Qazaqtyŋ Qaldaiaqovy

Bügın qazaq valsınıŋ korolı atanǧan, «Menıŋ ­Qazaqstanym» sekıldı eldıŋ gimnıne ainalǧan ännıŋ avtory, körnektı kompozitor Şämşı Qaldaiaqovtyŋ tuǧanyna toqsan jyl toldy.Ūlt tarihyndaǧy Qūrmanǧazy, Tättımbet, Qazanǧap, Bırjan sal, Aqan serı, Mūhit, Äset, Estai, Jaiau Mūsa sekıldı düldülderdıŋ daŋǧyl jolyn jiyrmasynşy ǧasyrda jalǧap, qazaq änın biıkke kötergen tūǧyrly tūlǧanyŋ ömırı men önerı aŋyzǧa bergısız. Ol ja­iynda bıraz qalamgerler şoqtyǧy biık şyǧarmalar jazdy. Älı de jazyla bererı anyq. Bız osy oraida ardaqty azamatpen auyldas, onyŋ ömırı men mūrasy jaiynda «Şämşı», «Şämşı älemı» jäne «Şämşınıŋ änderı men äzılderı» degen üş kıtap şyǧarǧan belgılı satirik Köpen Ämırbekten jazyp alǧan äŋgımenı ūsynudy jön körıp otyrmyz.
– Jasymnan Şämşınıŋ änderın tyŋdap öskenmen, onymen bır topyraqta tuǧanymdy universitetke tüskenşe bılgen joqpyn, – dep bastady sözın Köpen aǧamyz.
– Osydan tura elu jyl būryn, iaǧni 1970 jyly Almatydaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ jurnalistika fakultetınde oqyp jürgenımde, tarih pänınen därıs oqityn ūstazymyz Jampeiıs Qaraqūsov bırde auditoriiaǧa Şämşı Qaldaiaqovty ertıp kelıp, kezdesu ötkızdı. Osy bır jylylyqqa toly jüzdesu älı künge esımnen ketpeidı. Şämşı aǧamyzben emın-erkın äŋgımelesıp, bır keremet sezımdı bastan keştık. Sol kezdesu üstınde Ömırälı degen kurstasym kompozitorǧa «Qai jerde düniege keldıŋız?» degen sūraq qoidy. Şäkeŋ oǧan: «Men Sarykölde tuǧanmyn» dep jedel jauap berdı. Bızdıŋ elde «Arystyŋ Syrdariiaǧa qūiatyn saǧasyn Saryköl» dep aitady. Ömırälı qaitadan: «Saryköl qaida?» dep sūrady. Qazaqtyŋ dalasynda «Saryköl» degen atau jiı kezdesedı. Şämşı: «Saryköl – Şäuıldırdıŋ arǧy jaǧynda» dedı. Ömırälı de qoimai: «Şäuıldır qaida?» dep edı, Şäkeŋ: «Saryköldıŋ bergı jaǧynda» dep jauap qaitardy. Söitıp, men jiyrma jasymda Şäkeŋmen bır auylda tuyp, onyŋ Otyrardyŋ tumasy ekendıgın alǧaş bıldım.
Jaŋa ǧasyrdyŋ basynda Jambyl oblysynyŋ äkımı bolǧan, qazırgı Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Serık Ümbetov maǧan: «Köpen, Şämşı Qaldaiaqovpen bır auylda tudyŋyz, sol kısı jaiynda roman jaz, men şyǧaryp bereiın. Taraz qalasynyŋ 2000 jyldyǧyna tartu eteiık» dep qolqa saldy. Būl men üşın kütpegen ūsynys boldy. Bıraq Sekeŋe: «Şäkeŋ turaly roman jaza almaimyn. Şämşı 1930 jyly tusa, men 1950 jyly ömırge keldım. Aramyzda attai jiyrma jyl jatyr. Şämşı aǧamyz jer-köktı şarlap jürgende, men jörgekte jattym. Odan da Şämşımen jastyq şaqtaǧy qyzyq künderdı bırge keşken akademik Ömırzaq Aitbaev, Iliia Jaqanov nemese Mūhtar Şahanov jazsa bolady. Men odan da aǧamnyŋ şaşylyp qalǧan mūrasyn jinap, kıtap etıp şyǧaraiyn» dep öz oiymdy aittym, – dedı aǧamyz.
– Söitıp, körnektı qairatkerlerdıŋ kompozitor turaly aitqan pıkırlerın jinauǧa kırıstım. Ony zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ Şämşı turaly aitqan lebızınen bastadym. Sonymen bırge körkem söz önerınıŋ aituly tūlǧasy Şyŋǧys Aitmatov ta Qaldaiaqovtyŋ sūlu änderıne riza bolyp: «Şämşı bır qazaqqa emes, adamzatqa än saldyrǧan asa talant iesı» degen baǧa berıptı. Äigılı änşı Bibıgül Tölegenova: «Şämşı tau būlaǧyndai taza äuenımen än-jyrǧa susaǧan halqynyŋ meiırımın qandyrdy» dep aitypty. Däl osylai Ermek Serkebaev, Rahmanqūl Berdıbaev, Nūrǧali Nüsıpjanov, Äset Beiseuov, qysqasy, arqaly aqyn Mūzafar Älımbaevtan bastap, auzy dualy azamattardyŋ Şämşı jaiyndaǧy aitqandaryn toptastyrdym. Osydan jiyrma jyl būryn, ol kezde Syrtqy ıster ministrı qyzmetınde bolǧan, qazırgı Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev: «Qazaq änı men mädenietınıŋ altyn qoryna eleulı üles qosqan Şämşı Qaldaiaqovtyŋ şyǧarmaşylyq mūrasy ūltymyzdyŋ baǧa jetpes bailyǧy, ruhani qazynasy. Halqymyzdyŋ jan-jüregıne jaqyn onyŋ bolmysymen ündes Şämşınıŋ änderı jas talǧamaityn, mäŋgı jasaityn jauhar dünie» dep joǧary baǧa berıptı. Qazaqtyŋ ülken aqyny Qadyr Myrza Älı aǧamyz: «Şämşı – qaiyrmadan qaiyrma tuǧyzatyn kompozitor» dep aitypty.
Mūhtar Äuezov ötken ǧasyrdyŋ 50-jyldardyŋ soŋynda Türkıstan ölkesıne saparlap, qart Qarataudy aralaidy. Sol kezde jazuşynyŋ dualy auzynan «Şaianǧa barsaŋ änşımın deme, Sozaqqa barsaŋ küişımın deme» degen söz qalǧan. Osy sapar barysynda ūly suretkerge, sol kezde otyzǧa endı tolǧan jas qalamger Erkınbek Tūrysov serık bolady. Erkınbek aǧamyz jazuşymen bırge jürgen estelıgınde myna bır oqiǧany baiandaidy: «Qarataudan asyp, Sozaqqa jeŋıl kölıkpen kele jatyrmyz. Bır kezde maşinadaǧy radiodan Roza Baǧlanovanyŋ oryndauynda «Aqmaŋdailym» änı berıldı. Sol sätte Mūhaŋ şopyr­ǧa «toqtaşy» degen belgı berıp, ändı ūiyp tyŋdady. Bır kezde änşı būlaqtai möldır dauysymen: «Jaqsylyqtyŋ joq, säulem, erte-keşı, jadyraşy, naz­danşy, erkeleşı» degen qa­iyrmasyn şyrqaǧanda, Mūhtar aǧa: «Pälı, mynau 20-ǧasyr­dyŋ töbesınen tamşylap tūrǧan lirika ǧoi» dep aitypty. Myna zamanymyzdyŋ alyp suretkerı Şämşı Qaldaiaqovty osylai baǧalaǧan» dedı ol.
Şämşı aǧany alǧaş joqtap ızdegen – Orazbek Bodyqov. Özı qara sözdı pır tūtqan qalamger «Jas Alaş» gazetınde «Şämşı qaida?» dep maqala jazyp, ızdeu salady. Sol jyldary kompozitor Taraz şaharynyŋ ırgesındegı düngender auylynda tūryp jatqan eken.
Jalpy, talantty adamdardyŋ ömırı men öner joly eşqaşan taqtaidai tegıs bolmaǧan. Olarǧa osy jolda türlı qiyndyqtar men kedergıler kezdesıp otyrǧan. Kezınde Şämşı aǧanyŋ änderı jaiynda da türlı qiǧaş sözder aitylypty. Bıreuler: «Bızde vals köbeiıp kettı, būl qazaq muzykasyna jat, qajet emes» degen bolypty. Däl sol kezde daryndy jasty Mūhtar Äuezovtıŋ: «Qandai auylǧa barsaq ta bızdı el Şämşınıŋ änımen qarsy alyp, sonymen qol būlǧap, şyǧaryp salady. Latif Hamididıŋ «Qazaq valsı», Şämşı Qaldaiaqovtyŋ «Aqmaŋdailym» valsı sekıldı valster köbeie bersın» degen bır auyz lebızı türlı aşy syndardan qūtqaryp qalady.
Köpen Ämırbekūly äŋgıme arasynda jūrtşylyq onşa bıle bermeitın bır estelıktı örbıttı.
«1973 jyly Qazaqstannyŋ basşysy Dınmūhamed Qonaev Ündıstanǧa Keŋes Odaǧynyŋ delegasiiasyn bastap barady. Būryn dästür boiynşa qonaqtardy Keŋes elınıŋ gimnımen qarsy alsa, būl jolǧy delegasiiany ündı elınıŋ basşylary Şämşınıŋ «Baqyt qūşaǧynda» änımen qarsy alypty. Osyǧan qazaq basşysy qatty riza bolyp, elge kelgennen keiın Şämşını ızdeidı. Söitse, kompozitor jaŋadan aşylǧan Torǧai oblysynda Mūhtar ­Şahanov ekeuı şyǧarmaşylyq saparmen jürgen eken. Söitıp, Şämşı aǧany Qonaev qabyldap, Almatydan üş bölmelı päter syilap, «Menıŋ Qazaqstanym» degen än jinaǧyn şyǧaryp beredı. Odan keiın 1991 jyly Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev öz qolymen kompozitorǧa «Qazaqstannyŋ halyq ärtısı» ataǧyn tabys ettı. Şyndyǧyna kelgende, elımızde Mūhtar Äuezovtıŋ jyly pıkırın estıgen, Dınmūhamed Qonaevtyŋ qamqorlyǧyn körgen, Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtan marapat alǧan Şämşı Qaldaiaqovtai bırde-bır kompozitor joq. Şämşınıŋ aqyndyǧy da eşkımnen kem bolmaǧan. Ol turaly mysaldar da jetedı» dedı.
Keiıpkerımızdıŋ ata-anasy ja­iynda da qalamgerdıŋ aitqany oiymyzdy tüiındei tüstı.
«Şämşınıŋ atamekenı – Aqtöbe. Jaugerşılık zamanda atalary Jaŋaarqaǧa qonys audarady. Odan keiıngı alai-dülei zaman bolyp, Arqadan auyp, Sozaqqa taban tıreidı. 1929 jyly keŋes ökımetıne qarsy Sozaq köterılısı bolǧany belgılı. Soǧan kompozitordyŋ äkesı de qatysady. Sosyn köterılıske qatysqandarǧa quǧyn bastalǧanda, Qaldaiaq Özbekstan arqyly Auǧanstanǧa ötpek bolady. Söitıp, köş tartyp kele jatyp Şäuıldırge kelgende, akademik Ömırzaq Aitbaevtyŋ äkesı Aitbai molda ülken aqyn bolǧan kısı, sol Qaldaiaqqa kezdesıp: «Auǧanstanǧa baryp ne ısteisızder? Saryköldıŋ jaǧasynda kolhoz ūiymdastyryp jatyrmyz. Özıŋız ūsta ekensız, ūstalyqpen ainalysyŋyz» dep köştı toqtatyp, alyp qalady. Şämşınıŋ äkesınıŋ şyn aty – Änapiia, anasynyŋ esımı – Saqypjamal. Anasy – törenıŋ qyzy, Kenesary hannyŋ tıkelei ūrpaǧy. Änşı bolǧan. Söitıp, 1930 jyly 15 tamyzda Otyrar öŋırınde Şämşı aǧamyz ömırge kelgen. Eger ol kısınıŋ äkesı Auǧanstanǧa ötıp ketkende, Şämşı Qaldaiaqov bızge joq edı» dep äŋgımesın aiaqtady Köpen aǧamyz.
Şynynda da , Şämşı aǧamyz turaly artyq söz kerek emes. Qazaqtyŋ Qaldaiaqovy dese jetedı.