qytai tılın bılu azdyq etedı. Kerısınşe Qytai tılın, köne Qytai jazuyn jetık bılumen qatar, mänjur tılın bıletın maman aua­dai qajet. Ökınştısı, taǧy da qaitalap aitaiyq, qazırge deiın mänjur tılın tolyq bıletın Baqyt Ejenhanūlynan basqa bılıktı ǧalym qazaqta joq. Kerek deseŋız, onyŋ da mümkındıgın tolyq paidalanyp, qarjylai demeuşılık jasap, mänjur tılındegı derekterdı der kezınde qazaq tılıne audartyp aluǧa tolyq män bermei jürmız. . .
Arhiv-2025 baǧdarlamasyn jüzege asyruda tek qana şeteldegı arhivterdı Qazaqstanǧa jetkızu mındet emes. «Arhiv derekterın tek jinaqtap qana qoimai, barlyq müddelı zertteuşıler men qalyŋ jūrtşylyqqa qoljetımdı boluy üşın olardy belsendı türde sifrlyq formatqa köşıru qajet» dep Elbasy özı aitqandai, äkelıngen, būdan būryn da jinaqtalǧan arhivterdı, tarihi materialdardy qaitalai ǧylymi ainalymǧa tüsıruge küş salu kerek. Sonymen qatar, osy jūmystarmen ainalysatyn kadr­lar tärbieleu jūmysyn da qolǧa alu kezek küttırmeitın mındet.
Al Qytaidaǧy tarihi derek­terdı jiyndauda mynadai bırqatar tüiınderge basa nazar audaru kerek siiaqty.
Bırınşıden, Qazaqstandaǧy jäne Qytaidaǧy tarihtan habary bar, qytai, mänjur tılderın jetık bıletın mamandardy ūiymdastyryp, olardyŋ Qazaqstan tarihşylarymen tıze qosa jūmys ısteuıne mümkındık beru kerek. Būlardyŋ arasynda tıl mamandary, mäde­niet zertteuşılerı, arheologtar bolsa, tıptı qūba qūp.
Ekınşıden, Qazaqstanǧa Qytai arhivterındegı derekterdıŋ ışınarasy orysşadan audaryp alu jolymen jettı. Alaida, orystar Qytai arhivterındegı qazaq ru, taipalarynyŋ atyn öz bılgenderınşe oqyp, öz tılınıŋ fonetikalyq zaŋdylyqtaryna beiımdep jazdy. Ony keiın qazaq tılıne audarǧanda, köbınıŋ öŋı özgerıp, ataular är türlı alynyp kettı. Mıne osy qatelıkterdı tüzetu jäne ejelgı etnostardyŋ atyn, kısı esımderın dūrys alu üşın tarihi jazbalardaǧy ierogliftı erte zamandaǧy fonetikasyna qaitaryp, qazaq tılıne qaita audarudy oilastyrǧan oŋ. Audaru barysynda qazaq tılınıŋ fonetikalyq özgerısterın eskerudı de nazardan qaǧys qaldyrmaǧan dūrys.
Üşınşıden, «Qytai tarihna­malaryndaǧy qazaqqa qatysty derekter», «26 tarih» siiaqty Qy­tai qazaqtary audarǧan nemese Qazaqstanda audarylyp, ainalymǧa tüsken derekter Qytai tarihnamalaryndaǧy derekterdıŋ azǧantai bölgı ǧana. Al beiresmi tarihnamalardaǧy, ordanyŋ qūpiia şejırelerındegı derekter tıpten köp. Olar boia­masyzdyǧymen, şynaiy­lyǧymen qūndy. Sonymen qatar, būl jazbalarda tılımızge qatysty derekter de az emes. Eger osy tari­hi jazbalardaǧy ataulardy bırlıkke keltırse, qazaq tılındegı arhaizm sözderdıŋ būryn qalai qoldanylǧanyn bıluımızge de mümkındık tuar edı.
Törtınşıden, Qytaidaǧy jazba derekterge ǧana jabysyp almai, köne qorymdarǧa, qabırlerge, mäŋgı tastarǧa, tarihi eskertışterge, tıptı jer attaryna deiın zertteu jürgızıp, olardyŋ jazbaşa deregın, fotosuret, beinebaianyn bırge jinaqtau kerek. Būl jerde ükımetaralyq kelısım jasap, Qytai-Qazaqstan arheologtary bırlesken ǧylymi zertteu ekspedisiiasy ūiymdastyrylsa jäne üisın qabırlerı siiaqty tarihi oryndarǧa arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızse, nūr üstıne nūr bolar edı.
Besınşıden, Qytaidaǧy arhivterge, tarihi jädıger­lerge üŋılgende köne däuırge bailanysty derekterdı Şiännän(sian), al orta ǧasyrdan bergı derekterdı Beijıŋnen ızdegen dūrys. Tūrfan, Dunhuan öŋırlerındegı myŋ üiler­den ūly britaniiaǧa äketılgen tarihi mūralardy da Qytai tarihyndaǧy derekterdıŋ bır bölgı retınde zertteudı ūmytpaǧan oŋ.
Qysqasy, bır ūlttyŋ jäne ony qūraǧan etnostardyŋ san ǧasyrlyq tarihy eşqaşan sol memlekettıŋ şekarasymen şektelmeidı. Sondyqtan qazaq tarihyn jūmyr jerdıŋ betınde ömır sürıp jatqan bükıl qazaqtyŋ jäne qazaq halqyn qūraǧan etnostardyŋ tarihy retınde ındete ızdeudıŋ ikemdı sätı tudy. Osy tūrǧydan alǧanda, «Arhiv — 2025» baǧdarlamasynyŋ jügı auyr, maŋyzy zor. Alaida, atalǧan baǧdarlamany jüzege asyruda «Būl maŋyzdy jūmys memleket esebınen atqarylatyn «Akademiialyq turizmge» ai­nal­­mauǧa tiıs» dep Elbasy ma­qa­lasynda qadap aitqandai, nau­qanşyldyqtan, sensasiia jasau­dan airyqşa abai bolǧan jön. Sonymen qatar, būl baǧdarlamany tek 7 jyldyŋ auqymdy jūmysy dep qana qaramai, bastaluy bar, ūzaq jyldarǧa jalǧasatyn ta­qyryp retınde qauzaǧan dūrys.

Qaliakbar Üsemhanūly,
jurnalist