Muzyka önerınıŋ bılgırı

Äl-Farabidı düniege tanytqan – muzyka teoriiasyna arnalǧan «Muzykanyŋ ülken kıtaby» atty eŋbegı. Ǧūlama būl eŋbegınde matematikalyq täsılderdı paidalanu arqyly muzykalyq dybys­tardy tūŋǧyş ret qaǧaz betıne tüsırıp, notany alǧaş dünie­ge keltırdı. Ol tek muzyka teoriiasyn ǧana emes, muzykalyq aspaptardy da qoldan jasap, sol aspaptarda keremet oinai da bılgen eken. Onyŋ şeber oryndauşylyǧy jönınde Şyǧys halyqtary arasynda künı bügınge deiın aitylyp jürgen köptegen aŋyzdar da bar.

– Farabidıŋ būl muzykalyq dybystyŋ sipaty men qūrylymynan bastap, muzykanyŋ poeziiasymen bailanysyna deiıngı «muzykalyq ǧylymynyŋ» mäselelerıne ǧana ainalmai, muzykanyŋ estetikalyq-teoriialyq prinsipterın şeşuge baǧyttalǧan. Äl-Farabidıŋ muzykasy, poeziiasy, estetikalyq közqarasy osy künge deiın tolyq zerttelınbei keledı. Sondyqtan da äl-Farabidıŋ muzyka salasy boiynşa jazylǧan eŋbegı teoriialyq mūralardy tereŋ ūǧynuǧa mümkındık beredı, – deidı M.Burabaev.
Äl-Farabi estetikalyq-muzykalyq ılımderın tanyp-bılude professor M.Burabaevtyŋ jetekşılık etuımen jaryq körgen äl-Farabidıŋ «Traktaty o muzyke i poezii» (1993), professor A.Qasymjanovtyŋ «Esteticheskie vzgliady al-Farabi» (ekeuı de orys tılınde) degen şyǧarmalarynyŋ alǧaşqy zertteulerdıŋ bırı retınde ülken mänı bar dep oilaimyz.
Muzyka salasyndaǧy zertteu eŋbekterınde Farabi muzykanyŋ emdık qasietın, jaǧymdy äserın däleldedı, sondai-aq onyŋ tärbielık mänı zor ekenın basa aitty. Adamnyŋ muzyka şyǧaru qabıletı daryndylyǧy därejesınıŋ ärtürlı satysyn körsetıp, adamnyŋ jan-jaqty düniesıne jaǧymdy, jaǧymsyz äser etetın muzykalyq janrlarǧa taldau jasaidy.
«Muzykanyŋ ülken kıtaby»: muzyka önerıne kırıspe, muzyka önerınıŋ negızderı, muzykalyq kompozisiia degen ülken-ülken tört taraudan tūrady.
Farabidıŋ būl eŋbegı HV ǧasyrda-aq latyn tılıne audarylyp, Europa muzyka ǧylymy men önerınıŋ damuyna ülken äserın tigızdı.
1930-35 jyldary fransuzdyŋ belgılı muzyka zertteuşısı G.Erlanje fransuz tılıne «Muzykanyŋ ülken kıtabyn» audarǧan. Ol «…Farabidıŋ būl salada keiın­nen arab tılınde jazǧan avtorlardan artyqşylyǧy jer men köktei» dep jazsa, aǧylşynnyŋ qazırgı ülken bır muzyka zertteuşısı G.Farmer: «Farabi orta ǧasyrdaǧy muzyka jazǧan eŋ ülken avtorlardyŋ bırı boldy» dep jazdy.
Äl-Farabidıŋ «Muzykanyŋ ülken kıtaby» (Kitab äl-musiki äl-kabir) atty ǧylymi-teoriia­lyq täjıribelık eŋbegı jaiynda köptegen şetel ǧalymdary da zertteu­ler jazǧan. Traktat 1967 jyly Kairde Mahmud Ahmaz Hafiidıŋ redaksiiasynan jaryq körgen.
«Muzykanyŋ ülken kıtaby» Qazaqstan ǧalymdarynyŋ tarapynan da zerttelude. «Muzykanyŋ ülken kıtabynda» tek muzyka ǧana emes, filosofiia, matematika, tarih, etnografiia, t. b. ǧylym mäselelerı molynan ūşyraidy.
Äbu-Nasyr äl-Farabi öz eŋbekterınde bır ǧana Şyǧys (arab) muzykasynyŋ teoriialyq jäne täjıribelık mäselelerı emes, Aristotel, Platon, Ptolemei negızın qalaǧan ejelgı Grek (Rim) mädenietı, Taiau Şyǧystaǧy Soǧdy, Horasan, Sasanid, Kuşan, odan qaldy Orta Aziia men Qazaqstan jerın mekendegen köşpelı taipalardyŋ tūrmys-tırşılıgı turaly da köptegen qūndy derekter keltıredı. Būl elderdıŋ özara mädeni-ruhani bailanystary turaly aita kelıp äl-Farabi: «Būl halyqtarda as-auqat, nan-su, ömır tabiǧi qūbylys bolyp sanalady. Olardyŋ oŋtüstık qaptalynda alysta jatqan (Efiopiia men Sudan elderı siiaqty) halyqtar, şyǧystaǧy soltüstıkke qarai sozylǧan köşpelı türkı taipalary, batystaǧy soltüstıkke qarai ornalasqan slavian (sakaliba) elderı de būl dästürge jaqyn jatady.
Būlardyŋ tür-tüsı, as-suy, üi-tūrmysy, muzykalyq aspaptar men äuenderı öte ūqsas halyqtar» dep jazyp, köp halyqtar jaily olardyŋ mädeni bailanystary turaly asa baǧaly derekter keltırgen.
Äl-Farabidıŋ «Ǧylymdar klassifikasiiasy» atty eŋbegınde muzyka ılımı turaly negızgı oilary aiqyn körınedı. Mūnda Farabi muzyka teoriiasyn bes salaǧa böledı:
1. Muzyka turaly ılım, negızgı, zertteu obektısı, täsılderı.
2. Muzyka turaly ılımnıŋ negızderı, tondardyŋ özara bailanysy men qatynasy.
3. Muzyka teoriiasynyŋ negızderın, zertteu täsılderın qoldana bılu (täjıribe).
4. Tondardyŋ negızın qūraityn muzykalyq yrǧaqtar tabiǧaty.
5. Muzykalyq äuen, ony şyǧaru joldary (kompozisiia).
«Muzykanyŋ ülken kıtaby» onyŋ bırınşı tarauy – «Muzyka önerıne kırıspe». Būl bölım ekı taraudan qūralady. Onyŋ alǧaşqysynda «muzyka» ­atauy, onyŋ etimologiiasy men semantikalyq negızderı, muzyka ılımınıŋ san aluan mäselelerı äuenınıŋ şyǧu tegı, ony şyǧaru, oryndau, sondai-aq muzykalyq teoriia­sy turaly ūǧymdar bolady.
Farabi jalpy muzyka jaily pıkırler aita otyryp, muzyka äuenımen onyŋ qoǧamdyq qyzmetı turaly toqtala kelıp adamdy läzzatqa böleitın äuen, emosiialyq äser tudyratyn äuen jäne ädebi tekstpen (ölşem) bailanys­ty äuen dep üşke böledı.
Būl kıtaptyŋ ekınşı bö­lımınde adam qūlaǧyna ja­ǧymdy äuender, dybys­tyŋ tabiǧi sezıluı, garmoniia jäne ündestık, muzykalyq tondardyŋ ärqandai erekşelıkterı söz bolady. Mūnda dybys­tardyŋ tabiǧi erekşelıkterı, muzykalyq äuenderı kemeldendırudıŋ joldary men prinsipterı, muzyka teoriia­syna bailanys­ty köptegen qūndy teoriia­lyq maǧlūmattar keltırıledı. Taǧy bır köŋıl böletın jait, äl-Farabi muzyka men poeziia arasyndaǧy tabiǧi bırlıktı moiyndaidy. Mūnyŋ özı Farabidıŋ änderdıŋ sinkrettık sipatynan habardar bolǧandyǧyn däleldese kerek. Būl bızder üşın öte qūndy derekterdıŋ bırı bolmaq. Iаǧni bızder Farabidıŋ poeziia önerımen de şūǧyldanǧandyǧy turaly mälımet alamyz.
«Muzyka önerınıŋ negızderı» dep atalatyn ekınşı tarau da ekı bölıkten tūrady. Bırınşı bölıkte onyŋ fizikalyq anyqtamasy, dybys şyǧaratyn deneler, joǧary jäne tömen dybystardyŋ sebepterı, muzykalyq intervaldar – qos oktava, kvarta, ton, ündestık jäne dissonans qatynastary ülken, orta, kışı intervaldar jasaudyŋ täsılderın, teoriialyq negızderın körsetu.
Taraudyŋ ekınşı bölımınde Farabi kvartadan nemese aralyqta paida bolatyn intervaldar turaly teoriialyq mäselelerdı qozǧaidy.
Traktattyŋ üşınşı – «Muzykalyq aspaptar» ta­rauy da ekı bölıkten tūrady. Alǧaşqysy − «keŋ taralǧan muzykalyq aspaptardaǧy tondardyŋ qalyptasu joldary». Mūnda Farabi, eŋ aldymen, ud aspabynyŋ qūrylysy, aşyq pernelerı, oǧan oryndauşy sausaqtarynyŋ ornalasuy, tört ışektı ud, sonyŋ boiynda jasalatyn intervaldardyŋ araqatynasy, dybys qatary, jaǧymdy tondar. Ud aspabyn küige keltırudıŋ qarapaiym jäne kürdelı türlerı, olardy qoldanudyŋ täsılderın qa­rastyrady.
Taraudyŋ ekınşı bölıgı tambur aspabynyŋ erekşelıkterıne arnalǧan. Baǧdat tambury, tūraqty jäne ainalymy bar perneler, ärtürlı akkordtar jaiynda aitylady. Sodan soŋ Farabi Horasan tamburyna toqtalady. Onyŋ da san aluan näzık erekşelıkterıne üŋılıp, teoriialyq mäselelerın söz etedı.
Kıtaptyŋ soŋǧy tarauy «Muzykalyq kompozisiia» dep atalady. Soŋǧy tarau da ekı bölıkten tūrady. 1-bölıkte melodiianyŋ anyqtamasy, tolyq jäne tolyq emes toptar, toptardyŋ kestelerı, ündestık jäne dissonans, evoliusiia, yrǧaq – negızgı yrǧaq, soǧular, qosyluşy yrǧaqtar, arabtardyŋ dästürlı yrǧaqtary, melodiialar şyǧaru söz bolady.
Ekınşı bölıgınde dauys melodiialary, adam dauysy, fonema jäne frizalar, sözdıŋ melodiiaǧa beiımdeluı, bos jäne toltyrylǧan tondar, bos jäne toltyrylǧan toptardy aitu, aralas aitu, qosyluşy jäne ajyratuşy aitystyŋ türlerı, dauys melodiialaryn şyǧaryp (kompozisiia) aitudyŋ bastaluy men soŋy melodiianyŋ tiımdılıgı (äserı), melodiialardy äşekeileu jäne olardyŋ adam sezımıne qatysy jaily aitylady. Būl tūsta da bızder äl-Farabidıŋ poeziiadan habary bar ekenın jaqsy aŋǧaramyz. Sebebı äl-Farabidıŋ poeziia jäne ädebiet teoriiasymen ainalysqan, zerttelgen ǧylymi eŋbekterı jaily maǧlūmattar öte az.
Äl-Farabidıŋ bırneşe muzykalyq dybystardyŋ bır mezgılde alynuy turaly teoriiasy da köŋıl audararlyqtai: «Özara kemel bailanysqa tüsken notalardy, akkord, tuystyq ündestık (garmoniia) dep aitamyz» degen jerlerı bügıngı muzykalyq teoriialarmen, anyqtamalarmen ündesıp jatyr.
Äbu-Nasyr äl-Farabi muzykalyq dybystardyŋ ün­destıgı jaily oilaryn damyta aita kelıp, olardyŋ sanyn oŋǧa jetkızedı:
1. Kompozisiiaǧa qosylyp ony körkemdei tüsetın nemese mänın tömendetetın garmoniia;
2. Uaqyt garmoniiasy nemese yrǧaq mäselesı;
3. Belgılı bır äuen qūraityn notalardy toptastyru garmoniiasy;
4. Muzykalyq äuen qūraityn basqyştardy toptastyru garmoniiasy;
5. Belgılı bır muzykalyq äuen qūru üşın notalardyŋ özara almasuynyŋ erekşe garmoniiasy;
6. Bırtektes ündes notalardy qosu garmoniiasy;
7. Muzykalyq äuen qūraityn basqyştar garmoniiasy;
8. İntervaldar garmoniia­sy;
9. Ärtürlı tonaldyqtar negızınde alynatyn qūrylysy ortaq garmoniialar;
10. Notalardyŋ biıktıgı men tömendıgı jaily garmoniia.
Būdan bızdıŋ paiymdaitynymyz, Farabi muzyka teoriiasyna qatysty barlyq mäselelerdı garmoniia dep atasa da, olardyŋ ışkı mänın özınıŋ dūrys maǧynasynda tüsıngen.
Äl-Farabidıŋ muzyka jaily oilaryn aita kelıp, «Muzyka turaly ülken ­kıtaby» 2008 jyly akademik Ä.Nysanbaevtyŋ ǧylymi redaktorlyǧymen «äl-Farabi jäne Sūltan Beibarys qoǧamdyq qaiyrymdylyq qorynyŋ» prezidentı, körnektı käsıpker, qazaq mädenietınıŋ janaşyry Sapar Ysqaqov myrzanyŋ qarjylyq qoldauymen tūŋǧyş ret tolyqqandy arab tılınen qazaq tılıne J.Sandybaevtyŋ audarmasymen jaryq kördı. Sondyqtan da Farabidıŋ būl eŋbegı öz tılımızge tolyq audarylyp, köpşılık oqyrman qauymǧa ūsynyluy – bızder üşın ülken quanyş ärı jetıstık.
Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ «Muzyka turaly ülken kıtabyna» Mahmud Ahmad äl-Hafnidıŋ alǧy sözınde «Dausyz, äl-Farabi muzyka önerınıŋ qoldanbaly salasynyŋ jetık bılgırı ärı osy önerdıŋ teoriia­lyq negızderınıŋ barlyq mälımetterın bılgen. Onyŋ osy ǧylymdaǧy kıtaby ülken salmaqqa ie boldy, sebebı islam älemı ornaǧaly berı arab düniesınde mūndai orasan eŋbek būryn da, keiın de jazylmaǧan».
Äl-Farabi būl eŋbektı öz zamandastarynyŋ ötınışı boiynşa, dälırek aitqanda, Äbu Jaǧfar Mūhammed ibn äl-Qasym äl-Kirhi uäzırdıŋ ötınışı boiynşa jazǧan eken. Bızder üşın äl-Farabidıŋ būl eŋbegı – muzyka salasy bo­iynşa jazylǧan asa qymbat tarihi jäne mädeni mūra.
Sondyqtan äl-Farabi syndy tamaşa da erekşe tūlǧa turaly, onyŋ düniejüzılık mädenietke qaldyrǧan mūrasy turaly jastarǧa qaşanda aityp, ony zertteu nysanasyna ainaldyryp otyru – bızderdıŋ paryzymyz.

Jaqypbek ALTAEV,
äl-Farabi ­atyndaǧy QazŪU
filosofiia ­kafedrasynyŋ ­professory,
filosofiia ­ǧylymdarynyŋ doktory