Osy aidaǧy älemdı dür sılkındırgen eŋ ülken jaŋalyq «Süŋguır qaiyq daǧdarysy» tuǧanyna, mıne, bır aiǧa taiady. Aǧylşyndar men fransuzdardy araz qylǧan būl dau bügınge deiın şeşılgen joq. Kerı şaqyryp alǧan Fransiia elşısı AQŞ-qa qaita barǧanmen, Australiiadaǧy elşısınıŋ qai mezgılde Kanberraǧa qaitatyny älı belgısız.
Qaliakbar
ÜSEMHANŪLY
Arazdyqqa ne sebep?
Ötken aidyŋ ortasynda AQŞ, Ūlybritaniia jäne Australiia
Ündı-Tynyq mūhity aimaǧyndaǧy qauıpsızdıktı saqtau maqsatynda AUKUS odaǧynyŋ resmi qūrylǧanyn jariialady. Üşjaqty kelısım aiasynda amerikalyqtar Kanberraǧa iadrolyq süŋguır qaiyqtardy özderı qūrastyruyna kömektesıp, olardyŋ suasty atom kemelerı flotyn qūruǧa mümkındık beretın tehnologiialardy beretın boldy. Dese de Vaşingtonnyŋ aituynşa, Australiia iadrolyq qaruǧa ie bolmaidy.
Aǧylşyn tıldıler arasynda jasalǧan būl kelısımge Fransiianyŋ reaksiiasy özgeşe boldy. AUKUS odaǧy qūrylǧan künnıŋ erteŋınde Parij AQŞ pen Australiiadaǧy elşılerın kerı şaqyrtyp aldy. Fransiia Syrtqy ıster ministrı Jan-İv Le Drian «Būl erekşe şeşım Australiia men AQŞ-tyŋ 15 qyrküiekte jasaǧan mälımdemesıne bailanysty qabyldandy. Sebebı AQŞ-tyŋ būl äreketı odaqtas elder arasyndaǧy senımge selkeu tüsırdı, būl Fransiianyŋ tu syrtynan «pyşaq ūrǧanmen» bırdei» dep mälımdeme jasap, elşılerdı kerı şaqyryp aluǧa el prezidentı Emmanuel Makronnyŋ özı tapsyrma bergenın airyqşa atap öttı.
Fransiia AQŞ-taǧy elşısın konsultasiia jasau maqsatynda kerı şaqyrtyp aluy tarihta bırınşı ret bolyp otyr. Fransiianyŋ būlaişa erın bauyryna alyp tulap, AQŞ-qa aşyq narazylyq tanytuynyŋ astarynda mynadai sebep bar. Australiia 2016 jyly Fransiianyŋ Naval Group kompaniiasymen qūny 60 milliard dollarlyq kelısımge qol qoiǧan edı. Atalǧan kelısımge säikes fransuzdar Australiiaǧa 12 iadrolyq süŋguır qaiyq jasap beretın bolǧan. Kelısımge qol qoiylǧanyna 5 jyl uaqyt ötse de, qaiyq jasau jūmysy oidaǧydai jürgızılgen joq. Onyŋ üstıne, Naval Group kompaniiasynyŋ Ündıstanǧa satyp bergen süŋguır qaiyǧyna qatysty qūpiia qūjattar jelıge tarap ketıp, qaiyqtyŋ qauıpsızdıgınde ülken aqau bary baiqaldy. Būǧan alaŋdauşylyq tanytqan Kanberra qarsy jaqtan qauıpsızdıktı küşeitudı talap ettı. Osyǧan bailanysty kelısımşarttyŋ mazmūnyna da özgertuler engızılıp, qaiyqtyŋ baǧasy da qymbattai tüstı. Qaiyqty tapsyratyn mezgıl de keiınge şegerıldı. Biyl mausym aiynda el Senatynda osy mäselege qatysty parlamenttık tyŋdauda senatorlardyŋ sūraqtaryna jauap bergen Australiianyŋ Qorǧanys ministrı Greg Moriarti keiıngı uaqytta kelısımge bailanysty özara tüsınıspeuşılık bolǧanyn, soǧan bailanysty el ükımetı qosymşa şaralar qarastyryp jatqanyn jetkızgen edı. Būl Australiianyŋ aiaq astynan AQŞ-pen kelısım jasasyp, Fransiiany «laqtyryp» ketuınıŋ bır sebebı desek, ekınşı tūrǧydan alǧanda, Australiia Qytaidyŋ Ündı-Tynyq mūhity aimaǧyndaǧy yqpalynyŋ küşeiuınen qatty qauıptenıp otyr. Soŋǧy kezderı Qytai soǧys kemelerı Australiianyŋ ırgesıne deiın baryp, AQŞ-pen bırge Qytaiǧa qataŋ qabaq tanytyp jürgen Kanberraǧa ses te körsettı. Būl soǧys kemelerı könergen Australiiaǧa Fransiianyŋ qabyrǧasy da qalanbaǧan qaiyqtaryna qarap otyruǧa bolmaitynyn eskerttı. Onyŋ üstıne, Fransiia men Australiia da Ündı-Tynyq mūhity aimaǧynyŋ qauıpsızdıgı jönınde şart jasasqanmen, naqty ıske kırısude Fransiia tym sylbyrlyq tanytty. Būl kelelı mäselelerde AQŞ-ty qoldap, Qytaimen aşyq qarsylasyp otyrǧan Australiiany qatty ümıtsızdendırdı. Demek, būl joly Australiia süŋguır keme üşın ǧana Fransiiamen jasasqan kelısımın būzyp otyrǧan joq, kerısınşe, strategiialyq tūrǧydan arqa süieitın ärıptes retınde AQŞ-ty taŋdap otyr. Degenmen Australiianyŋ Fransiiamen bırjola at qūiryǧyn kesısu nietı joq. Būǧan AUKUS odaǧy qūrylǧan künı Australiia premer-ministrı Skott Morrisonnyŋ «Fransiia Tynyq mūhity aimaǧyndaǧy maŋyzdy serıktes bolyp qala beredı» degen sözı aiǧaq.
AUKUS odaǧy maqsaty ne?
AUKUS odaǧy qūrylǧan künı AQŞ prezidentı Baiden «Bügın bız üş el arasyndaǧy yntymaqtastyqty odan ärı nyǧaitu üşın tarihi maŋyzy bar qadam jasap otyrmyz. Bız Ündı-Tynyq mūhity aimaǧynda tūraqtylyq pen beibıtşılıktı qamtamasyz etu keregın jaqsy tüsınemız» dep mälımdeme jasady. Üş el basşylarynyŋ bırde-bıreuı būl odaqtyŋ Qytaiǧa qarsy qūrylǧanyn aşyp aitpaǧanmen, şyn mänınde, būl kelısım Qytaidyŋ Ündı-Tynyq mūhityndaǧy künnen-künge küşeiıp bara jatqan yqpalyn azaitu üşın jasalǧany beseneden belgılı. Sosyn da şyǧar, odaq qūryla salysymen Qytai SIM-nıŋ baianatşysy Chjao Liszian mälımdeme jasap, atalǧan odaqty «aimaqtyŋ tynyştyǧyn būzady, jantalasa qarulanuǧa jol aşady ärı iadrolyq qarudy taratpau şartyna qaişy» dep Beijıŋnıŋ käduılgı ädetı boiynşa «qataŋ narazylyq tanytyp», BŪŪ-ǧa deiın şaǧymdandy.
Būl jaŋa odaqtan Resei de ış tartyp otyr. Mäselen, Resei Syrtqy ıster ministrınıŋ orynbasary Sergei Riabkov särsenbı künı Resei AQŞ-qa AUKUS odaǧyn qūrudaǧy maqsaty jönınde tüsınıkteme beru turaly ötınış jıbergenın aitty. Būǧan deiın Reseidıŋ Syrtqy ıster ministrı Sergei Lavrov «Australiia, Ūlybritaniia jäne AQŞ arasyndaǧy jaŋa odaq (AUKUS) Australiianyŋ bız Ündı-Tynyq mūhity aimaǧynda Qytaidy tejeuıne kömektesuge baǧyttalǧan» dep mälımdegen edı. Resei de tekke sekem alyp otyrǧan joq. Reseimen jer talasy bar Japoniianyŋ da atalǧan odaqqa qosylyp, bolaşaqta Reseige qauıp töndıruınen alaŋdap otyr.
AQŞ-tyŋ da būl qadamǧa baruy tegın emes. Sebebı AQŞ asa qūpiia tehnologiiamen jabdyqtalǧan süŋguır kemelerın būryn Ūlybritaniiamen ǧana ortaq paidalanyp kelgen edı. Endı ony Australiiaǧa senıp beruı aimaqtaǧy jaǧdaidyŋ şynymen uşyǧyp kele jatqanyn körsetedı. Al Europa elderınde būrynnan Qytaiǧa bailanysty ekı türlı ūstanym qalyptasqan. Iаǧni Europa elderı ekonomikalyq tūrǧydan Qytaimen ärıptes bolsa, saiasi jaqtan qarsylas. Mıne, būl jaǧdai Europanyŋ Qytaiǧa qatysty ekıūşty saiasatyn körsetıp otyr. Būl jaǧdai kezınde Tramptyŋ Europa elderıne qyryn qarap, Qytaiǧa qarsy bırjaqty äreket etuıne sebep bolǧan. Baiden bilıkke kelgennen keiın AQŞ-tyŋ Euroodaqpen bolǧan bailanysy qalypqa tüskendei bolǧanmen, Qytai mäselesıne kelgende älı de alauyzdyq bar. Öitkenı köp mäselede AQŞ-ty qoldaityn Euroodaqqa müşe elder Qytai mäselesıne kelgende ekonomikalyq müddelerı üşın kıbırtıktep, aşyq qarsylyq tanytpaidy. Sondyqtan da AQŞ būl joly bır jaǧynan özınıŋ Ündı-Tynyq mūhit aumaǧyndaǧy yqpalyn saqtap qalu üşın atalǧan odaqty qūrsa, ekınşı tūrǧydan Qytai mäselesınde sözbūidaǧa salyp, kün ötkızgen Europa elderıne qataŋ eskertu jasap otyr.
AUKUS odaǧynyŋ qūryluy aǧylşyndar odaǧyn qūrudyŋ bastamasy sekıldı. Ūlybritaniianyŋ Euroodaqtan şyǧuy da, bır qaraǧanda, AQŞ-pen bır sapta tūru üşın jasalǧan qadam dep tūspaldasaq tym terıs bolmaityn siiaqty. Bylaişa aitqanda, aǧylşyndar Euroodaqqa jaltaqtaǧannan görı özderı bırlesıp, Ündı-Tynyq mūhity aimaǧyna baqylau ornatuǧa kırıskendei. Sonymen qatar aǧylşyndar özderımen bır şepte boluǧa Japoniia men Ündıstandy da tartyp otyr. Japoniia bolsa – būrynnan AQŞ-tyŋ yǧyna jyǧylyp jürgen el. Al Ündıstan soŋǧy kezderı şekara mäselesıne bailanysty Qytaimen jiı daulasyp qalyp jür. Tıptı şekaraǧa äsker toptap, soǧysuǧa da şaq qalǧan. Onyŋ üstıne, Ündıstan – älemdık saiasatqa yqpal ete alatyn elderdıŋ qataryna jaŋadan qosylǧan oiynşy. Mūny AQŞ qana emes, Euroodaq ta, Fransiia da jaqsy tüsınedı. Sol sebeptı biyl Euroodaq ta Ündıstanmen strategiialyq kelısım jasasyp, Ündı-Tynyq mūhity aimaǧyna qaita köŋıl böletının aŋǧartqan edı. AUKUS odaǧy qūrylǧannan keiın Fransiia prezidentı Makron da Ündıstanmen ärıptestık qatynasty tıptı de tereŋdetetının mälımdedı.
AQŞ qazır özınıŋ baiyrǧy ärıptesı Fransiiamen tıl tabysuǧa küş salyp jatyr. Ötken aptada AQŞ basşysy Baiden Makronmen telefon arqyly söilesıp, aradaǧy qaişylyqty şeşudıŋ jaiyn äŋgımelesken. Osy tıldesuden keiın Fransiia elşısı AQŞ-qa qaita baratyn boldy.
AQŞ alauyzdyqty aqylmen şeşpek
28 qyrküiek künı Fransiia prezidentı Emmanuel Makron «Süŋguır qaiyq daǧdarysy» Fransiianyŋ strategiiasyn jäne onyŋ Ündı-Tynyq mūhity aimaǧyndaǧy ornyn özgertpeitının mälımdedı jäne Gresiia üş jaŋa fransuz fregatyn satyp alatynyn mälımdedı. Sonymen bırge ol qazan aiynda Baidenmen taǧy da söilesetının, sol kezde ekı el qatynasynyŋ bolaşaǧy turaly talqylaitynyn jetkızdı. AQŞ memlekettık hatşysy Entoni Blinken 4-6 qazan aralyǧynda Parijde joǧary därejelı fransuz şeneunıkterımen kezdesedı dep kütılude. Būl qadam ekı el arasyndaǧy kelıspeuşılıkterdı joiuǧa baǧyttalǧan.
Degenmen kelıspeuşılıktıŋ keŋespen ǧana şeşıle qoiuy neǧaibyl. Ötken jūma künı Fransiianyŋ Syrtqy ıster ministrı Jan-İv Le Drian Senattyŋ Halyqaralyq ıster komitetındegı tyŋdaularda «būl daǧdarys keŋespen ǧana şeşılmeidı, tyǧyryqtan şyǧu üşın bızge bos söz, qūrǧaq uäde emes, naqty şeşım, baiypty äreket kerek» dep mälımdedı. Demek, Fransiia AQŞ pen Australiiadan tölem talap etıp otyr. Öitkenı «süŋguır qaiyq daǧdarysy» Fransiiany ekonomikalyq şyǧynǧa ūşyratyp qana qoimai, halyqaralyq qauymdastyq aldyndaǧy bet-bedelıne de auyr nūqsan keltırdı. Qazır fransuzdar osy künge deiın qaiyq jasauǧa ketken jalpy şyǧyndy eseptep jatqan körınedı. Osy esep boiynşa Australiiadan tölem talap etpek. Eger AQŞ ara aǧaiyndyq jasap, mäselenı beibıt jolmen şeşpese, Australiia men Fransiianyŋ qatynasy tıptı uşyǧuy mümkın. Al AQŞ bolsa qalai da Fransiianyŋ tılın tabuǧa tyrysatyny anyq. Öitkenı Fransiia, bırınşıden, AQŞ-tyŋ köne odaqtasy, ekınşıden, ekı eldıŋ müddesın NATO bailap tūr. Üşınşıden, AQŞ Fransiiamen arazdassa, Euroodaq ta AQŞ-qa qyryn qaraidy. Būl Qytaimen aşyq beldesıp otyrǧan AQŞ üşın tiımsız. Osy tūrǧydan alǧanda, AQŞ Fransiiaǧa jeŋıldık jasauy mümkın. Bıraq jaŋa odaqtasy – Australiiany fransuzdarǧa jyǧyp bermeidı.
