«Astana – Beibıtşılık qalasy».
«Astana – Euraziia jüregı».
«Astana – Bolaşaq Jerı».
«Astana – jetıstıkter ızdeuge tartymdy qala».
«Astana – aqyldy qala».
«Astana – ömır sürudıŋ qolaily deŋgeiı».
«Astana – türkı älemınıŋ mädeni astanasy»…
On tört jylda elordanyŋ enşısıne būiyrǧan balama atau, madaq, marapat mūnymen tügesılmeidı. Aityp tauysu mümkın emes.
On tört jylda Astananyŋ alǧan asuy men baǧyndyrǧan belesın Gruziianyŋ halyq ärtısı Vahtang Kikabidzenıŋ bızdıŋ basylymǧa bergen sūhbatyndaǧy sözımen qysqa qaiyrsaq, «Astana – būl fantastika!»
Sebebı, Astana bas ainaldyrar jyldamdyqpen damyp keledı.
Kırıs köbeidı. Tabys artty
Ötken jyly qalanyŋ jalpy ışkı önımı 2 trln 298 mlrd teŋgenı qūrady. Respublika boiynşa törtınşı orynda tūrmyz. Qala biudjetı 353 mlrd teŋgege
jettı. Jan basyna şaqqandaǧy deŋgeimen eseptesek, Praganyŋ biudjetımen para-par. Al, auqymy jaǧynan Kievten 1,5 ese, Minsk qalasynan 2,5 ese artyq. Syrtqy sauda ainalymy 7,7 mlrd AQŞ dollaryn qūrady. Astana ekonomikasyndaǧy şaǧyn jäne orta biznestıŋ ülesı 40 paiyzdan asty. Şaǧyn jäne orta biznestıŋ subektılerı ötken jyldarmen salystyrǧanda 16 paiyzǧa östı. Daǧdarys jyldarynda da Astananyŋ ösu prosesı tejelgen joq.Statistikaǧa süiensek, 2008 jyldan berı ışkı öŋırlık önım 60 paiyzǧa artyp, qalaǧa 1,7 trln teŋge investisiia tartylypty.
Qūrylys qainap jatyr
Tūrǧyn üi saluda ösım bar. Soŋǧy üş jylda 4 mln şarşy metr baspana salyndy. Ötken bır jyl ışınde 1 400 000 şarşy metr baspana paidalanuǧa berıldı. Aldaǧy üş jylda taǧy 5 mln şarşy metr üi salynady. «Saqaldy qūrylystyŋ» kürmeuı tarqatyldy. 243 nysannyŋ qūrylysy bügınde tolyǧymen aiaqtaldy. Ükımet äzırlegen «Qoljetımdı baspana – 2020» baǧdarlamasy barysynda «Han şatyr» keşenı men Qabanbai batyr daŋǧylynan batysqa qarai, Halyqaralyq äuejaidan Syǧanaq köşesıne deiın «Myŋjyldyq alleiasy» aumaǧyn qarqyndy türde igeru jūmystary bastaldy. Būl aumaqta 8,5 million şarşy metr tūrǧyn üi qūrylysyn salu josparlanuda. Soŋǧy bır jylda paidalanuǧa berılgen mädeni nysandar da barşylyq. Täuelsızdıgımızdıŋ 20 jyldyǧyna orai «Jas ūlan» mektebınıŋ jaŋa ǧimaraty, Oquşylar saraiy paidalanuǧa berıldı. Qazaqtyŋ ruhyn köteretın «Mäŋgılık el» saltanat qaqpasy aşyldy. Aşarşylyq qūrbandaryna arnalǧan monument, Qūrmanǧazy eskertkışı boi köterdı. Taiau künderı on myŋ adamǧa laiyqtalǧan «Äzıret Sūltan» meşıtı aşylady dep kütılude. Jyl soŋyna taman Opera jäne balet teatrynyŋ qūrylysy aiaqtalady.
Äleumettık sala äleuetı
Soŋǧy üş jyldyŋ ışınde qalada 8 jaŋa mektep paidalanuǧa berıldı. Däl qazırgı künı 5 mekteptıŋ qūrylysy jürıp jatyr. Mektep ǧimarattary Küigenjar kentınde, Manas jäne B.Momyşūly köşelerınıŋ qiylysqan jerınde, «Batyǧai» tūrǧyn üi keşenınıŋ tūsynda jäne №6 mektep-gimnaziia men №19 mektepke japsarlas oryn tebetın bolady. Biyl būdan özge sol jaǧalaudaǧy 4-şaǧyn audanda jäne «Jeleznodorojnyi» kentınde 2 jaŋa mekteptıŋ qūrylysy bastalady. Mektepter jalpy alǧanda 6700 oquşyny qamtityn bolady. Soŋǧy üş jyl ışınde elordada türlı därejedegı 10 emdeu ortalyǧynyŋ ǧimaraty paidalanuǧa berıldı. Olardyŋ bırı – 500 oryndyq №1 qalalyq auruhana. Biyl taǧy da 3 jaŋa medisina mekemesı ıske qosylmaq. Atap aitqanda, Oŋtüstık- şyǧys şaǧyn audanynda ambulatoriialyq emhana keşenı, 250 oryndyq Balalar jūqpaly aurular auruhanasy, auysymda 250 adamdy qabyldaityn keŋestık- diagnostikalyq emhanasy bar 350 oryndyq köp salaly qalalyq balalar auruhanasy. 2015 jylǧa deiın elordada 12 emhana salynuǧa tiıs. Bügınde ekı emhana qūrylysy salynyp jatsa, endı bıreuınıŋ qūrylysy biyl bastalmaq. «Balapan» baǧdarlamasynyŋ şeŋberınde 2011 jyly türlı tiptegı 33 mektepke deiıngı mekeme aşyldy. Ekı jylda 83 balabaqşa paidalanuǧa berıldı. Ötken jyly 156 oryndyq tırek- qozǧalys jüielerı zaqymdanǧan balalarǧa arnalǧan mamandandyrylǧan tūŋǧyş balabaqşa paidalanuǧa berıldı.
«Joldyŋ özı – saiasat»
Mūny aityp jürgen menıŋ ärıptesterım. Rasymen, jol – eldiŋ ekonomikasynan habar beredı eken. Şeteldik investorlar memlekettiŋ damu quatyn jolyna qarap aiqyndaityn körinedi. Jyl saiyn elordada 120 şaqyrymǧa juyq jol jöndeledı jäne salynady. Qaladaǧy kölık keptelısın azaitu maqsatynda keşendı şaralar jüzege asyryluda. Qazır qalada 16 jol aiyryǧynan jäne köpırlerden tūratyn ūzyndyǧy 28 şaqyrymdy qūraityn Kışı kölık saqinasynyŋ qūrylysy jürgızılude. Bügınge deiın 8 infraqūrylym ıske qosyldy. Biyl jalpy ūzyndyǧy 13,6 şaqyrymdy qūraityn Batys jartylai saqinasynyŋ qūrylysy bastalmaqşy. Elordaǧa qosylǧan eldı mekenderdı keşendı damytu baǧdarlamasy boiynşa ötken jyly 24 şaqyrym jol jäne 44 şaqyrym kommunikasiialyq jüie salyndy. 2012 jyly 120 şaqyrym qala joldary salynady jäne kürdelı jöndeuden ötedı.
Azyq-tülık beldeuı bekem
Byltyr astanalyqtar tört myŋ tonnaǧa juyq azyq-tülık tūtynypty. Azyq-tülık beldeuı şeŋberınde jalpy qūny 19,4 milliard teŋgenı qūraityn 48 joba qarjylandyryldy. Onyŋ 31-ı belsendı jūmys ısteude. Aldaǧy uaqytta azyq-tülık beldeuı şeŋberınde jūmys ıstep jatqan şaruaşylyqtar önımderınıŋ 50 paiyzyn astanalyq rynokqa jetkızudı qamtamasyz etu maqsatynda jūmystar atqarylyp jatyr. Astanada jyl boiy azyq-tülık järmeŋkelerın ötkızu dästürge ainalǧan.
Jasyl jailau, tüktı kılem…
Biyl baǧbandar qaladaǧy 151 127 şarşy metr aumaqty kök maisamen kömkerdı. 2011 jyly qalada 40 myŋ aǧaş jäne 72 myŋ būta tüpterı, 8,4 mln tüp gül otyrǧyzylǧan. Al, biyl būrnaǧy jyldary otyrǧyzylǧan aǧaş köşetterın jäne gülzarlardy kütımge alumen qatar, qosymşa 40 myŋ aǧaş otyrǧyzylyp, 8 million tüp gül egıldı.
Tynyştyq küzetşılerı tynbaidy
Astana – beibıtşılık pen kelısımnıŋ qalasy. Mūndai statusty iemdengen şahardyŋ tynys- tırşılıgı mamyrajai boluy şart. Qazır qalanyŋ är aimaǧynda qauıpsızdıktı baqylaityn 25 stasionarlyq beket jūmys ısteidı. Ärbır audannyŋ tynyştyǧyn küzetuge künıne 30-ǧa juyq avtopatrul jūmyldyrylady. Täulıgıne 1100 polisiia qyzmetkerı qauıpsızdıktı qadaǧalaidy.
Aqyldylyqtyŋ alǧyşarty
Soŋǧy jyldary Astanaǧa qaratyp «aqyldy qala» jaily äŋgımeler jiı aitylyp jür. Öitkenı, elordada europalyq «aqyldy qalalardyŋ» damu ülgısı boiynşa«Smart Astana » jobasy jüzege asyrylyp jatyr. Aqyldy qalanyŋ alǧyşarty alty sipattan tūrady: aqyldy ekonomika, ūialy bailanysqa qoljetımdılık, aqyldy qorşaǧan orta, aqyldy äkımdık, aqyldy tūrǧyn üi ortasy, aqyldy tūrǧyndar. Qysqasy, 2030 jylǧa deiın kommunaldyq tölemder, dükendegı esep aiyrysu, üidıŋ esıgın aşyp-jabu, oquşynyŋ mektepke kırıp-şyǧuy, jedel medisinalyq järdem kömegı bärı-bärı tügeldei elektrondy türde basqarylatyn bolady.
Astananyŋ demografiialyq ahualy
2012 jylǧy 1-mamyrdaǧy esep boiynşa Astana tūrǧyndarynyŋ jalpy sany 755344 adamǧa jettı. 2011 jylmen salystyrǧanda būl mälımet halyq sanynyŋ 12426 adamǧa
artqanyn körsetedı. Astanada kün saiyn kemınde 40 säbi dünie esıgın aşady. Statistika departamentınıŋ 2012 jyldyŋ alǧaşqy toqsanynda taratqan mälımetı boiynşa Astanada nekege tırkelgender sany 15,8 paiyzǧa artqan. Halyqtyŋ tabiǧi ösımı 6 esege köbeiıp, nätijesınde ömır süru ūzaqtyǧy 74 jasqa jettı. Būl – el boiynşa eŋ joǧarǧy körsetkış. Taǧy bır quanarlyǧy, qandastarymyzdyŋ qatary artyp keledı. Elbasy öz sözınde «Astanada qazaq halqynyŋ ülesı basqa qalalarǧa qaraǧanda basymyraq. Köp ötpei qazaǧy köp qalanyŋ bıreuı Astana bolady», – degen edı. 2012 jylǧy qaŋtar – säuırde halyqtyŋ köşı-qon ösımı 7643 adamdy qūraǧan. Demek, «qyzmet etemın», «bılım alamyn» degen ükılı ümıtpen Astanaǧa aǧylǧandardyŋ qarasy da kün sanap artuda. Qysqasy, resmi emes mälimetter boiynşa, däl bügingi küni Astana miliionǧa juyq janǧa meken bolyp otyr.
Turizm salasyndaǧy serpın
Jalpy, Astana turisterden kende emes. Olardyŋ sany jyl ötken saiyn artyp keledı. Mäselen, 2010 jyly Astanaǧa kelgen turister sany 464403 adamdy qūrasa, 2011 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa būl körsetkış 560923 adamǧa jetken. Būl jylbasyndaǧy kezeŋmen salystyrǧanda keluşıler sanynyŋ 43,9 paiyzǧa öskenın körsetedı. Turistik salada körsetılgen qyzmetterdiŋ jalpy kölemi 14216000,6 myŋ teŋgenı qūrapty. Satylǧan joldamalardan tüsken qarjy 1820230,3 myŋ teŋgege jetken. Bügınde qalada turistık qyzmetpen ainalysatyn 187 turistık firma jäne 21 jeke käsıpker bar. Sondai-aq, qonaqtardy ornalastyrumen şūǧyldanatyn 129
käsıporyn jūmys ısteidı. Jalpy elordaǧa taban tıregen turisterdıŋ jartysynan köbı, iaǧni 76,2 paiyzy ıskerlık maqsatpen keledı eken. Tek 21,2 paiyzy ǧana demalu, emdelu maqsatyn közdep kelgen. Elbasy osyǧan bailanysty jergılıktı basşylarǧa «Astana jaqyn uaqytta medisinalyq turizm ortalyǧyna ainaluy tiıs» degen tapsyrma jüktedı. Turizmnıŋ būl türın damytu üşın aldymen maŋdaialdy medisina ortalyǧy boluy qajet. Astana qalasynyŋ medisinalyq klasterıne kıretın klinikalar jabdyqtaluy jaǧynan älemdık deŋgeidegı joǧary talaptarǧa jauap beredı. Respublikalyq neirohirurgiia ortalyǧy bükıl Orta Aziiadaǧy bırden- bır ortalyq bolyp esepteledı. Diagnostikalyq ortalyqta ornatylǧan apparattar arqyly qaterlı ısıktı bastapqy satysynda anyqtauǧa mümkındık bar. Klaster qūramyndaǧy ärbır klinikada qoldanylatyn osy tektes tehnologiialardyŋ arqasynda būryn tek şetelderde jasalatyn kürdelı operasiialardy qazaqstandyq därıgerler de jasai alatyn künge jettı.
Jetıstıkter jelısı
«Astana – jetıstıkter ızdestıruge tartymdy qala». Būl tırkes tanymal «National Geographic» jurnalynyŋ betınde jariialandy. Maqala avtory qazaqtyŋ bas qalasyn osylai dep baǧalapty. Sebebı, şeteldık sarapşylardyŋ pıkırınşe, Astana älemdegı jedel damuşy, bolaşaǧy jarqyn qalalar qatarynda.
Bügıngı künı elordada älemnıŋ jetpıs jetı memleketınen kelgen jüz myŋnan astam şeteldık tūryp jatyr. Dau-janjalsyz, qaqtyǧyssyz. Ötken jyly ǧana Briusselde Astana äkımdıgınıŋ basqaru jüiesı joǧary baǧalanyp, Europalyq sapa menedjmentı qorynyŋ sertifikaty tabystaldy. Būl märtebelı ataqqa osy künge deiın TMD keŋıstıgındegı bırde-bır el qol jetkızıp körgen joq. Būdan özge, britaniialyq «Ekonomiks» jurnalynyŋ reiting agenttıgı 140 qalanyŋ arasynda Astanaǧa «Ömır sürudıŋ qolaily deŋgeiı» märtebesın bergenın de bıle jürıŋız.
Şynar DOSAN
