Deştı Qypşaq qūdıretın osy qalaǧa sıŋıru kerek

Kültegın babamyz Saryarqa  dalasyna deiın kelgen

– Cız qazaqtyŋ kem degende ekı jarym myŋdyq tarihy bar deisız. Sol ekı jarym myŋ jyldaǧy qazaqtyŋ astanalary turaly ne bılemız? «Astana» degen ūǧym qa­şan qalyptasty?
– Qazaq halqynyŋ tarihy ūzaq. Bıraq senımdı jazba derekterıne negızdegende ol ekı jarym myŋ jylǧa barady. Onyŋ arǧysy jaily bırdeme deu qiyn. Bıraq qytaidyŋ «Şy ji» jäne «Han» kıtabyna, sonymen bırge Gerodottyŋ tarihi kıtaptaryna negızdegende bızdıŋ jerımızde būdan ekı jarym myŋ jyl būryn köne köşpendı taipalar, atap aitqanda, saqtar, üisınder, ūly iuziler ömır sürgen. Olardyŋ tarihy joǧaryda atalǧan jazba derekterınde naqty jazylǧan. Köne köşpelı taipalar mūnda özderınıŋ saiasi bilıgın qūrǧan. Iаǧni memleket qūrǧan. Qytai derekterı atalǧan köne etnostardy jazǧan kezde olardy memleket dep ataidy.

Al astana degen ūǧymǧa keletın bolsaq, köne türkıler özderınıŋ memleketın tūraqty jer aumaǧymen qamtamasyz ete otyryp, jazǧy jäne qysqy ordalaryn qūrǧan. Ädette, köşpendı halyqtardyŋ elordasy – orda kentı jazǧy jäne qysqy bolyp bölınedı. Sondai orda kentterdıŋ bırı kädımgı Astana qalasy dep atalǧan.

– Sonda tarihta Astana degen qala bolǧan ba?
– İä. Astana köne şahary – köne İdoho memleketınıŋ elordasy bolǧan. Ol – bızdıŋ zamanymyzdyŋ VIII ǧasyrynan bastap güldengen qala. Köne tür­kılerdıŋ qystyq elordasy. Köne türkılerdıŋ ana otany, tuyp-ösken jerı – Boǧda Alatauynyŋ oŋtüstıgındegı teŋız deŋgeiınen tömen oipatta ornalasqan. Ol jer qazır Tūrfan oipaty dep atalady. Teŋız deŋgeiınen tömen bolǧandyqtan, onda bügınde jüzım şaruaşylyǧy jolǧa qo­iylǧan, jüzımnıŋ jüzden astam türı ösırıledı. Al Astana qalasy sol köne türkılerdıŋ qystyq ordasy bola tūryp, jazdyq ordasy köne Besbalyq qalasy bolǧan. Qytailar ony Beitiŋ dep ataǧan. Ol Boǧda tauynyŋ soltüstıgınde ornalasqan. Ondaǧy türıkterdıŋ köpşılıgı qys­tygünı kiız üimen şyǧatyn bolǧan. Sol üşın olar klimaty jaily, jyly jerlerdı taŋdaǧan. Jalpy, tarihta Tūrfan, Huaŋqy alqaby, Haşi dälızı, Syrdariianyŋ boiy, Bal­qaş boiy, Qaratau al­qa­p­­tary – köşpendı halyqtardyŋ qysqy ordasy bolǧan jerler. Al jazda olar Saryarqa siiaqty salqyn, sauyrly alqaptardy taŋdaǧan. Ejelgı zamanda qazaq jerı bükıl türkı etnomädeni keŋıstıgı bır-bırınen bölınbegen edı. Būl – şyǧysta Hingan tau­larynan, iaǧni köne türkı eskertkışterınde köp aitylatyn Qydyr­han tauynan, batysta Edıl-Jaiyqqa deiıngı keŋ jatqan alqap. Ol bırtūtas köne türkılerdıŋ etnomädeni keŋıstıgı bolǧan.
– Bız türkılerdıŋ alyp memleket qūrǧan jerın mekendep otyrmyz. Al Astana bolsa Qazaqstannyŋ däl ortasynda ornalasqan. Astanaǧa köne däuırlerden mūraǧa ne qaldy?
– Astananyŋ özınıŋ tūrǧan jerı – köne Bozoq qalasynyŋ jany. Qalamyzdan 17 şaqyrym jerde köne Bozoq qalasynyŋ orny tabylyp otyr. Bıraq bır Bozoq emes, būl jerde – Esıl men Nūra boiynda, Qorǧaljyn kölı maŋaiyndaǧy «toǧanastyŋ toqsan ekı kölınıŋ» ainalasynda köptegen şaǧyn kentter bolǧan. Olar jaily Älkei Marǧūlan özınıŋ «Ejelgı jyr-aŋyzdar» degen kıtabynda jaqsy aitqan. Ökınışke qarai, bız sol qalalardy älı tolyq aşa almai jatyrmyz. Qala degennen şyǧady, ol kezde qalalar qazırgıdei emes, şaǧyn edı. Keibırı tıptı bekınıs, al endı bıreu­lerı keruen joldary boiyndaǧy beket sipatynda bolǧan. Adamdar jyl on ekı ai tūratyn oŋtüstıkte ǧana ülken qalalar boluy mümkın, Sauran, Taraz, İsfidjab, Şaş siiaqty qalalar. Öitkenı onda klimat qolaily. Al Saryarqanyŋ tabiǧaty oǧan kelmeidı. Būl jerdı jaz kezınde mekendep, qys­ta bırlı-jarym adamdy küzetke qaldyryp, el jyly jaqqa ketıp qalyp otyrǧan. Bozoq qalasy da sondai edı.
Astananyŋ maŋaiy tarihi jädıgerlerge toly. Mysaly, Ereimentauda türkılerden qalǧan balbal tastar, köne qorymdar bar, qazırgı kezde arheologiialyq aşular jasalyp jatyr. Burabaidy aitatyn bolsaq, ol tıptı Qazaq handyǧymen tyǧyz bailanysty, Abylai hannyŋ ordasy tūrǧan jer. Onyŋ bır şetınde erte zaman mädenietınıŋ belgılerı – Botai mädenietınıŋ ızderı jatyr. «Toǧanastyŋ toqsan ekı kölı» boiyndaǧy şaǧyn qalalardyŋ ızderı de tarihi mūralarymyz deuge bolady. Bır şetımızde Ūlytau mädeni massivı bar. Ol jerde Dombauyl, Joşy han kesenelerı tūr. Erte zamandaǧy köne qola, mys kenderınıŋ orny bar. Bız ony älı aşyp körsete almai otyrmyz.
– Demek, Jezqazǧan bızdıŋ däuırımızde ǧana emes, erte zamanda da ken orny bolǧan ba?
– İä, qazır de olardyŋ orny saqtauly. Osyndai qadau-qadau mädeni eskertkışterımız bar. Ökı­nışke qarai, olardyŋ bırazy tyŋ igeru kezınde joiylǧan, ırı qūrylys­tardyŋ ırgetasy retınde qalanyp ketken. Bız osylai köp eskertkışten aiy­rylyp qalyp otyrmyz.

Osy jerde «Aqsaq qūlan» aŋyzy paida bolǧan

– Arheologiialyq, iaǧni materialdyq tūrǧydaǧy mūralarǧa toqtaldyŋyz. Al ruhani jaǧynan As­tanaǧa ne qaldy?
– Bızdıŋ Astana tūrǧan jer – köne Saryarqa köp­tegen aŋyz-jyrlarǧa arqau bolǧan. Dünie jüzıne äigılı saiahatşylardyŋ eŋbekterınde, mysaly, Plano Karpinidıŋ jazbalarynda, «Tarihi Raşidide», «Tarihi jahan küşı» eŋbekterınde bar. Joşyǧa bailanysty köbırek jazylǧan, äsırese. Joşy hannyŋ osy Saryarqada orda tıkkenı, keiın ketıp qalǧany, qalai dünieden ötkenı, osy jerde «Aqsaq qūlan» aŋyzy paida bolǧany – bärı belgılı. Al bız sol aŋyzdy ılıp alyp, sonyŋ negızınde Astana maŋynan Joşy hannyŋ ordasyn nege jasaqtamaimyz? Oǧan tolyq qūqymyz bar ǧoi.
– Bozoqty şe? Bız taiauda baryp kördık, Bozoqtyŋ orny da däl qazır eleusız jatyr. Tarihty bılmeitın adam «Bozoq» degen jazuy bar taqtaişany körmese, ol jerdıŋ arheologiialyq qalaşyq ekenın de bılmeidı. Bıraq sol jerden arheologiia­lyq muzei aşamyz dep otyrmyz. Ol muzei kısı qyzyǧatyn oryn boluy üşın qandai ūsynys qosar edıŋız?
– Bozoqqa aldymen jaqsylap jol salu kerek. Joldyŋ boiyn, keşennıŋ maŋyn abattandyru qajet. Ol jerdı maǧynaly, qyzyqty nysanǧa ainaldyru üşın tek Bozoqty körsetu azdyq etedı. Res­tavrasiialap, Bozoqtyŋ maketın jasap, sonyŋ janyna Bozoqpen qanattas ortaǧasyrlyq qalalardy, mysaly, jaŋaǧy Joşy hannyŋ eskertkışın de tıguge bolady. Sosyn sol jerge qosymşa köne türkı eskertkışterınıŋ alleiasyn jasasa jarasady. Kültegın, Bılge qaǧan, Tonykök eskertkışterın jasatyp qoiu kerek. Bar­ǧandar tarihty sezınuı kerek. Ol üşın keremet suretşılerdı, säuletşılerdı tauyp, būl bas­tamaǧa şy­ǧarmaşylyq tūrǧyda kelu kerek. Solai Bozoqty ärı el baryp körıp, ärı dem alyp, ärı tarihty bılıp qaitatyn ortalyq jasau­ǧa bolady. Ärine, janynda jatqan köldı de tazartyp, maŋyna aǧaş egıp, demalys ornyna ainaldyru qajet. Kölde kememen, qaiyqpen jüretın mümkındık jasau kerek. Tamaq ışetın oryndar, balalar oinaityn alaŋqai jasalsa da artyq etpeidı. Bıraq bärı de tarihi mazmūnda be­zendırılse jaqsy bolar edı. Mümkın jan-jaǧyna kiız üiler şoǧyryn tıgıp, etnoauyl qūruǧa, atqa mınıp jüretın ekzotikalyq demalys ornyn aşuǧa da bolatyn şyǧar. Jalpy, būǧan keşendı türde qarau kerek dep oilaimyn.
– Bezendıru demekşı, bızde keŋestık kezdegı ataularmen atalatyn dämhanalar bar. Kırseŋ, keŋes däuırıne tap bolǧandai küi keşesıŋ. Al ūiǧyr, özbek dämhanalaryna barsaŋ, sol elderdıŋ salt-sanasyn sezınesıŋ. Sol sekıldı «Otyrar», «Alaşa», «Türkıstan» degen sekıldı dämhana-meiramhanalar bar. Onda kırseŋ, tarihi qalalardyŋ tym bolmasa synyq ydystarynyŋ suretın de köre almaisyŋ.
– Menıŋ oiymşa, osyndai tarihi ataulardy ielengen meiramhana, qonaqüilerdıŋ, turistık biznes nysandarynyŋ bärıne «tarihi ataudy aldyŋ ba, sonyŋ mazmūnyn körsetuge tiıssıŋ» dep mındetteu qajet.

Jalpy, bızdıŋ Astanamyz tek zamanaui ǧimarattardan ǧana tūrmauy kerek. Mūnda tereŋ ma­ǧynaly tarihi män jat­qany jön. Būl jerde kögaldandyru, abattan­dyru, tarihi-mädeni keşenderdı sıŋıru qatar jürgen kezde ǧana Astananyŋ män-maŋyzy artady. Äitpese, basqa elderdıŋ adamdary ǧimarat körmei jürgen joq.

Olarǧa biık ǧimarattar onşa qyzyq emes. Bız tarihi derekterde köp aitylatyn Deştı Qypşaq dalasynda tūrmyz. Deştı Qypşaq dalasynyŋ qūdıretın, tarihi mänın osy qalaǧa sıŋıruımız kerek.

Memlekettık qyzmetkerlerden Kültegın
tasyndaǧy jazulardy bıluın de talap etu kerek

– Bız Kültegın eskertkışın äkelıp, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ bas ǧimaratyna qoidyq. Bastapqyda «Kültegınnıŋ kök tasy keldı» dep bärımız süiınşılep jazdyq, telearnalarda aittyq. Astanaǧa kelgen qadırlı qonaqtardyŋ bärıne bız qandai eldıŋ ūrpaǧy ekenımızdı körsetu üşın osy Kültegın tasyna ertıp aparyp, täu ettık. Qoidyq. Al qazır Kültegın degen sözdı onşa estımeitın bolyp baramyz. Osy tas ūmytylyp bara jatqan joq pa?

– Rasynda, ūmytylyp bara jatyr. Bılım jäne ǧylym ministrlıgı tapsyratyn Kültegın atynda syilyq, iaǧni medal, sosyn Euraziia universitetınde bılım künıne orai on kün ötkızıletın dekada – Kültegın oqulary bolmasa, müldem ūmytyp keterdei boldyq. Bıraq Kültegın oqularynda da qazır Kültegın turaly söz bolyp jürgen joq. Bız Kültegınnıŋ atyn alyp, mazmūnyn ala almai otyr­myz.
Kültegın tasyn äkeldık, qanşama aqşa jūmsaldy. Ol aqşa bızdıŋ elımızdegı tarihi sanany jaŋǧyrtuǧa, «Mäŋgılık el» ideia­syna qyzmet etu kerek qoi. Bızde, ökınışke qarai, olai bolmai otyr. Al negızınde, osy tastyŋ ainalasynda köne tari­hymyzdy, tek qana köne tarihymyz emes, bızdıŋ memlekettıgımızdıŋ tarihy tereŋde jatqanyn aityp, ūrpaq sanasyna sıŋıretın keremettei ıs-şaralar tūraqty ötıp tūruy kerek. Ǧylymi kon­ferensiialar ötkızıluı qajet.
Bızge babalarymyzdan qalǧan ekı ülken tarihi qūndylyq bar, ol ekeuı de memlekettılıgımızdıŋ negızı. Bıreuı bızdıŋ imandylyǧymyz, islam bolsa, ekınşısı – bızdıŋ eldık tarihymyz. İmandylyǧymyz Qūrannan, eldık tarihymyz köne türkıler zamanynan bastalady. Bızdıŋ ata-babalarymyz bügıngı ūrpaqtyŋ jadyna äser etetındei keremet tuyndy qaldyrǧan. Sondyqtan imandylyǧymyz­dyŋ negızı Qūran desek, eldıgımızdıŋ negızı sol Kültegın eskertkışı boluy kerek. Eskertkışte böten söz aitylmaǧan. Ol ata-babamyzdyŋ töl sözı jäne tek eldık, memlekettık mäselesı aityl­ǧan. Köne türkı memleketın qalai qūrdy, qalai saqtady, qalai damytty, qalai aiaqastynan joldan jaŋylyp, jat jūrttardyŋ otaryna ainalyp qaldy, sol otarşyldyq kezınde qandai beinet şektı jäne soŋynan qaitadan qalai täuelsızdık aldy, bügın endı sol täuelsızdıktıŋ qadırın bıluımız kerek degen mäsele jerıne jetkızıp aitylǧan. Qarasaŋyz, Kültegın zamanynda el basynan ötkızgen tarih HH ǧasyrda qazaqtyŋ basynda taǧy da qaitalanǧan siiaqty. Bız de qazır täuelsızdık alyp otyrmyz. Endı osyny baiandy etu üşın neden saqtanu kerek degenge män beruımız qajet. Bızdıŋ babalarymyz köp söilemegen, az sözben-aq köp närsenı tasqa jazyp qaldyryp ketken. Sondyqtan bız osy tasqa qaita-qaita oralyp tūruymyz kerek.
Qazır, baiqasaŋyz, bız dınge köŋıl bölıp jatyrmyz. Köŋıl bölgenımız sonşa, äsıre dınşılder paida boldy. Al endı myna tasqa nege köŋıl bölmeimız? Qazır tarih qaitalanyp jatyr. Tönıp tūrǧan qater köp. Tättı sözımen aldap, jıbegımen arbap otyrǧan syrtqy jau bar ainalamyzda. Dendep kırıp te barady ışımızge…
– Kültegın zamanynan kele qalǧan eldık, memlekettık sanany, otanşyldyq ruhty bügıngı qoǧam azamattaryna da sıŋıru üşın, ruhani sabaqtastyq üzılmeuı üşın ne ısteu kerek dep oilaisyz?
– Menıŋşe, memlekettık qyzmetke alynatyn azamattardyŋ bärıne osy tastan bolmaǧanda tört-bes sūraq qoiyluy kerek. Äsırese, memlekettık joǧary lauazymǧa baratyn adamdar bırınşı imandylyq synaǧynan, ekınşı eldık tarihi sana synaǧynan ötuı kerek. Tasta jazylǧan mätınnen sūrau kerek. Onyŋ maǧynasyn sezındıru qajet.
– Medisina mamandarynan qabyldanatyn Gippokrat anty sekıldı me?
– İä, sol siiaqty testtıŋ ışınde köne türkı zamanyna, Kültegınnıŋ aitqan sözınıŋ ışındegı mazmūnǧa qatysty sūraqtar boluy qajet. Äitpese, qazır bızdıŋ şeneunıkter osy tastyŋ baryn da bılmeidı. Tıptı keibır tarihşylarymyz da bılmeitın siiaqty, studentterımızdı bylai qoiǧanda. Öitkenı tarih fakultetınde köne türkı tarihy oqytylmaidy. Men «köne türkı däuırınen sabaq beremın» degen bır ūstaz körgen emespın. Türkologiia bar, ol tastaǧy mätınnıŋ tılın oqytady. Al jalpy türkı tarihy, köne memleketter tarihy pänı joq.
Jalpy, tarihymyzdy eşkım keşendı türde, tolyq bılmeidı. Bıreuı orta zamandy, bırı erte zaman­dy, bırı osy zamandy zert­teidı. Köp tarihşylary­myz osylardyŋ bärın bai­­­lanystyryp qarai almaidy. Sol sekıldı bügıngı zamandy zerttep jürgen tarihşylarymyz tym köp. Al bügıngı zamandy aita bergennen ne şyǧady? Arǧy jaǧyŋdy bılmeseŋ, tereŋ tamyryŋnan qol üzseŋ, tamyryŋdy bekemdemeseŋ, qazırgı memlekettık sanaŋ tükke tūrmaidy.

Tarihi sana qalyptastyrudyŋ bır joly –
taqyrypty körkem şyǧarmaǧa arqau etu

– Sız Kültegın turaly «Mäŋgıtas» şyǧarmasyn jazdyŋyz. İdeia qalai tudy?
– «Mäŋgıtasty» jazuǧa özım tıkelei közımmen körgen närseler sebep boldy. Kültegın tasynyŋ Astanaǧa äkelınuı ruhani tūrǧyda ülken oqiǧa bolyp edı. Ol tarihi sananyŋ sılkınuı, ruhani jaŋǧyruymyzdyŋ basy bolatyn. 2001 jyly 18 mamyr künı Kültegınnıŋ kök tasy Moŋǧoliia jerınen Qazaqstanǧa äkelındı. Ärine, tüpnūsqasy emes, tüpnūsqadan ainytpai Japoniiada jasalǧan kö­şırmesı. Moŋǧoliia tüpnūsqa tastyŋ özın bermeidı ǧoi. Solai Japoniiada jasalǧan Kültegın tasy – Seulge, Seulden Almatyǧa jetkızılıp, Almatydan Astanaǧa deiın poiyzben äkelındı. Onda da küzet qoiyp otyryp, qasterlep alyp keldı. Astananyŋ igı jaqsylary vokzalda aldynan şyǧyp qarsy aldy. Universitetke äkep qo­iylǧannan keiın Prezident özı kelıp, tūsauyn kestı. Sol kezde köpşılık qatty quandy. Professor Qarjaubai Sartqojaūlynyŋ jetekşılıgımen osy köne türkı eskertkışın jan-jaqty zertteu jasaldy. Sonyŋ nätijesınde «Orhon mūralary», «Orhon atlastary», «Köne türkı jazuynyŋ genezisı» degen keremet kıtaptar jaryqqa şyqty. Olardyŋ bärı ǧylymi dünieler edı. Būl oqiǧa maǧan erekşe äser ettı. Sebebı būdan 1300 jyl būrynǧy köne babalarymyzdyŋ öz qolymen jazǧan, eşqandai būrmalanbaǧan töl sözı bızdıŋ ortamyzǧa kelıp otyr. Ne aitylǧan eken dep qarasaq, memlekettılık turaly, eldık turaly aitylǧan eken. Jäne solardyŋ bärı bügıngı memlekettıgımızben bailanys­ty siiaqty. Bızge aityp otyrǧandai. Sondyqtan men köne türkı babalarymyzdyŋ tarihy turaly ızdene bastadym, maqsatym osy romandy jazu edı. Ekı jyl uaqytymdy arnap, jazyp şyqtym.
– Sız jazuşysyz ärı ǧalymsyz. Osydan üş-tört jyl būryn alǧan sūhbatymyzda tarihty nasihattaudyŋ bırneşe jolyn aityp edıŋız.
– İä, tarihty nasihattaudyŋ bırneşe joly bar. Ärine, «Men taza ǧalymmyn, menıŋ jazǧanymdy özderı oqyp alsyn» dep otyra beruge bolady. Bıraq senıŋ qataŋ tılmen jazǧan tarihi eŋbegıŋdı jekelegen ǧalymdar ǧana oqidy. Jalpy el oqyǧanymen, tüsınbeuı mümkın. Sondyqtan men tarihty ärtürlı jolmen oqyrman­ǧa jetkızu kerek dep oi­la­dym. Mysaly, men kö­ne türkı däuırı turaly ekı monografiia jazdym. Bı­reuı – Kültegın tasy ǧylymi tūrǧyda taldanǧan «Kültegın eskertkışı», ekınşısı «Köne türkı eskertkışterındegı qy­tai jazbalary» dep atalady. Ekeuınıŋ de tılı auyr, öitkenı taza ǧylymi eŋbekter. Olar onşa oqylmady. Al «Mäŋgı­tas­ty» jazǧanymda aldyŋǧy kıtapta aita almaǧan närselerımdı, iaǧni tarihty tıl bıtırıp, jan bıtırıp, halyqqa tıke jetetındei etıp jazdym. Ol ädebi-körkem şyǧarma bolǧandyqtan köbırek oqyldy.
Al jalpy tarihty jetkızudıŋ bırneşe formasy bar: qataŋ ǧylymi stil, ädebi stil, üşınşısı – qazırgı zamandaǧy türlı kinofilmder, animasiialyq janrlar arqyly jetkızu. Osynyŋ bärınde halyq öz qajetın alady. Bärı de halyqtyŋ tarihi sanasyn ösıruge qyzmet ete alady.
– Qoişyǧara Salǧaraūly bır sūhbatynda özınıŋ erteden jazuşy boludy armandaǧanyn, bıraq bertınde dosy Aqseleu Seidımbek aǧamyz «Sen ekeumız de otyzǧa taiap qaldyq. Jazuşy bolsaq, ärı ketse ortaŋqol jazuşy bolarmyz. Odan da qazaqtyŋ joǧyn tügendeiık. Ūmytylyp bara jatqan tarihyn, salt-sanasyn jazyp, ūrpaqqa jetkızeiık» degenın, sol dosynyŋ keŋesımen tarihqa köbırek den qoiyp ketkenın aityp edı. Al sız jazuşy boludy bala künnen armandadyŋyz ba? Tarihty körkem şyǧarma arqyly jetkızudı qai kezden oiladyŋyz?
– Men äuelı Şyŋjaŋ universitetınıŋ tarih fakultetınde oqydym ǧoi. Bıraq ädebiet fakultetıne auysqym ke­lıp, fakultet basşysyna ötınış jazǧanmyn. Dekanymyz ūiǧyr kısı edı. Menı şaqyryp alyp: «Ädebi talantyŋyz bolsa, ol – özıŋızde bar talant, nemenege ädebiet fakultetınde oqymaqsyz? Odan da tarihi bılım alyp almaisyz ba, ol sızge tıpten kömektesedı» dedı. Sodan soŋ «ädebiet fakulte­tındegınıŋ bärı tarihty jaqsy oqyp şyǧady dep aita almaimyn, al tarih­ty jaqsy bılgen adam jaqsy jazuşy da bola aluy mümkın» dedı. Sol söz maǧan äser etıp, men tarih fakultetındegı oquymdy jalǧastyrdym. Bıraz tarihi bılım alyp aldym.

Äŋgımelesken
Näzira BAIYRBEK