Ūly Abai jazba ädebietımızdıŋ negızın qalaǧanyn bärımız bılemız. Al, qaǧaz betıne tüsıp, qazaq dalasyna taraǧan tūŋǧyş zaŋnyŋ avtory retınde onyŋ esımın körsetsek, köpşılıgımız taŋdanamyz.
Aqiqaty sol, 1885 jyldyŋ mamyr aiynda Semei öŋırınıŋ Qaramola degen jerınde, Şar özenınıŋ boiynda tötenşe sezd ötedı. Oǧan bes uezd eldıŋ (Semei, Kereku, Qarqaraly, Öskemen, Zaisan) bolys-bilerı qatysady. Şyŋǧys bolysynyŋ «Qūrmettı qazaǧy» ataǧy bar Abai da şaqyrylǧan. Ǧalym Beisenbai Baiǧaliev «Abai ömırbaiany arhiv derekterınde» atty kıtabynda atalǧan ataqqa mynadai anyqtama beredı: «Qūrmettı qazaq» – el ūǧymyndaǧy auyldyŋ syily aqsaqaly, kez kelgen bedeldı adamy emes, jergılıktı äkımşılık tarapynan ūsynylyp, Dala gubernatory bekıtetın ataq-däreje. Būl däreje ökımet aldynda erekşe eŋbegımen közge tüsken qazaqtarǧa ǧana berılgen».
Sezde Semei general-gubernatory Seklinskii Abaimen közbe-köz kezdesıp, oŋaşa üide ūzaq sūhbattasady. «Jandaral onyŋ adal sözıne, tapqyrlyǧyna, ötkır şeşendıgıne qairan qalady. Sūhbat soŋynda Abaiǧa barşa qazaqqa qajettı jaŋa zaŋ erejesın jazyp şyǧudy tapsyrady jäne şeneunıkterıne Abaidy sezdıŋ töbe biı etıp sailaudy mındetteidı. Erejenı Abai üş kün, üş tün jazady. Ony jandaral bekıtıp, sezge qatysqan bes duannyŋ bi-bolystary qol qoiady. Zaŋdy kütken, tosyp jürgen jūrt onyŋ avtoryn töbesıne köteredı. Osymen, Abaidyŋ daŋqy alǧaş ret tobyqty asyp, alty alaşqa jaiylǧan-tūǧyn» deidı abaitanuşy ǧalym Asan Omarov «Abai: aşylmai kelgen qyrlary» atty eŋbegınde.
Juyrda QR Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynyŋ «Abai» zalynda ūly Abaidyŋ atalmyş eŋbegıne arnalǧan basqosu öttı. Ony Astanada abaitanu mäselesımen ainalysyp otyrǧan aqyn Almahan Mūhametqaliqyzy ūiymdastyrdy. Qaramola erejesı turaly derektı de osy kısı jaŋǧyrtyp otyr.
Onyŋ aituynşa, būl zaŋ 1886 jyly Qazan universitetınıŋ baspahanasynda arab ärpımen basylyp şyǧarylǧan. Mūqiiat tüptelıp, şaǧyn kıtapşa türınde şyqqan bır danasyn qazaq ädebietınıŋ klassigı Ǧabit Müsırepov ǧūmyrynyŋ soŋǧy kezeŋınde Qazaqstan Ortalyq memlekettık arhivıne tapsyrǧan. Qūjatpen bırge belgılı qalamger Sapar Baijanovqa hat joldaǧan.
Būl qūqyqtyq qūjatty Qazaqstan Ortalyq arhivınıŋ qyzmetkerlerı, joǧaryda aty atalǧan Beisenbai Baiǧaliev pen J.Ahmadiev qazırgı qazaq älıpbiı men ädebi tılıne ikemdei köşırıp, 1992 jylǧy «Abai» jurnalynyŋ №3 sanynda tūŋǧyş ret jariialaidy.
«Zaŋtanu – Abaidyŋ qūlai süisınıp, köp zerttegen salasy. Qazaqtyŋ daǧdyly zaŋdaryn jaqsy bıletın Abai ony orys ökımetı zaŋdarymen salystyra otyryp zerdelegen. Būl rette Mihaelis (1881 jyly qala prokurory qyzmetın uaqytşa atqardy), sudia ärı etnograf Makoveskii, zaŋger Gross siiaqty dostary qol ūşyn beredı. Söitıp, Qaramola tötenşe sezıne Abai zaŋger daiyndyǧymen kelgen» deidı Asan Omarov.
Jalpy, Qaramola erejesı uaqyt talabyna säikes jazyldy. Abai ömır sürgen kezeŋ otarşyldyqtyŋ qazaq arasyna äbden meŋdep, kırıp alǧan tūsyna döp keldı. Būdan būryn dala zaŋdaryna sai, ädep pen salt-dästürge süienıp tırşılık etken el abdyrap qaldy. Jaŋa ökımet qazaqty qalai basqaru kerektıgın bılmedı. Sonda el ışındegı moiyny ozyq tūlǧa Abai suyrylyp alǧa şyqty. Qazaqty orys zaŋdarymen basqaruǧa bolmaitynyn ol ökımetke ūǧyndyrdy. Naiza, qylyştyŋ zamany ötkenın, qazaq özınıŋ baiyrǧy tūrmysyna sai keletın zaŋmen ömır sürgende ǧana aman qalatynyn ol jan jüregımen sezındı. Osy ideia tūrǧysynan alyp qaraǧanda Alaşorda qairatkerlerı Abaidyŋ tıkelei mūragerlerı bolǧanyn köruge bolady. Būl – akademik Ǧarifolla Esımnıŋ pıkırı. «Zaŋdy moiyndaǧan adam tärtıpke jügınedı. Tärtıpten mädeniet şyǧady. Odan örkeniet tuyndaidy» deidı ol oiyn ärı qarai örbıtıp.
Saiasi ǧylymynyŋ doktory Äbdıjälel Bäkır Abaidyŋ atalǧan sezde töbe bi bolyp sailanuynyŋ sebepterın taratady. Onyŋ aituynşa, oǧan bırınşıden, danyşpanymyzdyŋ äleumettık ortasy äserın tigızgen. «Äleumettık ortasyz adamnyŋ tūlǧa bolyp qalyptasuy mümkın emes. Ekınşıden, Abai ädılettılık pen tūraqtylyqqa, adamgerşılıkke negızdelgen atamūrany ūstandy. Üşınşıden, Abai äleumettık, qoǧamdyq-saiasi qatynastardy tereŋ ūǧyndy» deidı ǧalym.
Qaramola erejesınıŋ mazmūnyna kelsek, Almahan Mūhametqaliqyzynyŋ aituynşa, zaŋ bastapqyda 100-den asa baptap tūrǧan. Būǧan Abaimen bırge atalmyş sezge qatysqan Müsırälı kuälık etken. Bilerdıŋ talqysynan ötkennen keiın 73 bap qabyldanǧan. Ötken ǧasyrdyŋ soŋynda «Abai» jurnalynda da osy baptar tūtasymen basylǧan. Mūnda ärtürlı dau tudyratyn mäselelerden bastap, şeşım şyǧaratyn bilerdıŋ qūqyqtary, starşyndar men bolystardyŋ mındetterı körsetılgen.
Barlyq baptardy qarap şyǧyp, Abaidyŋ danyşpandyǧyna köz jetkızemız. Äsırese, zaŋda äiel qūqyǧy jaqsy qamtylǧan. Odan avtordyŋ äielge, anaǧa, qyz balaǧa degen erekşe qūrmetın, adamgerşılık közqarasyn baiqaimyz. Būǧan filosof ǧalym Omar Jälelūly men Äbdıjälel Bäkır nazar audartady.
Erı men äielınıŋ ajyrasqanyn qazaq ejelden qūptamaǧan. Qazırdıŋ özınde mūny köbımız ersı köremız. Al Qaramola erejesınde Abai būǧan rūqsat beredı. Jäne sonyŋ sebepterın anyqtap körsetedı. Mäselen, 41-bap: «Küieuı belsız bolsa, qazaq räsımı boiynşa küieuınen äieldı aiyruǧa bolady. Mūndai nauqasy bolmasa, küieuınıŋ yqtiiary şeşedı. Küieu qyzdan jiyrma bes jas ülken bolsa, iaki bır müşesı kem bolsa, nemese küieu kedei bolyp, qalyŋ mal bere almasa, töze almastai ūry bolsa, taǧy da jamandyǧy halyqqa äşkere bolyp, öz basynan yqtiiar ketken bolsa, äielı küieuden toǧyz jas ülken bolsa aiyrylysuǧa rūqsat» degen maǧynada jazylǧan. Abai zaŋda ämeŋgerlıktı de mındettı dep sanamai, 46-bapta «Küieuı ölgen jesır äiel süise, küieuınıŋ bır tuysqan bauyryna iaki aǧaiynyna tiedı, eger de süimese yqtiiary özınde» dep körsetedı.
Zaŋda qazaq ömırınde qazırge deiın maŋyzyn joimaǧan qūdalyq mäselesıne de ülken oryn berılgen. Mysaly, baiaǧyda qazaqta jıgıttıŋ qalyŋdyǧy ölse, onyŋ sıŋlısın äieldıkke alu salty kezdesken. Al, 45-bapta «Eger qalyŋdyǧy ölıp qalyp, baldyzy jezdesıne barmaimyn dese, alǧan qalyŋ malyn qyz äkesı küieuıne qaitaryp beredı» dep körsetılgen. Sondai-aq, 49-bapta «Qūda tüsıp, qūiryq-bauyr jegen künnen keiın qūdalyq uaǧdasy bekıtıledı» dep jazylǧan.
50-bapta «Eger küieuı ölgen äiel balasy joq bolsa da, bar bolsa da küieuge timei otyrsa, küieuınen qalǧan barşa malǧa ie bolyp, bilep tūrady. Eger de küieuı ölgen äiel küieuge tiemın, şyǧamyn dese, barlyq küieuınen qalǧan malynan balasy bolsa segızden bırın, balasy bolmasa altydan bırın alady» delıngen. Mūhtar Äuezovtıŋ «Qaraly sūlu» atty äŋgımesın bärımız bılemız. Jesır qalǧan Qaraközdıŋ küieuge şyqpai otyruy osydan degen paiymdy ūsynady Omar Jälelūly.
Asan Omarov Qaramola sezıne bes duan eldıŋ bolys-bilerı qara nietpen kelgenın aitady. «Olar ūry-qarysy mol «tentek el» sanalǧan tobyqtyny tūqyrtyp alu qamynda bas kısısı Abaidy sürındıretın kez keldı desıp, retı kelse aidatpaqşy bolyp bätua jasasady» deidı ol. Almahan Mūhametqaliqyzy da būl pıkırdı qostap, tobyqty ışındegı Abaiǧa jau kısılerdıŋ de sondai maqsaty bolǧanyn keltıredı. Anyǧy da sol şyǧar, sebebı atalǧan sezden keiın Abaidyŋ aqyndyq quaty örıstei tüsedı. Jalpy, Abai 40 jastan keiın ǧana öleŋ jaza bastaǧan degen äbden qalyptasqan közqaras bar. Sonyŋ bırden-bır sebebı – Qaramola sezı. Asan Omarov atalǧan jiyndy aqynǧa qanat bailaǧan dara oqiǧaǧa balaidy.
Sol 1885 jyly Abai bırneşe öleŋ jazǧan. Mäselen, «Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym» atty belgılı öleŋı däl sol jyly düniege kelgen. «Būl öleŋ –sol kezdegı qazaqtyŋ ruhani kelbetıne qoiylǧan eskertkış. Atalǧan şyǧarmadan Abaidyŋ osy kezeŋde ülken tūlǧa därejesıne köterılgenın baiqaimyz. Äitpese, «qalyŋ elım, qazaǧym» dep tūtas ūltqa söz arnamas edı» deidı Omar Jälelūly. 1886 jyly Abai 18 öleŋ jazsa, «Köŋılım qaitty dostan da, dūşpannan da» atty tuyndysy – osy jyldyŋ jemısı.
Qaramola sezıne qatysyp, zaŋ jazǧan Abaidyŋ synşyldyq közqarasy qalyptasty. Alaida Omar Jälelūlynyŋ pıkırınşe, Abai qazaqty synamaǧan. Kerısınşe, özıne jaqyndatuǧa tyrysqan. Ony «söz tüzeldı, tyŋdauşy, sen de tüzel» dep sezdırgen.
Äbdıjälel Bäkırūlynyŋ da kökeige qonymdy pıkırın bere keteiık. QR Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynda «Abai» zalynyŋ aşylǧanyna riza bolǧan ol Qazaqstannyŋ är oblystyq kıtaphanasynda ūly aqyn atyndaǧy zal bolu kerektıgın aitty. Kıtaphana bas direktory Ümıthan Mūŋalbaeva bolsa, juyrda Londonda bolyp, sol qaladaǧy kıtaphanalarǧa Abaidyŋ aǧylşyn tılıne audarylǧan kıtaptaryn tapsyrǧanyn, Angliia astanasynda Abai ortalyǧyn aşu mäselesı talqylanyp jatqanyn, taǧy bır abyzymyz Äbış Kekılbaiūlynyŋ kıtaphanasyn Ūlttyq akademiialyq kıtaphanaǧa tapsyru turaly jazuşynyŋ jary Klara apaimen söileskenın, ol uaqyttyŋ enşısınde ekenın jetkızdı.
Amanǧali QALJANOV,
astana-akshamy.kz
