Būrynǧy Qaraötkel, Aqmola, Akmolinsk, Selinograd bügınde Astana atauymen älemge mäşhür qalanyŋ astanalyq märtebesın, onyŋ kelbetın de, adamdaryn da tübegeilı özgerttı. Prezidentımız aitpaqşy, «Astana adamdarymen asqaqtaidy». Uaqytşa emes, tüpkılıktı astanalyq bolu – älı de köptegen adamdardyŋ, äsırese astanaǧa alǧaş köşıp kelgen jyldary qalamyzdyŋ tynysyn aşyp, tırşılıgıne jan bıtırgen jastarymyzdyŋ armany.
Astanalyqtar, ärine, jaǧymdy maǧynasynda, Astana degen sözge täueldımız. Sondyqtan onyŋ män-maǧynasyn bılu, tüisınu jäne ony basqalarǧa nasihattau maŋyzdy. Astana, şyndyǧynda da, elımızdıŋ bolaşaǧy, joly jeŋıl bolsyn degendei, öte jeŋıl aitylady, sosyn qazaqty jaqsylyqqa bastaityn «altau tügel bolsa, töbedegı keledı», «alty alaş» degendei, alty ärıpten tūratyn ASTANA – täuelsızdıgımızdıŋ, eldıgımız ben bırlıgımızdıŋ simvoly, memleketımız ben halqymyzdyŋ zamanaui ūrany ıspettı, aǧylşynşa taŋbalasaq ta, latynşa da taŋbalasaq ta «ASTANA» atauy eş özgermeidı, maǧynasyn da özgertpeidı, mäŋgılık atau ıspettı. Barşaǧa mälım, osy jiyrma jyldyŋ ışınde qalanyŋ atauyn özgertu turaly talai ret ūsynystar aityldy, bıraq bırınşı taŋdaudyŋ orny bölek, onyŋ üstıne, Astananyŋ tarihy endı-endı qalyptasyp kele jatqanda, öskeleŋ ūrpaqtyŋ miyn aşytyp, şatastyru eş qisynǧa kelmeidı.
Täuelsızdık tarihyna köz jügırtsek, jaŋa astanamyzdyŋ qazyǧy 1997 jyly qaǧylǧan. Oǧan sol jylǧy qazan, jeltoqsan ailaryndaǧy resmi qūjattardyŋ jariialanuyn, astananyŋ simvolyna ainalǧan, biıktıgı 97 metrlık (köşıp kelgen jyldyŋ belgısı) «Bäiterek» monumentınıŋ ırgetasy qalanǧanyn aitsaq ta jetkılıktı. Sodan berı 20 jyl ötıptı, az uaqyt emes. Osy jyldar ışınde Astana turaly köp jazyldy, köp aityldy, bıraq tarihi tūrǧydan jazylǧandary sausaqpen sanarlyq. Sebebı tarihty kez kelgen adam jaza bermeidı. Astana – ömırşeŋ, mäŋgılık taqyryp, tek ǧylymi emes, kez kelgen ortada, kez kelgen alaŋda talqylauǧa bolady, özektılıgı de osynda.
Osydan ekı-üş jyl būryn ziialy qauym ökılderınıŋ bır basqosuynda söz alǧan akademik Dihan Qamzabekūly Astanaǧa qatysty mynadai oilarymen bölısken edı: «Qazırgı kezde astanalyq ziialylarymyzdyŋ ortasynda Astana neden bastalady degen sūraq aşyq küiınde qalyp otyr, olardyŋ bır bölıgı Astananyŋ tarihyn «L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ qūryluymen (1996)», ekınşı bır bölıgı «Kenesary eskertkışınıŋ aşyluymen (2001)» bailanystyrady». Ärine, «qanşa adam bolsa, sonşa pıkır bar» demekşı, būl mäselenıŋ betın jyly jauyp qoia saluǧa bolar edı. Bıraq tarihşy bolǧan soŋ, ünsız qala almadyq. Bızdıŋ oiymyzşa, alǧaşqy pıkırdıŋ jany bar siiaqty, onyŋ astaryna tereŋ boilasaq, köp närse aituǧa bolady. Bır-ekı ǧana mysal, ötken ǧasyrdyŋ basynda «bır şoq ürkerdei» jarqyraǧan Maǧjannyŋ «Men jastarǧa senemın!», sosyn Älihannyŋ şyǧarmalaryndaǧy mynadai: «Qazaqty avtonomiia qylsaq, Qaraötkel – Alaştyŋ ortasy, sonda universitet salyp, qazaqtyŋ ūl-qyzyn oqytsaq, «Qozy Körpeş–Baiandy» şyǧarǧan, Şoqan, Abai, Ahmet, Mırjaqypty tapqan qazaqtyŋ kım ekenın Europa sonda bıler edı-au» degen sözderı esıŋızde bolar. Būl qalyŋ qazaqtyŋ armany emes pe edı?.. Bügınde sol arman oryndaldy ma? Oryndaldy! Kım oryndady? Elbasymyz! Ol Qaraötkeldı astana ettı, universitet saldy, qazaqtyŋ ūl-qyzdaryn oqytty, jastarǧa senım artty.
Elordany kımder basqardy?
Soŋǧy kezde Astanaǧa qatysty BAQ ökılderın jiı mazalaityn sūraqtar köbeidı, solardyŋ bırı «Eger astanamyz Almatydan Aqmolaǧa 1997 jyly köşıp kelse, onda bız onyŋ tarihyn nege 1998 jyldan bastaimyz, alǧaşqy qalabasylary da soǧan säikes aitylady, mysaly, Ädılbek Jaqsybekov, Temırhan Dosmūhambetov, Ömırzaq Şökeev, Asqar Mamin, İmanǧali Tasmaǧambetov, Äset İsekeşevter, eger säl ärıden bastasaq, astana köşıp kelgenge deiın Aqmolany basqarǧan Amanjol Bölekbaev ta qosylady, qaisysy dūrys? Osynyŋ tüiının tek Aqmolanyŋ Astana bolyp özgeruıne bailanysty tüsındıremız be, älde basqa da sebepterı bar ma?» degenge saiady.
Rasymen, tarihşylar üşın astanaǧa alǧaş taban tıregen 1997 jyl men ırgetasy myqtap bekıtılgen 1998 jyldyŋ arasyndaǧy ötpelı kezeŋ öte maŋyzdy, öitkenı odan ainalyp ötsek, oqiǧalar jelısı kürt özgerıp ketuı mümkın. Jasyratyn nesı bar, köp jaǧdaida bız Aqmolany ysyryp qoiyp, tarihty bırden tötesınen – Astanadan bastauǧa beiım tūramyz, tamyrsyz tarih bolmaitynyn eskere bermeimız. Osy mäselelerdıŋ arajıgın aşyp alu üşın aldymen Astananyŋ qūrylu tarihynyŋ merzımdık hronologiiasyn anyqtap alǧanymyz dūrys. Bızdıŋşe, būl merzım astanany köşıru ideiasy paida bolǧan 1992 jyldan bastalady da, 1996-2000 jyldar aralyǧyn qamtyǧan astanany köşıru üderısımen aiaqtalady.
Osy merzım ışındegı astanany köşıru ideiasy jäne ony ıske asyru joldary, memlekettık mekemelerdı Aqmolaǧa köşıru jönındegı memlekettık komissiianyŋ jūmystary, qalanyŋ bas jospary jäne onyŋ tūjyrymdamasy, Aqmola (keiın Astana) arnaiy ekonomikalyq aimaǧy, alǧaşqy arhitektorlar, japondyq arhitektor Kise Kurokava, qalanyŋ qūrylysy, alǧaşqy astanalyqtar jäne t.b. siiaqty basty-basty oqiǧalardy tızbektesek, Astananyŋ tarihy şyǧady.
Astanany köşıru ideiasy mälım bolǧannan keiın, astana boludan ümıtker qalalar da belgılı boldy. Olar – Qaraǧandy, Jezqazǧan, Aqtöbe. Bıraq taŋdau strategiialyq maŋyzy bar Aqmola qalasyna tüsedı. Onyŋ bırqatar sebepterın atasaq, negızgılerı osy aimaq arqyly ūlttyq qauıpsızdıgımızdı nyǧaitu jäne aimaqtyŋ demografiialyq ahualyn jaqsartu boldy. Mysaly, astanany köşırgen jyly qala halqynyŋ sany 277 myŋ adam bolǧan, onyŋ 17 paiyzyn ǧana jergılıktı halyq qūraǧan. Al soŋǧy mälımetter boiynşa qazırgı astanalyqtar sany – 1,026 mln adam, onyŋ 70 paiyzyn jergılıktı halyq qūraidy.
Bır qyzyǧy, bastapqyda alǧaşqy astanalyqtardyŋ alǧaşqy tızımı de jasalǧan eken, Prezidentımızden bastap, qalabasylaryn, memlekettık qyzmetkerlerdı, qoǧam qairatkerlerın, taǧy basqalaryn qosqanda, barlyǧy – 186 adam.
Astanadaǧy alǧaşqy jūmystardyŋ batpaq keşuden bastalǧanyn eske alǧan rekordşy äkımnıŋ bırı Ädılbek Jaqsybekov bır sūhbatynda: «Bır künı Prezident menı jäne orynbasarlarymdy şaqyryp aldy. Älbette, aiaǧymyzda tufli edı. Ol kiımın auystyryp aldy da, bärımız mikroavtobusqa otyryp tartyp kettık. Bız maqtana baiandap kele jatqan uaqytta kölıktıŋ bır būryşqa toqtamasy bar ma. Ol būryşty körgende özım de üreilenıp kettım. Ol bolsa: «Qanekei, köreiık, qydyraiyq. Bızdıŋ bärımız tuflimen batpaqqa qoiyp kettık. Ol bızdı tyŋdai otyryp, tapsyrmalaryn berıp, qaita kölıkke otyrǧannan keiın «Qalai? Jaqsy qydyrdyŋdar ma? Kelesı joly osy batpaqta jalaŋ aiaq jüresıŋder» dedı. Ol bızdı osylai tärbieledı» deidı. Batpaq demekşı, belgılı jazuşy Äkım Tarazi aitqandai: «saz balşyǧy ilenıp jatqan qu medien dalanyŋ üstınen qalai qala tūrǧyzbaqşy degen senımsız oilardyŋ» sol kezdegı közı aşyq ärbır qazaqtyŋ kökeiınen oryn alǧany da ras.
Qalany 2008-2014 jyldary basqarǧan ekınşı rekordşy äkım İmanǧali Tasmaǧambetovtıŋ tūsynda astanalyqtardyŋ ötkır problemasy üleskerler mäselesı bolǧan, ony şeşuge tyrysqan ol Elbasymyz siiaqty qūrylys jūmystaryn özı qadaǧalap, qaqaǧan suyqta da nysandardy özı aralaǧan eken.
Esenǧarin, Makievskii jäne Galimov
Alǧaşqy astanalyqtardyŋ tızımıne engen üş adamnyŋ: Nyǧmetjan Esenǧarin, Nikolai Makievskii, Farit Galimovtıŋ Astanany qūru tarihynda alatyn oryndary erekşe. Olar 1995-1997 jyldary qūrylyp, qyruar jūmystardy ıske asyrǧan astanany Aqmolaǧa köşıru jönındegı «memlekettık komissiiany» basqarǧan. Olardyŋ alǧaşqysy – 1941 jylǧy Nyǧmetjan Esenǧarin – Cheliabı oblysynyŋ tumasy, memleket qairatkerı, Qazaqstan Respublikasynyŋ bırınşı Kölık ministrı, keiınırek «Qazaqstan temır joly» ūlttyq kompaniiasynda keŋesşı bolǧan, ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory. Aqmolaǧa köşırıletın memlekettık mekemelerdıŋ alǧaşqy tızımıne engen 11 ministrlıktıŋ ışınde, köş bastaǧan Kölık ministrlıgınıŋ aldyŋǧy qatarda boluynyŋ bır sebebın, kölık jäne tasymal jūmystaryn jetık bıletın N.Esenǧarinnıŋ bırınşı Kölık ministrı qyzmetımen de bailanystyruǧa bolatyn siiaqty. Osy ministrlıkterge qatysty qyzyqty mälımetter Ä.Jaqsybekovtıŋ «äkım jazbalarynda» köp kezdesedı. Aitalyq, sol kezde «tarmaqtalǧan» Ükımet ideiasy keŋınen taralǧan, mysaly, Önerkäsıp ministrlıgın Qaraǧandy siiaqty industrialdy aimaqqa, Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgın Qostanai nemese Kökşetau siiaqty agrarly aimaqqa ornalastyru mäselesı bıraz talqylanyp, aqyrynda ministrlıkterdı jan-jaqqa şaşyratpai, bilıktı bır jerge şoǧyrlandyru turaly şeşım qabyldanǧan.
Atalǧan komissiianyŋ ekınşı basşysy Nikolai Makievskii (1941-2004) – Chernigov oblysynyŋ tumasy, memleket qairatkerı, Qazaqstan Qūrylysşylar odaǧynyŋ töraǧasy bolǧan. Onyŋ zamandastarynyŋ aituynşa, alǧaşqy jarty jyldan keiın komissiia jetekşılıgıne bekıtılgen Nikolai Makievskii öte eŋbekqor ärı belgılı qūrylysşy retınde keŋınen tanymal bolǧan, ıske kırıse salysymen jaŋa astananyŋ ornyn mūqiiat zertteuge arnaiy ūşaqpen ūşyp kelıp, osynda kezdesuler ötkızıp, jūmys jasap, ūiymdastyrǧan, bıraz şarualardy atqarǧan, ol ministrlıkter men vedomstvolar arasynda ülken mäselelerdı şeşuge üles qosqan.
Komissiianyŋ üşınşı basşysy – 1940 jylǧy Farit Galimov – Petropavldyŋ tumasy, memleket qairatkerı, är jyldarda ministr, «Qazaqstan temır jolynda» keŋesşı bolǧan. F.Galimov astanany köşıru üderısıne bailanysty: «bırınşı kezeŋ şeşımnıŋ qabyldanuy bolsa, ekınşısı – qala infraqūrylymyn daiyndap, keŋseler men tūrǧyn üiler salu, eŋ soŋǧy kezeŋ qalanyŋ bas josparyn daiyndap, elımızdıŋ bas qalasyn 2030 jylǧa deiın damytu boldy. Sol kezde «Jaŋa astana» qory qūrylyp, oǧan aqşa tüse bastady. Qazırgıdei 2 milliard dollarlyq investisiia degenıŋız ol kezde atymen joq. Prezident şetelden jiyrma million dollar tartsa, sonyŋ özı ülken quanyş edı» dep eske alady. Sol jyldary «Astanany saluǧa investisiialar kölemı 2 milliardtai dollardy qūraǧany, sonyŋ 70 paiyzy özımızdıŋ investisiiamyz bolǧany» belgılı.
Bolmysy bölek Bölekbaev
Alǧaşqy astanalyqtar tızımınde Aqmola oblysyn on jyldai basqarǧan Andrei Braun men Aqmola qalasyn bes jyldai basqaryp, «qalanyŋ bırınşı merı» atanǧan Amanjol Bölekbaev ta bar. Olar almatylyqtardy Arqanyŋ tösınde alǧaş qarsy alǧan «soltüstık» äkımder retınde tarihta qaldy.
Täuelsızdık jyldary Aqmola qalasy men Aqmola arnaiy ekonomikalyq aimaǧyn qatar basqarǧan Amanjol Bölekbaev (1941-2013) ömırde öte qarapaiym, adamgerşılıgı mol adam bolǧan eken. Ol turaly köp jazatyn jurnalist Kenje Jūmaǧūlov «ol qaşanda aşyq-jarqyn söilesıp, qara aspandy töndırıp jürgenderdıŋ büiırınen türtıp, qaljyŋyn aityp, şetteu oryndyqtyŋ bıreuıne otyra ketıp, söz özıne tigende jauaptan būltarmai, qarjynyŋ qaida jūmsalatynyn naqty däleldermen qaǧazsyz-aq aityp beredı eken» dep jazady. Qai kezde de äkımderdıŋ qaǧazsyz söileuı – sirek qūbylys, alaida A.Bölekbaev siiaqty öz ısın jetık bıletınderge būl qiyn emes.
Astanany köşıru üderısı aiaqtalǧannan keiın «Aqmola arnaiy ekonomikalyq aimaǧynyŋ» atauy «Astana – jaŋa qala» AEA bolyp özgertıldı. Sol kezde onyŋ tızgını Amanjol Bölekbaevtan Nikolai Tihoniukke köştı. Aqmola qalasynyŋ 1947 jylǧy tumasy, mamandyǧy qūrylysşy bolǧan oǧan jergılıktı ekonomikalyq keŋıstıkte tiımdı qūrylys salu men investisiialardy yntalandyru üşın jetı jylǧa arnalǧan erkın ekonomikalyq aimaqtyŋ bükıl äleuettı artyqşylyqtaryn ıske asyru mındetı tapsyrylady. Osy kezden bastap «Astana şejıresındegı jaŋa kezeŋ – sol jaǧalaudy igeru jäne «nölden bastap» dep atalatyn mülde jaŋa bölıgın qūru kezeŋı bastalady. «Ol kezde Esıldıŋ qos qaptalynda jürgızılgen qūrylys nysandarynda barlyǧy 20 myŋǧa juyq adam jūmys ıstegen. Tırkelgen ırı qūrylys kompaniialarynyŋ sany – 200-den asqan. Solardyŋ 10 şaqtysy ǧana şeteldık bolǧan. Atqarylǧan qūrylys jūmystarynyŋ nätijesınde sol jaǧalaudan 280-nen astam nysan paidalanuǧa berılgen. Aita keterlıgı, keibır mälımetter boiynşa osy kezeŋde bizneste jūmys ısteitınder sany köp bolǧan, ol kezde on astanalyqtyŋ bırı ǧana jūmyssyz bolypty.
Elbasymyz Astananyŋ qūrylu tarihynan syr şertetın «Euraziia jüregınde» atty eŋbegınde: «sol künderı menıŋ qasymda bolǧandardyŋ, qoldaǧandardyŋ, jaŋa astana üşın jany auyrǧandardyŋ barlyǧyna alǧysym şeksız, olardyŋ qatarynda astanany köşıru turaly komissiianyŋ bırınşı töraǧasy Nikolai Mihailovich Makievskii, qalanyŋ bas josparyn jasaǧan Kise Kurokava, Prezidenttıŋ Is Basqarmasynyŋ bastyǧy bolǧan Vladimir Ni, qalanyŋ bırınşı merı Amanjol Bölekbaev, eskı qalany jaŋartuǧa eŋbek sıŋırgen Ädılbek Jaqsybekov jäne basqalary» dep, qysyltaiaŋ şaqta ärdaiym janynan tabylǧan jaqsy jandarǧa jyly lebızın bıldıredı.
Osylaişa atalǧan alǧaşqy astanalyqtardyŋ tıkelei atsalysuymen astanany köşıru üderısı sättı aiaqtalady. Şyndyǧynda, astanany köşıru ideiasy bilık basyndaǧylardan bastap qatardaǧy qūrylysşy-jūmysşylarǧa deiıngı äleumettık toptyŋ küş bırıktıruı men qajyrly eŋbekterınıŋ arqasynda öz jemısın berdı. Prezidentımız «tūŋǧyş perzentıne» balaǧan Astana qalasynyŋ qūryluy men damu tarihy köz aldymyzda tüzılıp jatyr.
Külpaş ILİIаSOVA,
tarihşy, L.Gumilev atyndaǧy
Euraziia ūlttyq universitetınıŋ dosentı
