Amangeldı AITALY, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor: Astana sanamyzǧa serpılıs syilady
Biyl elordamyz Arqa tösıne köşırılıp, aiauly Astanamyz boi tüzegelı jiyrma jyl tolyp otyr. Astana būl jyldary saiasi-basqaru ortalyǧy ǧana emes, eldıŋ mädeni-ruhani ordasyna ainalyp ülgerdı. Qala halqy millionnan asty. Aldyna ülken maqsattar qoiyp, elımızdıŋ tükpır-tükpırınen elordaǧa kelıp qonys tepken azamattar būl qalada jaŋaşa mentalitet, jaŋa orta qalyptastyryp, özgeşe äleumettık top qūrady. Osy oraida bız belgılı ǧalym, memleket jäne qoǧam qairatkerı, Qazaqstan äleumettık ǧylymdar akademiiasynyŋ akademigı Amangeldı Aitaly aǧamyzdy äŋgımege tarttyq.
– Aǧa, astanany auystyrǧanda aldymyzǧa ülken maqsat-müdde qoiylǧany anyq. Osy şeşımdı talqyǧa salǧan ülken jiyndardyŋ bırınde belgılı demograf-ǧalym Maqaş Tätımov te el ordasyn Saryarqa tösıne köşıru arqyly qazaqtardy soltüstıkke qarai tartuǧa, soltüstıktı qazaqtandyruǧa bolatynyn aitqan eken. Sol kezder sızdıŋ esıŋızde me? Sız el astanasyn köşıruden qandai ümıt küttıŋız?
– Astanany köşırerde Maqaş Tätımovtıŋ ne aitqanyn özım anyq estıgen joqpyn. Sondyqtan ol jönınde aita almaimyn. Bıraq būl bastamanyŋ astarynda elımızdıŋ soltüstık oblystaryn qazaqtandyru ideiasy jatqany aitpasa da tüsınıktı edı. Ony Reseidıŋ saiasatkerlerı jaqsy aŋǧardy. «Qazaq el boldy, täuelsızdık aldy, qazaqtar özderınıŋ astanasyn taŋdady. Astanany soltüstık oblystarǧa qarai köşırdı. Endı qazaqtyŋ köşı soltüstık oblystarǧa qarai bet alady» dep, ony qabyldai almai, Nūrsūltan Äbışūlyn synap jazdy da. Bıraq Nūrsūltan Nazarbaev: «Bız Reseiden qaşyq bolaiyq dep jatqanymyz joq. Kerısınşe, soltüstık oblystarǧa jyljyp, oǧan jaqyndaiyq degen nietımız bar» dep jauap berdı. Ol kezde Aqmola qalasynda da, Aqmola oblysynda da ärbır jetı adamnyŋ bıreuı ǧana qazaq edı. Qaraǧandy, Pavlodar, Soltüstık Qazaqstan oblystarynyŋ bärınde de jaǧdai osy şamada bolatyn. Al Astananyŋ köşuımen osy aimaqtarǧa qazaqtardyŋ qonystanuy bastaldy dep aituǧa bolady. Ony jergılıktı tūrǧyndar da baiqady. Köbı narazy bolǧany da ras. Öitkenı olar qalyptasyp qalǧan jaǧdaidyŋ özgergenın qalamady. Mūnyŋ bärı qaladaǧy etnodemografiialyq jaǧdaidyŋ, qala tūrǧyndarynyŋ ūlttyq qūramy özgeruıne alyp keletının tüsındı. Ras, bastapqyda ony asyǧys qabyldanǧan şeşım dep eseptegender boldy. Sondyqtan keibıreuler «qaiter eken» dep, syrt közben qarap, älıptıŋ artyn baqty. Säl qiys basyp, qatelık jıbersek, synauǧa, tabalauǧa daiyn boldy. Al qazır, baiqasaŋyz, bärı de öz sätımen jürıp, Astana halyqaralyq deŋgeidegı abyroily ıs-şaralardy ötkızgen bedeldı qalaǧa ainalyp otyr. Baiaǧy elordany köşıruge narazy bolǧandar da qazır būl qalanyŋ jetıstıkterıne quanyp, HHI ǧasyrǧa laiyq güldep, örkendegen, qazaqtanǧan jaŋa Astanamyzdaǧy ortaǧa beiımdelıp kele jatyr.
– Astananyŋ bügıngı eŋ ülken jetıstıgı ne dep oilaisyz?
– Astananyŋ Arqaǧa köşuınıŋ astarynda ülken psihologiialyq, ruhani özgerıster jatyr.
Eŋ bastysy – osy. Bız Astananyŋ säuletın, jaŋa qalanyŋ bügıngı körkın maqtanyş etıp aitamyz. Qala el biudjetıne üles qosyp, ekonomikanyŋ ösuıne de aituly yqpal etıp kele jatqanyn bılemız. Ol dūrys ta. Bıraq, şyn mänınde, Astanany köşırudegı eŋ ülken jetıstık, eŋ ülken ūtys – ol sanamyzdaǧy özgerıs. Köpūltty Qazaqstan halqynyŋ, äsırese, qazaq halqynyŋ sanasyndaǧy maqtanyş, sanadaǧy serpılıs, sanany otarsyzdandyruǧa tigızgen yqpaly.
«Bız astanamyzdy özımız taŋdadyq» degen maqtanyş sezımı bızdıŋ eŋsemızdı köterdı. Būryn qala Selinograd atalyp tūrǧanda, ol Mäskeudıŋ bergen atauy edı ǧoi. Sony Aqmola dep özgertkende «tarihi ädıldık ornady», «qalaǧa öz atauyn qaitaryp berdık» dep quanǧan edık. Sonyŋ özın jūbanyş etıp edık. Al astananyŋ Aqmolaǧa köşuı mülde basqa qūbylys boldy. Būl qūbylys – özgerıstıŋ bastauy. Ol prosess älı sanamyzda jürıp jatyr. Sananyŋ özgeruı, täuelsız sananyŋ qalyptasuy degen qalanyŋ kırpışı qalanǧandai tez tüzılıp, tez qalyptasa salmaidy. Oǧan bıraz uaqyt kerek. Sanadaǧy özgerıs qaşanda materialdyq özgerısterden keş jüredı.
– Bodandyqtan bosaǧan elderdıŋ astanasyn auystyru arqyly «sanaǧa töŋkerıs jasauǧa» tyrysqan memleketter älemdık täjıribede bar ma?
– Jalpy, HH ǧasyrdaǧy 60-jyldar – Afrika, Aziia, Latyn Amerikasy elderınıŋ otarlaudan arylǧan jyldary. Sol kezde bızdıŋ oqulyqtarymyzda, eldegı keibır mekemelerde, äsırese, partiia ǧimarattarynda «otarşyldyqqa jol joq» dep qara näsıldı adamnyŋ ekı qolymen özınıŋ otarlyq būǧauyn būzyp tūrǧan suretı tūruşy edı. Ol köp elder täuelsızdık alǧan jyldar bolatyn. Al bodandyqtan bosaǧan elderdıŋ bärı derlık eŋ aldymen öz elderınıŋ astanalarynyŋ atyn özgerttı. Ekınşıden, sol astana jäne basqa da qalalaryndaǧy köşelerdıŋ atyn auystyrdy. Olardyŋ köbı mūndai ıstı uaqyt ötkızbei, bır-aq künde jasady. Ony tıptı sondaǧy tūrǧyndar da, Europa halqy da tüsınbei qaldy. Otarşyldyq zamanyndaǧy barlyq eskertkışter joiyldy. Öitkenı olar, negızınen, otarlauşylardyŋ eskertkışterı edı. Bızde Kolpokovskiidıŋ eskertkışı älı tūr ǧoi. Ol bızdıŋ namysymyzdyŋ tömendıgınen, qol ūşymyzdy tigıze almai älı künge saqtap otyrmyz. Al olar otarlau kezınde qyzmet etkenderdıŋ bärınıŋ eskertkışın joidy. Öitkenı ol tūlǧalardyŋ memleketke paidasy timegen. Tek eldı şikızat közı retınde paidalanyp, basyp janşyp, bailyǧyn – sölın soryp otyrǧan. Ruhani otarsyzdanu baǧytyndaǧy mūndai jūmystar Baltyq jaǧalauyndaǧy elderde de boldy. Olar künı bügınge deiın keŋes äskerlerınıŋ eskertkışterın joiyp jatyr. Ol turaly pıkır ärtürlı ekenı ras. Bızdıŋ aramyzda da ony tüsınbeitınder bar. Bıraq otarlauşylardyŋ eskertkışterın joiu arqyly Baltyq elderı ötkendı eske salyp, eŋsesın basyp tūratyn jyldardy, sonyŋ saqtalyp kele jatqan äserın joiuǧa tyrysty. Afrikada, Baltyq jaǧalauy elderınde el täuelsızdık alǧanda būryn otar kezde otarlauşyǧa bolysyp, solardyŋ saiasatyn jürgızgen, sol kezde bilıkke aralasyp, lauazymdy qyzmetter atqarǧan barlyq şeneunıkterdı qyzmetınen bosatty. Ras, olardyŋ eşqandai qūqyn şektegen joq. Agronom bolsa – auyl şaruaşylyǧynda, medisina mamany bolsa densaulyq saqtau salasynda öz mamandyǧy boiynşa jūmys ısteuıne mümkındık berdı. Bıraq bilık qūramynda qyzmet etuge şaqyrǧan joq. Būrynǧy partiia qyzmetkerlerı jaŋa qoǧamda qyzmet etse de, būrynǧy inersiiadan aryla almaitynyn tüsındı. Osylaişa, atalǧan elderde täuelsızdık pen sanadaǧy töŋkerıs qatar jürdı.
– Kadr almaspaǧanymen, bızdıŋ elımızde de köşelerdıŋ, qalalardyŋ aty auystyrylǧany belgılı. Bıraq täuelsızdık alǧan alǧaşqy jyldary būl şarua keşendı jürgızılgenımen, keiın ūzaq jyldar boiy üzılıp qaldy. Biylǧy jyly ǧana qaita qolǧa alynyp jatqany baiqalady. Osy turaly ne aitasyz?
– Bızde köşelerdıŋ aty özgertıldı. Bıraq otarlauşylar salyp ketken saiasattyŋ ızı bärıbır qaldy. Orys otarlauşylarynyŋ atyn alyp tastaǧanymen, baiaǧy keŋes kezındegı oblystyŋ bırınşı hatşylary, audannyŋ bırınşı hatşylary, ylǧi, keŋestık däuırde otarşyldarǧa qyzmet etkenderdıŋ esımderı köşelerge berıldı. Şynymen, sanany otarsyzdandyru, sanada töŋkerıs jasau qajet bolsa, olardyŋ ornyna Alaş qairatkerlerınıŋ eskertkışterın qoiyp, köşelerge Alaş arystarynyŋ atyn beru kerek edı. Olai bolmady, ökınışke qarai. Qazır, mysaly, Aqtöbede qaladaǧy eŋ ülken köşelerge partiia qyzmetkerlerınıŋ atyn qoiyp jatyr. Aruaǧy razy bolsyn, olardyŋ eşqandai kınäsı joq. Bıraq qolyndaǧy bilıgı men bailyǧyn paidalanyp, ony balalary jasap otyr. Mysaly, bırı «Men myna köşege asfalt tösep beremın, köşege menıŋ äkemnıŋ aty qoiylsyn» dep şart qoiady. Taǧy bırı qyzmetın paidalanyp, öz degenın ıstetedı. Olardy synasaŋ, sol äulettıŋ dūşpany siiaqtanasyŋ. Nege būlai? Dūrys baǧalau qaida? Alaş arystarynyŋ qasynda senıŋ äkeŋ kım? Ol ne ıstedı? Osylardy oilauǧa bolmai ma? Sosyn baiqaitynym, Älihan Bökeihanov sekıldı ülken tūlǧanyŋ atyna kışkentai köşe bere salady da, ülken köşenı partiia hatşysynyŋ esımımen qoiady. Būl ädıletsızdık emes pe? Menıŋ oiymşa, köp jaǧdaida «Alaş arystarynyŋ atyna köşe bermeptı» demesın dep qana kışkentai köşege atyn bere salatyn siiaqty. Menıŋşe, älı būl jaǧdai özgeredı. Jaŋa ūrpaq keledı. Taǧy da jaŋaru bastalady. Şynaiy ruhani jaŋaru bolady. Sol kezde Alaş qairatkerlerınıŋ, elge, qazaqqa eŋbegı sıŋgen basqa adamdardyŋ aty atalady, olar ūlyqtalady dep oilaimyn.
– Nūrsūltan Nazarbaev ötken aida Astanadaǧy köşelerdıŋ atyn synǧa alǧan. «Būl qalaǧa tek qana Astanaǧa eŋbegı sıŋgen adamdardyŋ esımın beru kerek» dep edı. Sız qalai oilaisyz?
– Menıŋ oiymşa, Astanadaǧy köşe ataularyn äuelı jaqsylap süzıp şyǧu kerek. Bıraq Astana tek bır aimaqtyŋ qalasy emes. Astana – qazaqtyŋ astanasy. Sondyqtan Astanaǧa eŋbegı sıŋgen, qazaq azattyǧyna eŋbegı sıŋgen adamdardy ırıktep alu kerek. Mysaly, Alaş arystarynyŋ qazaqtyŋ täuelsızdıgı men azattyǧyna qyzmet etkenı, HH ǧasyrda-aq ülken memlekettılıkten ümıttı bolyp, soǧan negız jasap, belgı tastap ketkenı – Astanaǧa qyzmet etkenı.
– Būrynǧy bır sūhbatyŋyzda «sosiologiia boiynşa, ne qalalyqtar syrttan kelgenderdı sıŋırıp alady nemese syrttan kelgender qala ömırıne yqpal etıp, özgerıske ūşyratady» dep edıŋız. Qazırgı Astanada osynyŋ qaisysy jürıp jatyr?
– Astanada ülken arpalys jürıp jatyr-au deimın.
Qazaqtardyŋ köbı mūnda auyldan kelgen. Olar qalaǧa qazaqy mentalitettı, tıldı, ūlttyq salt-sanany alyp kelıp jatyr. Äitse de, būl şeneunıkterdıŋ qalasy ǧoi. Orysşa söilep qalǧan şeneunıkter men būrynnan kele jatqan orys tıldı tūrǧyndar bır jaǧy auyldyq qazaqtarǧa äser etıp, ekınşı jaǧynan özderı de syrttan kelgenderdıŋ yqpalyna ūşyrap, özara tartys, küres jürıp jatqan siiaqty.
Sondyqtan Astana etnodemografiialyq jaǧynan, san jaǧynan qazaqi qala bolyp kelgenımen, sapa jaǧynan, ūlttyq psihologiia jaǧynan älı de pısedı dep oilaimyn.
– Iаǧni astanalyq mentalitet älı de qalyptasu üstınde deisız be?
– İä, ol älı qalyptasu jaǧdaiynda. Bıraq mūndai prosestı bükıl respublikamyzdan köruge bolady. Nege deseŋız, qazaqtardyŋ köbı qazır künkörıs közın ızdep qalaǧa köşıp jatyr. Işkı urbanizasiia öte joǧary. Orystanǧan qala halqy men qazaqi auyl halqy midai aralasyp, jaŋa mentalitet qalyptastyru üstınde.
Būl özgerıstı, äsırese, būryn orysqūldau bolyp qalǧan qala ortalarynan baiqauǧa bolady.
– Qazır Astanada keibır audandarda bailar, al keibır audandarda orta jäne tömengı tap ökılderı tūrady. Köbıne bailar tūratyn audandardan tūrǧyndardyŋ qazaq tılın bötensitını, europalanuǧa beiım ekenı körınedı de, qarapaiym halyq tūratyn audandarda qazaqşa tıldık orta jaqsy qalyptasqan. Osy alşaqtyqty boldyrmau üşın ne ısteuge bolady?
– Kez kelgen kapitalistık qoǧamda äleumettık jık paida bolady. Öte bai tap, orta tap, ortadan tömen tap, kedei, qaŋǧybas. Mūndai äleumettık toptar älemnıŋ köptegen qalalarynda qalyptasqan. Ras, olardyŋ ärqaisysynyŋ özınıŋ äleumettık, ruhani ortasy bar. Olardyŋ öz talǧamy, tūtynatyn servisı bar. Öte bai taptaǧy adamdar keide tıptı jaqyn aǧaiyn-tumasymen de köp aralaspai ketedı. «Bai – baiǧa, sai saiǧa qūiyp jatyr». Sondyqtan ol aiyrmaşylyqty bız joia almaimyz. Mysaly, Astanada taŋerteŋ bıreu balasyn ülken djippen alyp keledı. Sodan soŋ üiırmelerge tasidy djippen. Keşke balanyŋ aiaǧyn jerge tigızbei jürıp üiıne äkep salady. Al endı bıreulerdıŋ balalary dırdektep mektepke äreŋ jetedı. Mūndai mysaldy barlyq jerden köruge bolady. Sondyqtan bız qoǧamnyŋ būlai äleumettık jıkke bölıngenınen qoryqpauymyz kerek. Mäsele – sol aiyrmaşylyq tym örşıp ketıp, şielenıs tumauyn qadaǧalauda.
– Men de osyny sūraiyn degem. Ärtürlı äleumettık toptaǧy azamattardy ortaq maqsat, ortaq müdde bırıktıruı mümkın be?
– Mūndai toptardyŋ bärınde bırdei ortaq mūrat bola bermeidı.
– Patriottyq sezım, patriottyq sana şe? Memleketşıldık mūrat…
– Qaraŋyz, şırıgen bailardyŋ kapitaly – şetelde. Özderı de şet elderden üi alyp qoiǧan, sonda baryp dem alyp tūrady. Balalaryn şetelde oqytady. Bärı bolmasa da, köbınıŋ jaǧdaiy solai. Al olardyŋ patriotizmı turaly ne aituǧa bolady? Bärı bırdei emes, ärine, bıraq olardyŋ köbıne bärıbır. Eldı kım basqarsa da, kım kelıp üstemdık etse de, olar öz menşıgın, öz bailyǧyn ǧana qorǧap qaluǧa tyrysady. Sondyqtan eldı oilaityn, tıldı qadırleitın, jerdı qorǧaityn adamdar – olar orta tap pen tömengı tap ökılderı. Jer mäselesınde bas kötergen kımder, esıŋızde me? Orta tap ökılderı, ortadan tömen tap ökılderı. Tıl, halyqtyŋ, ūlttyŋ bolaşaǧy turaly aitatyn da sol orta tap ökılderı. Sondyqtan, ökınışke qarai, patriottyq sezım de bärınde bırdei boluy mümkın emes.
– Astanamyzdyŋ elorda bolyp tülegenıne biyl 20 jyl tolyp otyr. Äŋgıme basynda meml ekettılık tūrǧysynda el ordasyn Aqmolaǧa köşıruden köp ümıt kütkenımızdı aittyq. Jiyrma jylda sol ümıt aqtaldy ma?
– Jalpy aitqanda, ümıtımız aqtaldy. Baspasözdegı maqalalarymda da, jeke adamdarmen sūhbat qūrǧanda da men ylǧi aityp jürmın: ūlttyŋ örkeniettılıgınıŋ negızgı belgısı – qala sala bılu. Qala salmai, auylda tūratyn qazaq bolsaq, bız joǧary deŋgeidegı ūlt bola almas edık. Al bız olai bolmadyq. Jarqyratyp öz astanamyzdy saldyq. Astanada 50 myŋnan astam qūrylysşy qazaq jür. Qandai qiynşylyq bolsa da, būl qalada qūrylys toqtamai jürıp kele jatyr. Elordadaǧy köp üilerdıŋ, qūrylys nysandarynyŋ jobasyn jasaǧan da özımızdıŋ otandastarymyz. Sondyqtan Astananyŋ salynuymen bırge ūlttyŋ özınıŋ ışkı äleumettık qūrylymynda jaŋa bır küş, jıger paida boldy. Ekınşı jaǧynan alǧanda, Astana Arqaǧa köşkelı qalai bolǧanda da soltüstık öŋırler qazaqtandy. Qazaq mektepterı, qazaqşa balabaqşalar köbeidı. Köptegen azamattarymyz elordamyzda eldıŋ damuyna qatysty öz pıkırın erkın aityp, memlekettık, ūlttyq mäselelerge qatysty öz talaptaryn aşyq qoiatyn jaǧdaiǧa jettı. Ärine, būl jiyrma jylda bız dıŋ oilaǧanymyz tügeldei jüzege aspaǧan şyǧar, bıraq men özım ūlttyq tūrǧyda, negızınen, ümıtımız aqtaldy dep esepteimın. Jiyrma jyl degen tarih üşın köp uaqyt emes. Sonda da bızdıŋ jetıstıkterımız jaman emes.
Äŋgımelesken
Näzira BAIYRBEK
