Jyl basyndaǧy esep boiynşa elımızde 5 mln adamnyŋ kreditı bar. Halyqtyŋ bank aldyndaǧy qaryzy 6 trln teŋgeden asty. Al tölenbegen kredittıŋ kölemı 600 mlrd teŋgedei eken. Mūnyŋ astarynda qarapaiym halyqtyŋ qarjy ūstauǧa kelgende sauatsyzdyǧy men qamsyzdyǧy jatyr.
İä, «Sauyp ışer sütı joq, mınıp körer küşı joq, aqşa degen mal şyqty» degelı bır jarym ǧasyrdai uaqyt ötıptı. Odan berı köp närse özgere qoimady. Bügıngı qazaqtyŋ zamanyna qarai piǧyly da auysyp, «aqşaŋ bolsa qaltaŋda…» degenınen tanar emes. Qaltadaǧy emes, kökeidegı saǧymǧa jetemız dep nesiege ūrynyp jürgenımız osy. Ol da bır jau. Işpei-jemei tapqan-taianǧanymyzdy uystap bankke audaryp, qaltamyzdyŋ tübınde qalǧan tiyn-tebennıŋ jyluyn sezıne almai-aq qoidyq.
Mūnyŋ özı aiaq-qolymyzdy şyrmap, aqşa atty nemenıŋ qūlaq kestı qūlyna ainaldyryp jıbergendei. Jūmsaǧan jerıŋe ündemei ketetın aqşa osylaişa bilıgın barşamyzǧa jürgızıp tūr.
Tüptep kelgende, mūnyŋ bärı – aqşany alaqanymyzda ūstai almauymyzdyŋ saldary. Aqşa ūstau da öner. Sol önerımız kemdıgınen jasymyzdan tiynnyŋ qadırıne jetpei, eseie kele maŋdai termen kelgendı köbeitudıŋ joldaryn bılmei daǧdardyq. Nesiege belşemızden batqanymyz da sondyqtan. Alǧanda bıreudıŋ aqşasyndai köresıŋ, bergende öz aqşaŋ bolǧan soŋ qinalamyz.
Jalpy, esepşılerdı oqytatyndai, aldymen azǧantai aqşany, sosyn qarjyny basqarudy mektep jasynan üiretken jön siiaqty. Ol üşın tūrmys-tırşılıktegı närselerdıŋ ünemın bılgennıŋ eşkımge ziiany bolmas edı. Tiyn sol ünemnen tüsedı, ūqyptylyqtan basy qūralady. Ol üidegı öşırılmei qalǧan jaryq, toqtan suyrylmai qalǧan quattaǧyş, şümekten tamşylap tūrǧan su, jeitınıŋnen artyq satyp alynǧannan…
Esebıne tüzu bikelerdıŋ janqaltasynda otbasynyŋ kırıs-şyǧystaryn tügendep jazatyn däpterı boluy tiıs. Onda aiyna tüsetın kırısterdı eseptep, «qajettılık, kerek närse jäne aqşa jetse alǧanymyz dūrys» dep jūmsaityn qarajatty üşke bölse şaruasy döŋgelenedı. Qajettılık degenımız ne? Ony negızınen tölemder qūraidy. Kommunaldyq qyzmetter, jol aqysy, päter aqysy, nesie, bailanys qūraldarynyŋ tölemı, aiǧa jetetın azyq-tülıktıŋ şamamen alǧandaǧy baǧasy taǧy bar. Būl – tölenbese bolmaityn şyǧys. Arasynda aiyppūl, salyq sekıldı ortadan qosylatyn tölemderdıŋ tiyny qaltaŋyzda bolǧany jön. Sonymen bırge aldaǧy jūmsalatyn qarajattyŋ esebın rettep otyrǧan jön. Balanyŋ tuǧan künı, aǧaiyn-tuǧandardyŋ toi-tomalaǧy degendei. Būdan artylǧanyn joq dep esepteŋız. Alǧaşqy kezde jalpy kırıstıŋ 10 paiyzyn arttyryp aluǧa tyrysyŋyz da, aidan-aiǧa onyŋ kölemın ūlǧaita berıŋız. «Ailyqtan ailyqqa zorǧa jetu» degen närsenı basyŋyzdan alyp tastasaŋyz da bolady. Qaltaŋyzǧa tüskennıŋ bärın jūmsap jıberetın ädetten arylyŋyz.
Ekınşı bır maŋyzdy närse – aqşany asa qajet mūqtajdyqqa jūmsap üirenu. Eger «tesık qaltaŋyz» bolsa, ol da jaman ädet. Tesık qalta dep kündelıktı maida-şüidege jūmsalatyn ūsaq aqşalardyŋ şyǧatyn jolyn aitady. Ai soŋynda eseptei kelseŋız, jalpy qarajattyŋ 10-30 paiyzy tiynmen maidalanyp ketkenın bılesız. Qarajatyŋyzdyŋ basyn qūraǧyŋyz kelse, qaltaŋyzdyŋ tesıgın jamaŋyz. Äitpese ailyǧyŋyz şailyǧyŋyzǧa jetpei, küiıŋız eş özgerıssız qala bermek.
Maqalanyŋ atyn «Aqşaŋ bolsa qaltaŋda» dep beker qoiǧan joqpyz. Qol jetpes saǧymnyŋ soŋyna erıp, köpten qalǧymyz kelmeidı. «Ol jasaǧan toidy men nege jasamaimyn?», «ol mıngen kölıktı men nege mınbeimın?» deitın bäseke bızdıŋ paidamyzǧa şeşılıp tūrǧan joq.
Mūnyŋ emın bızden būryndary ötken babalarymyz «körpeŋe qarai kösıl» dep aityp ketken. Iаǧni özıŋızdıŋ qarjylyq mümkındıkterıŋızdı dūrys baǧamdaŋyz. Alǧan kölıgıŋızdıŋ baǧasy jyldyq tabysyŋyzdan asyp ketpeuı tiıs. Qaryzǧa batyp toi jasaudyŋ qanşalyqty dūrystyǧyn salmaqtaŋyz. Būl toidy şaǧyn toppen, şamalap qonaq şaqyryp ta ötkızuge bolady eken. Būl rette kedei baiǧa, bai qūdaiǧa jetem deu mūrat emes.
Qarjyŋyzdyŋ kölemı men mümkındıkterıŋızdı baiyppen saraptap, aldyŋyzǧa naqty maqsat qoiyŋyz. Qarjylyq täuelsızdıkke jetu üşın eŋ bastysyn alǧa şyǧaryŋyz. Köbıŋız üşın aldymen nesieden qūtylu qajet bolsa, sol baǧytta jūmys ısteŋız. Tiımdı joly artyq şyǧyndy azaitu ekenın eske salamyn.
Alty aiǧa sozylǧan karantin köp närseden ünemdeuge bolatynyn üirettı. Osy künderı mezgılge sai kiınemız dep oilamadyq, şkaftardy qarasaq älı bıraz jylǧa jetetın kiım-keşek jetkılıktı. Osy künder bızderdı duman-asyrsyz ömır süruge bolatynyn körsettı. Onyŋ esesıne bala-şaǧasymen baqta seruendep, salamatty ömır saltyn ūstanyp, öz ömırımızge basqa közben qarai bastadyq.
Är närsenıŋ bır qaiyry bolsa osy şyǧar. Aldaǧy uaqytta qaryz qamytyn kigen bes millionnyŋ qatary seiılse, ol da bızdıŋ qarjylyq sauatymyzdyŋ artyp, öz teŋgemızdı qalai jūmsau kerektıgın üirengenımızdıŋ belgısı bolar.
