Ata zaŋmen bekıtılgen tıldı tūǧyryna qondyru kerek

Bügıngı kelelı äŋgımemızdıŋ qonaǧy – Nūr-Sūltan qalalyq sotynyŋ azamattyq ıster jönındegı sot alqasynyŋ töraǧasy Quanyşbai Äljıkov.

– Ata Zaŋ dep jatamyz. Jalpy Konstitusiia ūǧymyn qalai tüsınuge bolady?

– Konstitusiia degen termin latyn sözınen alynǧan qūrylys degen maǧynany bıldıredı eken. Bızdıŋ zamanymyzda Konstitusiia- eŋ joǧarǧy negızgı zaŋ bolyp tabylady ärı zaŋ aktılerınıŋ qainar közı. Naqty qoldanystaǧy qatynastardy retteitın qūqyqtyq normalardyŋ jüiesı. Qarapaiym sözben aitqanda, Ata Zaŋymyzdyŋ qoǧamdaǧy rölı- ­Qazaqstan Respublikasynyŋ demokratiialyq, zaiyrly, qūqyqtyq jäne äleumettık memleket qūrudyŋ kons­titusiialyq negızın qalaidy. Memleket ömırınıŋ asa maŋyzdy mäselelerın demokratiialyq ädıstermen, referendum arqyly, parlamenttık dauys beru arqyly şeşu Konstitusiiamyzda bekıtılgen. Ata Zaŋ egemendı memleketımızdıŋ damuynyŋ negızı boluymen qatar onyŋ tūjyrymdamalarynda aqylǧa qonymdy mämıle elementterı körınıs tabady. Qoǧamdaǧy eleulı qaişylyqtardy beibıt jolmen, qoǧamdyq kelısım negızınde şeşuge qyzmet etedı. Elı­mızdıŋ qauıpsız jäne tūraqty damu ideiasy osy Konstitusiiada jalǧasyn tauyp otyr.

– Qazaqstan Konstitusiiany ekı ret qabyldady. (1993,1995 jyldary) Sodan berı san märte tolyqtyrular men özgerıster engızıldı. Būǧan qandai sebepter boldy dep oilaisyz?

– Qazaqstan Respublikasy Kons­titusiiasyn qabyldau qajet­tılı­gınıŋ özındık tarihy bar. Elımız egemendık alǧannan keiın, 1993 jyldyŋ 28 qaŋtarynda Qazaqstan Res­pub­li­kasynyŋ Joǧarǧy keŋe­sınıŋ 9 sessiiasynda jaŋa Konstitusiia qabyldandy. Alaida zaŋgerlerdıŋ, saiasattanuşylardyŋ paiymdauy boiynşa olqylylyqtary köp boldy. Būl kezde elımızde ekonomikalyq daǧdarys jürıp jatty. Sol kezdegı Konstitusiia osy daǧdarysty ­joiatyn, äleumettık qaişylyqtardy jeŋe alatyn atqaruşylyq bilıktı közdemedı. Būl jönınde, Qazaqstan Respub­likasynyŋ tūŋǧyş prezidentı N.Nazarbaev 1995 jyly ötkızılgen Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ 1-şı sessiiasynda aita kelıp, naqty Konstitusiialyq reformany ıske asyru qajettıgınıŋ tuyndaǧanyn atap öttı.

Bır sözben aitqanda, 1993 jyly qabyldanǧan Konstitusiia mätını qaita qūrulardy qajet ettı. Būl normalar jüzege asyryla bastady. Sonymen parlamenttık daǧdarys bolyp, 1995 jyldyŋ köktemınde Ükımettıŋ ornynan tüsuı jaŋa Kons­titusiiany qabyldauǧa äkeldı. Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋa Konstitusiiasyn Qazaqstan Respub­likasynyŋ Prezidenti ūsynyp, ony halyq 1995 jylǧy 30 tamyz­daǧy respublikalyq referendumda qabyldady.

Jaŋa Konstitusiia boiynşa prezidenttık bilık küşeiıp, Qazaqstan Respublikasynda prezidenttık basqaru jüiesı qūryldy. Prokuratura, qūqyqtyq qorǧau organdary qaita qūryldy. Konstitusiialyq Keŋes qūryldy, qos palataly Parlament qalyptasyp, parlament zaŋ şyǧaru qyzmetın jüzege asyratyn respublikadaǧy eŋ joǧarǧy ökıldı organ boldy. Atalǧan qaita qūrylular – konstitusiialyq normalardyŋ bır jolǧy äreketı emes, olar tūraqty jürgızıletın jäne jetıldırıletın boldy.

– Tıl turaly zaŋǧa 30 jyl tolmaq. Alaida būl zaŋ qauqarlyy ma? Memlekettık tıl qoldanysta basym emes dese de bolady. Memlekettık qyzmetkerlerdıŋ köpşılıgı orys tılınde söileidı. Nege? Būl Konstitusiiaǧa qaişy emes pe?

– Keşegı kelmeske ketken Keŋes däuırınde öz Otanynda ekınşı qatarǧa yǧystyrylǧan qazaq tılı ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldary mem­lekettık tılge ainalǧan edı. Būl märtebe elımız täuelsızdık alǧan­nan keiın konstitusiialyq şeşımın tapqan-dy. 1997 jylǧy «Qazaqstan Respublikasyndaǧy Tıl turaly» Zaŋda ana tılımızdıŋ negızgı qūqyqtyq qaǧidalary odan ärı damytyldy. Osy zaŋdy jüzege asyru maqsatynda bırneşe maŋyz­dy qūjattar qabyldanyp, aldaǧy basym baǧyttar men mındetter aiqyndalǧan bolatyn.

Qoǧamdyq ömırdıŋ barlyq salalarynda eleulı-eleulı oŋ özgerıster düniege keldı.Oǧan ülken dälel res­publikada qazaq tılınde oqityn balalar sany ekı esege östı. Qanşama qazaq mektepterı, balabaqşalar aşyldy. Alaida qazırgı kezde auyz toltyryp aitatyn jetıstıkterge jete qoiǧan joqpyz. Tūŋǧyş Prezidentımız Nūrsūltan Äbışūly aitqan «Qazaq qazaqpen qazaqşa söilessın» degen qarapaiym qaǧida da oryndalmauda. Tıptı, «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy – qazaq tılınde» degen ūlaǧatty söz bilık basyndaǧylarǧa onşa äserın tigızbei otyr. Resmi şaralar, alqa mäjılısterı men türlı jiyndar orys tılınde ötedı. Jiyndar ötkızetın zaldar ılespe audarma jasauǧa qajettı tehnikalyq qūral-jabdyqtarmen, mamandarmen qamtamasyz etılmegen. Sondyqtan keibır jerlerde orys tılınde söileuge mäjbür bolyp jürgen jailar da bar.

Konstitusiiada «Qazaqstan Res­pub­likasynda memlekettık tıl – qazaq tılı» dep taiǧa taŋba basqandai aiqyn jazylǧan. Al «Qazaqstan ­Respublikasyndaǧy Tıl turaly» Zaŋnyŋ 4-babynyŋ ekınşı bölıgınde «Memlekettık tıl – memlekettıŋ bükıl aumaǧynda qoǧamdyq qatynastardyŋ barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettık basqaru, zaŋ şyǧaru, sot ısın jürgızu jäne ıs-qaǧazdaryn jürgızu tılı» dep atap körsetılgen.

Bügıngı ülken kemşılık ärbır jeke azamattarǧa da bailanysty. Soŋǧy kezde ata-analar ūl-qyzdaryna qazaq tılınen görı aǧylşyn tılıne üiretudı jön köredı. Sebebı qazırgı zamannyŋ talabyna sai jasta­ry­myz­dy şetel tılın, onyŋ ışınde aǧylşyn tılın bıluge baǧyttau oryndy. Bügıngı älemdık örkeniet deŋgeiı osyny talap etedı. Būl Qazaqstannyŋ dünie­jüzılık qauymdastyqtyŋ subektısı retındegı qajettılıkten de tuyndaidy. Alaida memlekettık tıldı qoldanbau, bılmeu ülken adasuşylyq. Qalaida ūlttyq, iaǧni Ata Zaŋmen bekıtılgen memlekettık tıldı tūǧyryna qondyruymyz qajet.

Qazaq tılınıŋ küiı sot salasynda aianyşty hal keşude. Ülken qala­larda jäne elımızdıŋ soltüstık, şyǧys öŋırlerınde sot prosessterı orys tılınde jürgızıledı. Tıptı, keibır kısıler orys tılın bılmese de, sotqa orys tılınde talap beredı. Sebebı qoǧam sondai jäne qazaq tılınde jetık bıletın zaŋger mamandarynyŋ joqtyǧy. Memlekettık organdardyŋ talap aryzdary da sotqa orys tılınde kelıp tüsıp jatady. Būl jaǧdai bırınşı basşylardyŋ jauapkerşılıgın köterudı qajet etedı. Memlekettık tıl – memlekettık qyzmettıŋ basty ūstanymynyŋ bırı. Sol sebeptı būl baǧyttaǧy maŋyzdy qadam qatarynda memlekettık tıldı belgılı bır kölemde bılu kerek degen talapty jedel türde küşeitpese bolmaidy.

– Bügıngı sot jüiesı qandai boluy kerek. Älemdık sottarmen iyq teŋestıretın haldemız be?

– Qazırgı taŋda sot jüiesınde bolyp jatqan reformalar eŋ aldymen sot jüiesıne degen halyqtyŋ senımın nyǧaituǧa baǧyttalǧan. Qazır bızdıŋ sot jüiemız üş satyly. Jasalyp jatqan reformalarǧa säikes sot jüiesınıŋ satylary az bolǧan saiyn, är ıstıŋ soŋyna jetu uaqyty da tez bolady. Sot jüie­sınıŋ reformalary, damyǧan 30 eldıŋ qataryna qosylu baǧdarlamasyna säikes, aldyŋǧy qatarly älemdık sottardyŋ täjıribesın eskere otyryp reformalar jasalyp jatyr. Mysaly, Amerikada 95 paiyz, Ūlybritaniiada 87 paiyz, Sloveniiada 35 paiyz daular sot talqylauyna jetpei şeşıledı eken.

Osyndai baǧytta, iaǧni mediasiiany qoldanu salalaryn odan ärı keŋeitu maqsatynda jeke sanattaǧy daulardy (janjaldardy) mediasiia tärtıbımen sotqa deiın retteu mındettılıgı boiynşa Joǧarǧy Sot qanatqaqty jobany ıske qosyp bırşama jūmystar atqarylyp otyr. Iаǧni damyǧan elderdıŋ halyqqa qolaily täjıribelerı bızdıŋ elımızde de qoldanuda.

– Sottyŋ aşyqtyǧy, halyqqa qoljetımdılıgı üşın qandai şaralar jasalyp jatyr?

– Köpşılıktıŋ kökeiınde jürgen mäselelerdıŋ bırı – sot törelıgınıŋ ädıldıgı, aşyqtyǧy, qoljetımdılıgı. Sottyŋ aşyqtyǧy men jariia­lylyǧyn qamtamasyz etetın sot jüiesındegı jaŋa özgerıster qoǧamnyŋ sot qyzmetıne degen senımın arttyryp keledı. Qazırgı taŋda sottyŋ jūmysy barşaǧa mälım. «100 naqty qadam» baǧdarlamasynda qazaqstandyq jüiege elektrondy öndırıstı engızu turaly aitylǧan. Osy baǧdarlama boiynşa qazırgı kezde sot barysyn audio-video ülgıge tüsıru arqyly jüzege asyrylady. Sotta innovasiialyq tehnologiialardy qoldanu bırınşı kezekte sot jūmysyna oŋ äser ettı. Ekınşıden, innovasiialyq tehnologiialar sot jūmysyn jeŋıldettı. Sonymen qatar adamdarǧa qoljetımdılıgı arttyryldy.

Zamanaui tehnologiialardyŋ kömegımen är azamat elektrondy türde sotqa aryzyn ūsynyp, ol aryz­dyŋ qozǧalysyn kedergısız baqylai alady. Iаǧni aryzdyŋ sot öndırısıne qabyldanuy, ıstıŋ taǧaiyndaluy, ol boiynşa şyǧarylǧan şeşımder jönınde tolyq mälımet alyp otyruǧa mümkındıgı bar. Ol üşın «Sot kabinetıne» kıruge mümkındık beretın Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq kuälandyruşy ortalyǧynan alynǧan elektrondyq sifrlyq qoltaŋbasy boluy qajet. Azamattar men zaŋdy tūlǧalardyŋ kez kelgen, özıne yŋǧaily uaqytta, üiden nemese keŋseden şyqpai-aq, onlain rejimınde «Sot kabinetı» internet-servisı (www.sud.kz) arqyly elektrondy türde talap-­aryzdardy beruge, şaǧymdar men ötınışhattardy joldauǧa, sondai-aq ıstıŋ qaralu barysyn baqylauǧa mümkındıkterı bar.

Sonymen qatar Joǧarǧy Sotta Ahualdyq ortalyq jūmysy ıske qosyldy. Ahualdyq ortalyq- sot törelıgın jüzege asyru barysyndaǧy azamattardyŋ qūqyqtary men zaŋdy müddelerın qorǧaudyŋ jaŋa deŋgeiı. Sottyŋ jariialylyǧy men aşyqtyǧyn qamtamasyz etudıŋ bırden-bır joly ärı qandai da bolmasyn daudy tez arada şeşuge septıgın tigızedı. Eger halyq sot ädıldıgıne senım artsa, onda zaŋ üstemdıgı joǧary deŋgeide bolǧanyn körsetedı.

Sūhbatty jürgızgen
Beibıt OSPAN