Qytai men AQŞ arasyndaǧy arazdyq kün ötken saiyn asqynyp barady. Ekı alpauyt eldıŋ arasyndaǧy būl teketırestı «ekınşı qyrǧiqabaq soǧysy» dep sipattap jatqan sarapşylar da bar. Jaqynda Chehiiaǧa saparlai barǧan AQŞ memlekettık hatşysy Maik Pompeo «Qytai men AQŞ arasynda ekınşı kezektı qyrǧiqabaq soǧysy jürıp jatqan joq. Alaida qazır Qytai qauıp-qaterıne qarsy tūruda bız oilamaǧan qiynşylyqtarǧa döp keldık» dep atap körsettı.
Diplomatiialyq qatynasty üzuge şaq qaldy
Şıldenıŋ soŋynda AQŞ Beijıŋge Qytaidyŋ Hiustondaǧy (Tehas ştaty) konsuldyǧyn jabudy būiyryp, konsul qyzmetkerlerınıŋ 3 kün ışınde şyǧyp ketuın talap ettı. AQŞ-tyŋ aiaqastynan şyǧarǧan būl şeşımı bükıl dünienı dürlıktırgen tosyn oqiǧa boldy. Sebebı 1979 jyly aşylǧan Hiuston konsuldyǧy Qytaidyŋ AQŞ jerınen eŋ aldymen aşqan konsuldyǧy bolatyn. Ol Tehas, Oklahoma, Arkanzas, Missisipi, Alabama, Djordjiia, Florida jäne Puerto-Riko sekıldı segız ştattyŋ konsuldyq mäselelerın şeşedı. Konsuldyqtyŋ ne sebeptı jabylǧanyna tüsınık bergen AQŞ memlekettık departamentınıŋ ökılı Morgan amerikalyq ziiatkerlık menşık pen jeke aqparatty qorǧau maqsatynda osyndai qadam jasalǧanyn aityp, diplomattardyŋ özderı ornalasqan eldıŋ ışkı ısıne aralasuyna qūqyǧy joq ekenın eske saldy. Departament ökılınıŋ būl sözıne qaraǧanda, Qytai konsuldyǧy AQŞ-ta tyŋşylyq jasap, Tehastaǧy ırı emhanalardyŋ koronavirus jaily zertteu nätijelerın ūrlauǧa tyrysqan boluy mümkın.
AQŞ-tyŋ äreketıne jauap retınde Qytai bilıgı de AQŞ-tyŋ Chendu qalasyndaǧy konsuldyǧyn jauyp, «AQŞ-tyŋ atalǧan qaladaǧy konsuldyqty basqaru qūqyǧy joiylǧanyn» resmi türde habarlady. Sol künı keşte AQŞ diplomattary elıne qaitty. Bırneşe künnen keiın AQŞ-tyŋ Beijıŋdegı konsuldyǧy da öz mülıkterın arzan baǧada satatyny jönınde habarlama şyǧardy. Būl jaǧdaiǧa alaŋdaǧan sarapşylar «ekı el qatynasy uşyǧa berse, Beijıŋ men Vaşington diplomatiialyq qatynasty üzuı de mümkın» dep qauıptendı. Onyŋ üstıne, AQŞ prezidentı Donald Tramptyŋ būl jaǧdaiǧa bailanysty «bärı de mümkın» degen emeurın tanytuy, şynymen de, AQŞ-Qytai qatynasy qyl üstınde tūrǧanyn anyq aŋǧartty.
Konsuldyqtar jabylǧan soŋ, AQŞ memlekettık hatşysy Maik Pompeo Vaşingtondaǧy Nikson prezidenttık kıtaphanasynda «kommunistık Qytai jäne erkın älemnıŋ bolaşaǧy» degen taqyrypta söz söilep, Amerikanyŋ odaqtas elderın Qytai kommunistık partiiasynyŋ ǧalamdyq «gegemoniialyq» ekpınıne bırıgıp qarsy tūruǧa şaqyrdy. AQŞ-tyŋ ondaǧan jyldar boiy Beijıŋmen yntymaqtastyǧynan oidaǧydai nätije şyqpaǧanyn, Qytaidyŋ demokratiiaǧa qarai bet būrmaǧanyn, kerısınşe, älemdık kısılık qūqyq erkındıgıne zor qater töndırgenın aşyp aitqan ol sözınıŋ soŋyn «Qytaidy özgertu kerek» dep tüiındedı.
Qarsylyq sanksiiaǧa ūlasty
AQŞ prezidentı Tramp Şyŋjaŋdaǧy qysym üşın Qytaiǧa sanksiia salatyn zaŋǧa qol qoiuy da byqsyp jatqan otqa mai qūiǧanmen bırdei boldy. Sonymen qatar, AQŞ Qytai kommunisterıne viza berudı toqtatty, Şyŋjaŋdaǧy ūiǧyr, qazaq jäne özge de mūsylmandardy qudalauǧa atsalysqan 11 qytailyq kompaniiaǧa sanksiia salyp, Gonkongty AQŞ-pen sauda qatynasyndaǧy erekşe märtebesınen aiyrdy. Tramp AQŞ-tyŋ mūndai qadamǧa Qytaidy jazalau maqsatynda barǧanyn aityp, Beijıŋ Britaniianyŋ būrynǧy koloniiasy – Gonkongta «basyp-janşu äreketterın» jasady dep aiyptady.
Reuters agenttıgınıŋ jazuynşa, AQŞ-tyŋ būl qadamy özıne de soqqy bolyp tiiuı mümkın. Sebebı AQŞ-tyŋ eŋ ülken oŋ saldosy Gonkongpen sauda qatynasynda baiqalyp otyr. AQŞ Census Bureau-dyŋ mälımetınşe, ötken jyly Gonkongpen sauda qatynasyndaǧy saldo 26,1 milliard dollardy qūraǧan. Sondai-aq Gonkongta AQŞ-tyŋ 85 myŋ azamaty tūrady jäne 1300 kompaniiasy jūmys ısteidı.
AQŞ-tyŋ Gonkong mäselesıne şüilıguıne Qytaidyŋ «qauıpsızdık turaly jaŋa zaŋyn» qabyldauy sebep boldy. Atalǧan zaŋdy synauşylar «būl zaŋ Gonkong 1997 jyly Qytaiǧa ötkende Beijıŋ uäde etken erkındıkterdı joiady» dep alaŋdasa, zaŋdy jaqtauşylar ükımetke qarsy narazylyq şaralary bır jylǧa jalǧasqan Gonkongta tūraqtylyq ornatuǧa mümkındık beredı dep esepteidı.
Telekommunikasiia qyzmetterı de qūrsaulandy
AQŞ prezidentı Donald Tramp 7 tamyzda qytailyq Tiktok jäne WeChat qosymşalarynyŋ ielerımen kez kelgen därejede kelısım jasauǧa tyiym salatyn jarlyqqa qol qoidy. Qūjat 45 künnen keiın küşıne enedı. Jarlyqta Tiktok-tyŋ Qytai kommunistık partiiasynyŋ müddesı üşın jalǧan aqparat taratu kompaniialaryn jürgızetın qūral retınde qoldanyluy mümkın ekenı jazylǧan. Osydan būryn, iaǧni 5 tamyz künı AQŞ memlekettık hatşysy Maik Pompeo AQŞ-tyŋ qytailyq mobildı qosymşalar men telekommunikasiialyq qyzmetterdı tyiuǧa, olardy qoldanudy şekteuge talpynys jasaitynyn mälımdegen bolatyn.
Tiktok Beijıŋdegı Bytedance kompaniiasyna tiesılı. Türlı effektılermen ärlengen 15-60 sekundtyq şaǧyn videony bölısuge arnalǧan Tiktok äleumettık jelısı alǧaş 2016 jyly Douyin degen ataumen Qytaida taralǧan. Keiınnen syrtqy naryqqa şyqty. 2018 jyly Muscial.ly kompaniiasymen qosylǧan soŋ älemde jyldam tarala bastady. Qazır onyŋ 1,5 milliardqa juyq qoldanuşysy bar.
Alaida internet qoldanuşysy Tiktok jelısıne tırkelerde jeke basynyŋ mälımetın engızuı kerek. AQŞ-tyŋ mälımetınşe, Qytai osy aqparattardy paidalanyp, şetelde tyŋşylyq jūmystarymen ainalysqan. Osy jaǧdaiǧa bailanysty Tramp şılde aiynyŋ soŋynda tanymaldyǧy kün saiyn artyp bara jatqan Tiktok qosymşasyna tyiym saluǧa şaqyrdy.
Sonymen qatar, AQŞ qytailyq WeChat messendjerın qoldanuşylar turaly köp mälımettı avtomatty türde jinaqtady dep aiyptap otyr. Būl derek qory Qytai kommunistık partiiasyna amerikalyqtardyŋ jeke derekterı men menşık qūqyǧymen qorǧalǧan mälımetterge qol jetkızuıne mümkındık beruı yqtimal. Sarapşylar AQŞ-tyŋ Tiktok pen WeChat-qa bolǧan şekteuı küşeise, amerikalyq kompaniialar tele bailanys qūraldary qosymşasynan Tiktok, WeChat, Weibo-lardy tolyq alyp tastauy mümkın.
Amerika Qūrama Ştattary qytailyq mobildı qosymşalardy būǧattaǧan alǧaşqy el emes. Soŋǧy ekı aida Qytai men Ündıstan arasyndaǧy şekaradaǧy qaqtyǧystarǧa jauap retınde Ündı ükımetı 106 qytai qosymşasyn, sonyŋ ışınde Tiktok, WeChat, Weibo, Baidu Maps jäne QQ qosymşalaryn jauyp, Ündıstanda qoldanudy bükıldei şektegen bolatyn.
