Anasyn qūrmettegen el azbaidy

Qarymdy qalamger, jazuşy Dulat İsabekovtıŋ «Ärbır äiel – tanylmaǧan planeta. Jai ǧana planeta emes, ärqaisysy mūŋly planeta. Bükıl dünie jüzınıŋ ūly ǧalymdary jinalyp, äiteuır, bır kezde älemnıŋ qūpiialaryn aşuy mümkın, al bıraq eşqandai ǧylym, eşqandai danyşpan qarapaiym äiel janynyŋ qūpiia­syn aşa almaidy. Äiel jany ärqaşan jaraly. Öitkenı ol taza da näzık jaralǧan, sondyqtan auruǧa tez şaldyǧady. Äiel janyn taza saqtaityn qoǧam jer betınde älı qūrylǧan joq, oǧan daq tüsırmei aialai bıletın erkek älı tuǧan joq…» dep tereŋnen tolǧap, tolǧaqty syr şertuı oiymyzdy döp basqandai.
Rasynda, myna jaryq düniede äieldıŋ atqarar rölı – ūşan-teŋız.
Ol – aqylşy, tärbieşı, üidıŋ bereke-yrysy, el men eldı eldes­tıruşı, dänekerleuşı, ısker, tıptı qaharman desek te jarasady. Äsırese, qazaq qoǧamynda analardyŋ alar orny erekşe bolǧan. Öitkenı ūltymyzdyŋ bolmys-bıtımındegı, dünietanymyndaǧy bar igı qasietterdı tılın, dılın, dının, ädet-ǧūrpyn, salt-sanasyn, ūlttyq dästürın balasynan nemeresıne, nemeresınen şöberesıne jetkızuşı, darytuşy, damytuşy retınde äiel köşbastau­şy ıspettı.
Solai bola tūra, ūltymyzdyŋ qadırlısı sanalatyn qyryq şyraqty äiel-analardyŋ qoǧamdaǧy orny äleumettık ürdısı bügıngı künnıŋ eŋ özektı mäselesıne ainalyp otyr. Elımızdegı äleumettık-ekonomikalyq, mädeni, saiasi özgerıster analar jaǧdaiyna, problemasyna nazar audarudy qajet etedı. Jyl basynda mūqym qazaqstandyqtardyŋ qabyrǧasyn küiretıp, arqaǧa aiazdai batqan bes perıştenıŋ örtenıp ketken azaly qazasynan keiın köpbalaly analardyŋ bilıkke talap qoiyp köşege şyǧuy, äleumettık jaǧdaiy tömen otbasylardyŋ memleket tarapynan jetkılıktı qoldau körmei otyrǧandyǧyn körsettı. Odan qaldy memleket saiasatyndaǧy jūrt köŋılınen şyqpaityn basqa da köptegen mäselelerdıŋ bet-perdesın aşyp, analardy aşuǧa bulyqtyr­ǧanyn qalyŋ jūrtşylyq ūmyta qoiǧan joq.
Sol kezde köpbalaly analardy äleumettık qorǧaudy küşeitu turaly talaptaryn bilıkke jetkızuge tyrysyp, aşyq dialog alaŋyna şaqyrdy. Ömırge näreste kelgende jäne balany baǧyp-kütu kezınde tölenetın järdemaqy kölemın köbeitudı, qosymşa tölemder men jeŋıldıkter qarastyrudy, baspana mäselesınıŋ şeşıluı siiaqty mındetter qoiyp edı.
Bır quantarlyǧy, qazırgı taŋda otbasy institutyn nyǧaituǧa memleket tarapynan airyqşa basymdyq berılıp otyr. Sonyŋ ışınde, elorda äkımdıgı otbasy qūndylyqtarynyŋ rölın arttyru men qoldau, otbasylyq qarym-qatynastyŋ dästürın jäne mädenie­tın saqtau maqsatynda jüielı jūmys­tar jürgızıp, maŋyzdy jobalardy ıske asyruǧa bet būrdy. Jyl saiyn ötkızıletın dästürlı «Mereilı otbasy» ūlttyq baiqauy otbasy qūndylyqtaryn küşeituge baǧyttalǧan äleumettık jobanyŋ bır körınısı bolmaq.
Jaqynda Nūr-Sūltan qalasy äkımdıgınıŋ bastamasymen Qazaqstan Respublikasy Prezidentı janyndaǧy Äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı ūlttyq komissiiasy, «Atameken» ūlttyq käsıpkerler palatasynyŋ qoldauymen tūŋǧyş ret «Otbasy forumy» öttı.
Forumnyŋ basty maqsaty – qordalanyp qalǧan analar problemasynyŋ tüiının şeşu, otbasy märtebesın nyǧaitu jäne äielderdıŋ käsıbi şyŋdaluyna atsalysu ­boldy.
Nūr-Sūltan qalasy äkımınıŋ orynbasary Baqtiiar Mäken «Bas qalamyzda äielder qauymynyŋ basyn qosyp bırınşı ret ūiymdas­tyrylǧan forumdaǧy közdegenımız – Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ tapsyrmasyna säikes Ükımetpen bırlese otyryp, jergılıktı atqaruşy organ retınde äleumettık saladaǧy qordalanyp qalǧan mäselelerdı şeşu. Mūqtaj äielderge qoldau körsetıp, tyǧyryqtan şyǧar baǧyt-baǧdar beruge mūryndyq bolu. Tiıstı aqparattyq demeu körsetıp, aqyl-keŋes aitu. Jasyratyny joq, keibır käsıpkerlıkpen şūǧyldanǧysy keletın äielder şaruanyŋ basyn neden bastaryn, qaida bararyn bılmei dal bolady. Osyndaida jön sıltep jıberetın mamandar keŋesı bar. Qazır köbısınıŋ mäselesı tūrǧyn üi bolyp tūr. Bızde köptegen memlekettık baǧdarlamalar bar. Aitalyq, «Baqytty otbasy», «Nūrly jer», «7-20-25» degen. Jalǧyzbasty, tūrmysy tömen otbasylarǧa arnalǧan «Mektepke jol» baǧdarlamasy da ıske qosyldy. Būl forumnyŋ erekşelıgı – ereuılge şyqqan analardyŋ bärın jinap aqyldasu. Sätın salsa, küzge qarai otbasy qūndylyǧyn damytu maqsatynda «Otbasy» ­ortalyǧyn aşpaqşymyz» dep oiyn ortaǧa saldy.
Şyntuaityna kelgende, naryq zamanynda qoǧam men memleket ısıne belsene aralasyp jürgen äielder qauymy jeterlık. Olar memlekettık qyzmette, bizneste, densaulyq saqtau men oqu-aǧartu jüiesınde t.b. salalarda da jemıstı eŋbek etıp, el yryzdyǧyn eselep jür. Elordada 96021 jeke käsıpker bolsa, sonyŋ 50350-ı äielder eken. Demek, 52,3 paiyzyn qūraidy.
Astanadaǧy «Damu» qory arqyly ärtürlı baǧyttaǧy jobalarǧa qarjylai qoldau da körsetılude. Mäselen, soŋǧy tört jyl aralyǧynda 182 biznes jobaǧa aqşa bölıngenı qūptarlyq jait. Äkımdık tarapynan şaruasyn döŋgeletu maqsatynda ūsynǧan jobasyna qarjylai kömekke qol jetkızgen 182 käsıpkerdıŋ 76-y äielder qauymy ekenıne köz jetkızdık.
Demek, sauda salasynyŋ qyr-syryn büge-şıgesıne deiın meŋgerıp, öndırısın damyta otyryp, tauar men qyzmet türın ūlǧaitu arqyly halyqtyŋ äl-auqatyn arttyryp jürgen äielder qauymynyŋ ısıne süisınbeske bolmas.
Qoldaǧy bar mälımetke jügınsek, Nūr-Sūltan qalasynda 15 myŋǧa juyq köpbalaly otbasy tūryp jatyr. Sonyŋ ışınde 47963-ı – «Kümıs alqa», «Altyn alqa» tösbelgısın ielengen analar. Aita ketu kerek, biyl köpbalaly analarǧa berıletın ai saiynǧy järdem­aqy kölemı 768 teŋgege artyp, 16 160 teŋgenı qūrady. Onda da būl qarajat – «Kümıs alqa», «Altyn alqa» alǧan köpbalaly analar, «Batyr ana» ataǧyn alǧandar, I jäne II deŋgeilı ordendermen marapattalǧan äielder, ­I jäne II därejelı «Ana daŋqy» ­ordenımen marapattalǧan äielderge ǧana tiesılı eken de, bes balasy bar analardyŋ alatyny 10 myŋ teŋge körınedı. Būl, ärine, teŋızge qūiǧan tamşymen bırdei. Er-toqymy ­bauyryna tüsken naryqtyŋ qymbatşylyq qyspaǧynda osynşa järdemaqy talǧajau etuge de jetkılıksız ekenı tüsınıktı.
Degenmen de köpbalaly otbasylardy äleumettık qoldau maqsatynda qosymşa 1,3 mlrd teŋge qarjy qarastyrylyp otyrǧany – köŋılge demeu. Jyl basynan berı «Nūrly jer» baǧdarlamasy negızınde 24 köpbalaly otbasy tūraqty baspanaǧa qol jetkızse, 1000 otbasyǧa tūrǧyn üi sertifikatyn tapsyru josparda tūr.
Alqaly jiynnyŋ qonaǧy, analar keŋesınıŋ müşesı ­Äniiaş Baisalbekovadan syr suyrtpaqtaǧanymyz­da «Analardyŋ, äielderdıŋ jügı auyr. Bügın jaqsy ıs-şara ūiymdas­tyrylyp, tūsauyn keskelı otyr. Kömek, järdem sūraǧan adamdar özınıŋ kerektı jauabyn osy jerden alady degen oidamyn. Qazırgı zamanda köp balany asyrap-baǧu oŋai emes. Mūny ata-analar da jaqsy tüsınedı. Sondyqtan ärkez memleketten qoldau kütedı. Alaida bızdıŋ eldegı köpbalaly otbasylarǧa berıletın järdemaqy jetkılıksız. Sonyŋ saldarynan däl qazır köpbalaly analardyŋ talaiy şarasyzdyqtan şyryldap jür» dep aǧynan jarylsa köpbalaly ana, käsıpker Äsel Seiıtqaliqyzy: «Men alty balanyŋ anasymyn. Nūr-Sūltan qalasy äkımdıgı ūiymdastyrǧan ızgı şara «Otbasy» forumy ülken ıstıŋ bastauy bolaiyn dep tūr. Ärine, mäselenıŋ tamyry tereŋde jatyr. Ötkende ereuılge şyqqan analar osy uaqytqa deiın şeneu­nıkter tūrǧyndarmen keŋespei, öz qalauynşa şeşım qabyldap, qūr daŋǧaza maqtanǧa qomaqty qarjy şaşyp, halyqtyŋ äleumettık qajettılıgıne kelgende aqşa ünemdei qalatyn saiasatqa narazylyǧyn bıldırdı. Alaida ükımet tarapynan byltyr köpbalaly analardy qoldauǧa 19 mlrd teŋge aqşa bölınıptı. Bız odan habarsyz ekenbız. Endı-endı bılıp jatyrmyz. Aldaǧy uaqytta köp­balaly analarmen tyǧyz ­qarym-qatynas ornaidy degen ümıt bar» dep oiyn eş bükpesız jaiyp saldy.
Sözımızdıŋ tobyqtai tüiını – äiel qoǧamnyŋ tıregı, memleket damuynyŋ tūǧyry. Sondyqtan da bolar, türkı düniesın tereŋ zerttegen tarihşy-ǧalym Lev Gumilev «Türkıler äielderdı sal serılerdei ädeiı qatty qūrmetteitın. Balasy üige kırgesın äuelı şeşesıne iılıp, täjım etken, sodan keiın baryp äkesıne sälem bergen. Orhon jazuynda da olarǧa ajal qaupı töngende, Kültegınnıŋ olardy janqiiarlyqpen qorǧap qalǧany zor şabytpen jyr­lanady… Türkılerde anasynyŋ şyqqan tegıne aiyryqşa män berılgen» degen qanatty sözı halqymyzdyŋ anaǧa degen qūrmetı qandai bolǧanyn aŋǧartyp tūrǧan joq pa?! Endeşe, otbasynyŋ qūty men yrysy, ūiytqysy men jyluy äiel anaǧa degen ıltipat qaşanda joǧary ­boluy kerek. Bas qalada ötken «Otbasy forumy» osynyŋ aiǧaǧy bolsa kerek. Otbasyn nyǧaituǧa baǧyttalǧan tūjyrymdy oilar ortaǧa salynyp, jüzege asady degen ­niettemız. Eŋ bastysy, ­­seŋ qozǧaldy.