Qazır özı eşnärsege taŋǧalmaityn boldyq. Ötken it jylynyŋ soŋynda bır top änşı «Qazaqstannyŋ qūrmettı azamaty» degen marapatqa ie bolǧany äleumettık jelıde bıraz söz boldy. Būryn «oblystyŋ, qalanyŋ, audannyŋ qūrmettı azamaty» degen marapat baryn bıluşı edık. Jäne būl qūrmetke ekınıŋ bırı ie bolmaityn. Sol öŋırden tülep, jalpaq elge aty jaiylǧan tūlǧaǧa berıletın. Endı respublikanyŋ «qūrmettı azamaty» ataǧyn qatardaǧy adamdardyŋ alyp jatqany onyŋ salmaǧyn tym jeŋıldetıp jıbergendei äser qaldyrdy.
Şyn mänınde, eger mūndai marapatty Qazaqstannyŋ ǧylymy men mädenietınıŋ damuyna orasan üles qosqan – Mūhtar Äuezov, Qanyş Sätbaev, Älkei Marǧūlan jäne tūŋǧyş ǧaryşker Toqtar Äubäkırov sekıldı alyptar deŋgeiındegı azamattar alyp jatsa quanar edık.
Bıraq būl memlekettık ataq emes. Ony bır qoǧamdyq ūiym taǧaiyndaǧan eken. Jäne ony jai almaisyz, qaltaŋyzda bır millionnan astam aqşaŋyz bolu kerek. Eger ondai qarjy bolsa, sız de «Qazaqstannyŋ qūrmettı azamaty» atana alasyz. Aitpaqşy, būl şara elımızde 2016 jyldan berı ötkızılıp keledı.
Osyndaida oiyma bır oqiǧa tüsıp otyr. Bızdıŋ Qostanai oblysy Amangeldı audanynda Bögetbai Älmaǧambetūly degen aqsaqal boldy. Būl kısı otyz jyldan astam audandyq gazettı basqaryp, qalamynyŋ jelı bar talai jasty jazuǧa baulyp, olardyŋ aldy respublikaǧa mälım qalamger atandy. Bögetbai äke özı tuǧan ölkenıŋ tarihy men onda ömır sürgen belgılı tūlǧalar jaiynda taǧylymdy bırneşe kıtap jazdy. Äsırese, qart jurnalistıŋ «Torǧaidaǧy 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs» degen düniesın erekşelep aituǧa bolady. Būl jinaqta qalamger sol köterılıske qatysqandardyŋ auzynan jazyp alǧan – Äbdıǧapar, Amangeldı, Keikı batyrlar turaly estelıkterdı söiletedı. Osy kıtapta köterılıstıŋ şyndyǧy barynşa aşylǧan. Endı sol aqsaqalǧa jasy seksennen asqanda audannyŋ qūrmetı azamaty berıldı. Sonda ol kısı: «Men ömırımde bıraz syilyqqa ie bolǧan janmyn. Bıraq men üşın tuǧan jerımnıŋ qūrmettı azamaty atanudan artyq marapat joq» degen sözı esımde qalypty. Sodan köp ūzamai ömırden ötıp kettı.
Mıne, qūrmettıŋ qadırın Bögetbai qariiadai sezıne bılsek, onyŋ qūny da joǧary bolary haq.
***
Erterekte «ūstaz» degen sözdıŋ özı qadırlı edı. Şyn mänınde, ony kez kelgen mūǧalımge qaratyp aita bermei-tın. Öz käsıbınıŋ biıgıne şyǧyp, şäkırtterı köŋılınıŋ törınen oryn alǧan adamǧa ǧana aitylatyn.
Bügınge deiın körnektı aǧartuşy, alǧaş qazaq balalaryna mektep aşyp, kıtap jazǧan Ybyrai Altynsarindı «ūly ūstaz», al qazaq tıl bılımı men ädebiettanu ǧylymynyŋ negızın saluşy, ūlttyq jazudyŋ reformatory Ahmet Baitūrsynovty «ūlt ūstazy» dep atap jürmız. Būl qalai aitsaq ta jarasady.
Qazır keibır qoǧamdyq ūiymdar özderı tarapynan mūǧalımderge türlı marapattar men tösbelgıler berıp jatady. Ärine, bız ony qyzǧanyp otyrǧan joqpyz. Qaita olardyŋ jankeştı eŋbegı qandai qūrmetke de laiyq. Bıraq bärı öz mölşerımen bolsa deisız ǧoi. Şyndyǧyn aitqanda, būl ataqtardyŋ atynan at ürkedı. Jäne onyŋ bärın tegın berılmeidı, satylady. Mysaly, «Ūlt ūstazy – 5 myŋ, Alaş ūstazy – 10 myŋ, Ǧasyr ūstazy – 13 myŋ, Ūlaǧatty ūstaz 20 myŋ teŋge» tūrady.
Jaqynda «Qazbilim» respublikalyq ortalyǧynyŋ direktory Aiatjan Ahmetjan osy mäselenı köterıp, qoǧamǧa dabyl qaqty.«Ūstazdan ūiat ketse, ūltta ar bolmaidy. Öz basym osy medaldardy satu nemese satyp alu tügılı syilyqqa berse, taǧuǧa namystanar edım. Ūlt ūstazy degen atty tek Ahmetke qoldanyp jürmız, al olar ıstegen tırlıktıŋ jüzden bırın tyndyrmai sol deŋgeidegı ataqty medal etıp satyp alyp taǧu – ūiatsyzdyqtyŋ şyŋy. Bügınde mūǧalımder arasynda medal satyp alyp taǧu – moda. Tıptı äleumettık jelıde äldebır jeke käsıpkerdıŋ qolynan satyp alǧan medalın osyndai marapat būiyrdy dep jazyp otyrǧanda betımnen otym şyǧady, sebebı ūstazy ataq qusa, ūstazy jalǧandyqqa barsa, ūlttyŋ erteŋı ne bolmaq?» dep aşynyp jazdy.
Aitalyq, Bılım jäne ǧylym ministrlıgı salalyq kötermeleu jüiesı boiynşa ozat mūǧalımderdı «Bılım beru ısınıŋ qūrmettı qyzmetkerı» nemese «Ybyrai Altynsarin» medalımen marapattaidy. Būl qūrmetke ie boludyŋ öz erejesı bar. Al bız joǧaryda aitqan «ataqtarda» mūndai tärtıp saqtalmaidy.
Keiıngı kezderı türlı ūiymdardyŋ adamdarǧa beretın marapattary köbeidı. Keide sol ataqty alu üşın olar äleumettık jelıde jūrttan dauys jinap, äbıgerge tüsedı. Solardyŋ arasynda elge tanymal azamattardyŋ jürgenın körgende köŋılıŋızdı mūŋ basady.
***
Byltyr Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı Dınmūhamed Aqymov jetpıs jyldyq mereitoiy kezınde ūlttyq arnadaǧy «Dara jol» baǧdarlamasynyŋ qonaǧy boldy. Sonda talantty akter jany jylap tūryp, myna bır jaǧdaidy baiandady.
«Men osydan ekı-üş jyl būryn jaqyn dosym, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı Meŋtai Ötepbergenovty joǧaltyp aldym. Ol jaman auruǧa şaldyǧyp, Koreiaǧa baryp tört jyl emdeldı. Soǧan bar qarjysyn jūmsady. Bırde sol maǧan Seulden habarlasty: «Dimaş, qinalyp jatyrmyn. Qaltamdaǧy aqşam bıttı. Qanşama kinoǧa tüstım. Bıraq menı Is basqarmasynyŋ auruhanasy qabyldamaidy» dep kürsındı. Aqyry, solai ömırden öttı dedı. Akterdıŋ özı de sol auruhanaǧa emdele almaidy. Öitkenı oǧan laiyqty ataǧy joq.
Bızde memlekettık merekeler qarsaŋynda elımızdıŋ damuyna eŋbek sıŋırıp jürgen ǧylym, öner jäne t.b. salalardaǧy azamattarǧa marapattar berıledı. Keiıngı jyldary öner salasyndaǧy mūndai qūrmetke jastar köbırek ie bolyp jür. Ärine, onyŋ ışınde toptan ozǧan jüirıkter de, jai qatardy köbeitıp jürgender de kezdesedı. Talantty der kezınde tanyp, baǧalaǧan dūrys. Oǧan qarsy emespın. Bıraq qazaq önerınıŋ damuyna bar ǧūmyryn arnaǧan Dınmūhamed sekıldı aǧa-apalarymyzdyŋ eŋbegın ūmytpauymyz kerek. Solardyŋ arqasynda ūlttyq önerımız biıktedı. Şyndyǧyn aitqanda, bügınde kımnıŋ nasihaty küştı, sonyŋ aty bäigeden ozyp tūr. Sonyŋ kesırınen dabyra-daqpyrtsyz, ündemei jürıp, ülken ıster atqaryp jürgen adamdar eskerusız qaldy.
Qazır ädebiet salasynda da türlı syilyq köp. Äsırese, oǧan jastar köp qūmartyp barady. Soǧan bailanysty aqyn Esenǧali Rauşanov aǧamyzdyŋ: Qazır laureat emes, jastardy sirek kezdestıresız. Olardyŋ köbı osylai boluy qalypty jaǧdai dep tüsınedı. Būǧan ükımettık jäne ükımettık emes ūiymdar qarjylandyryp jatatyn müşärailar men jarystardy qosyŋyz. Sodan kelıp köp jaǧdaida sapa qūridy. Keibır jastardyŋ kıtap sany Ä.Nūrpeiısov, T.Äbdık, D.İsabekovterdıŋ kıtaptarynan köp. Tölende köp bolsa alty-jetı kıtap bar, al älgı «tolyspaǧan Tolstoi, şala Şekspirlerdıŋ» aldy on bes kıtap şyǧaryp ülgergen» dep aitqan sözınde ülken män jatyr.
***
Oiymyzdy qoryta kelgende, aitarymyz: ornymen bergen ataq ta, syilyq ta adamnyŋ mereiın ösırerı haq. Bıraq onyŋ öz ölşemı bolu kerek. Sondyqtan būl mäsele zaŋ aiasynda rettelse deimız. Äitpese, elımızde ataqsyz adam qalmaityn sekıldı körınedı. Qysqasy, atalarymyz bır auyz sözben «ataq jolyn tapsa igı» dep dūrys aitqan.
