Biyldan bastap köpqabatty üilerdıŋ tūrǧyndary jaŋa erejemen ömır süruge köşedı. Basty jaŋalyq – 2019 jyly qazaqstandyqtar päter ielerınıŋ kooperativınen (PİK) bas tartyp, onyŋ ornyna mülık ielerınıŋ bırlestıgı (MİB) qūrylady. Mūndai özgerıs «QR keibır zaŋnamalyq aktılerıne tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧy mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋ jobasynda körsetılgen. Zaŋ jobasyn jasauşylar ärbır tūrǧyn MİB-tıŋ qalt etken qimylyn alaqandaǧydai baqylai alady dep sendırıp otyr. Tūrǧyn üi qatynastaryna qatysuşylardyŋ özara ıs-qimylynyŋ aşyqtyǧyn qamtamasyz etu üşın tūrǧyn üi qory men tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧynyŋ (TKŞ) bıryŋǧai aqparattyq jüiesı äzırlengen. Zaŋ jobasyndaǧy taǧy bır jaŋalyq – üilerdı tolyq jöndeuden ötkızuge qarajat jinaityn arnaiy qor qūrylady. Qarjy piramidasyn qūruǧa jol bermeu maqsatynda tūrǧyn üi kooperativterı men basqaruşy kompaniialar (BK) taratylady. Būl saladaǧy negızgı özgerıs – üilerdı basqaru formasy tüpkılıktı auysady. Endı osy mäselege tolyǧyraq toqtalaiyq.
PİK pen BK-lardan nege bas tartamyz?
Soŋǧy jyldary köpqabatty üilerdı basqaru salasynda bylyq-şylyq köbeiıp kettı. Şynyn aitsaq, PİK-ter jūmysynyŋ aşyq bolmauy, jöndeu körmegen üilerdıŋ tozuy, qyzmet körsetu deŋgeiınıŋ tömendeuı, tūrǧyndardan jinalǧan aqşanyŋ «jūtyluy», basqaruşy kompaniialardyŋ köleŋkelı tabystan baiuy tūrǧyndardyŋ narazylyǧyn tuǧyzyp kelgenı ras. Mynadai statistikanyŋ özı būl salada jüiesızdık pen beiberekettılıktıŋ oryn alǧanyn körsetude: elımızde ūzyn-sany 78 myŋnan asa tūrǧyn üi bar. Alaida PİK formasyndaǧy bar-joǧy 3 myŋǧa juyq kondominium nysanyn basqaru organy jūmys jürgızedı. 78 myŋnan asa üidıŋ 35 paiyzy tüpkılıktı jöndeudı qajet etedı. Beiresmi derek boiynşa, PİK-ter men basqaruşy kompaniialardyŋ 70 paiyzy zaŋsyz qyzmet etetın körınedı.
«Qoǧamdyq qorǧauşy» respublikalyq tūtynuşylar men käsıpkerler qūqyǧyn qorǧau ūiymynyŋ töraǧasy Viktor Syzdykov PİK-terden bas tartudyŋ negızgı sebebı äuel bastan PİK-terdıŋ qyzmetıne ışkı baqylaudyŋ tiımdı mehanizmı bolmaǧanyn alǧa tartady. «Osy sebepten tūrǧyn üi qorynyŋ ahualy naşarlap, tūrǧyndardyŋ narazylyǧy küşeie berdı. Äsırese, köpqabatty üilerdegı PİK-terdıŋ jūmysyn eşkım baqylai almady. Ol ol ma, elımızde üi salu jūmystary jappai qarqyn alǧanda pysyqailar qūpiia türde jekemenşık basqaruşy kompaniialardy qūryp aldy. Paida tabu üşın üi saluşylar özınıŋ BK-syn tūrǧyndarǧa mındettep qoidy. Könbegen jaǧdaida satyp alǧan päterınıŋ kıltın bermei, qoqan-loqy jasady. Üi qūrylysyndaǧy kemşılıkterdı de tūrǧyndar töleitın jarnalardyŋ esebınen joiyp otyrdy. Üi qūrylysynyŋ kepıldık qoryndaǧy 10 paiyzdyq qarajatty öz qaltasyna basty. Ol azdai-aq, jekemenşık basqaruşy kompaniialar tūrǧyndarǧa ortaq jailardy jappai satyp jäne jalǧa berıp, tabysqa keneldı. Olar halyqqa eşqandai esep bermedı. Öitkenı şaǧyn biznes subektısı retınde olardy arnaiy organdardyŋ rūqsatymen ǧana tekseruge bolatyn edı» dep tüsındırdı mäselenıŋ mänısın ol.
Rasynda da, mūndai kemşılıkterdıŋ nätijesınde elımızde köpqabatty üilerde tūratyn azamattardyŋ qūqyqtary jiı-jiı būzyla berdı. Zaŋ jobasyn jasauşylar būl tüitkıldı mäselenı şeşudıŋ bır ǧana joly baryn aitady. Ol – «bır üi – bır bırlestık – bır esepşot» qaǧidatymen jūmys ısteitın MİB-ın qūru.
MİB-tıŋ PİK-ten aiyrmasy – är üidıŋ öz şoty bolady
Bylai qaraǧanda, PİK pen MİB-tıŋ aiyrmaşylyǧy joqtai körınedı. Bıraq MİB-tıŋ auqymy keŋırek. Öitkenı mülık ielerınıŋ bırlestıgınde sauda, qyzmet körsetu, qoǧamdyq tamaqtandyru nysandary boluy mümkın. Qaraǧandy oblystyq energetika jäne tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧy komitetınıŋ töraǧasy Serık Töregeldinnıŋ aituynşa, ekeuınıŋ aiyrmaşylyǧy – şotynda. «MİB-ke köşkende är üidıŋ öz şoty bolady. Tūrǧyndar ai saiyn sol şotqa aqşa audarady. Iаǧni, aǧymdaǧy jäne tüpkılıktı jöndeu jūmystaryna aqşa jinalady. Ol aqşa bırneşe ai, jyl tıptı 10 jyl boiy jinaluy mümkın. Ülken somada jinalǧan kezde tüpkılıktı jöndeu jūmystary jürgızıledı. Al PİK-tıŋ bır ǧana şoty bar. Sol şotqa tüsken aqşa kez kelgen uaqytta üidıŋ şyǧyndaryna jūmsalady» dep tüsındıredı S.Töregeldin.
Onyŋ paiymdauynşa, Germaniianyŋ täjıribesı boiynşa engızılgen MİB-terdı qūru bylyq-şylyǧy köp saladaǧy mäselelerdı jedel şeşedı deu – qiyndau. «Zaŋ jobasyn jasauşylar osy jobany engızudı ūiǧarypty. Bälkım, odan jaqsy bolar nemese kerısınşe. Eŋ kürdelısı, būl zaŋ qabyldanǧan soŋ tarifterdıŋ kürt ösuı qoǧamdy dürlıktırıp jıberuı mümkın. Jūrt zaŋnyŋ jaŋalyǧyn tüsınbei qalady. Öitkenı Elbasynyŋ özı tarifterdı tömendetuge pärmen bergenı mälım» dedı ol.
PİK bır jaqta, tūtynuşy bır jaqta
Mäjılıstegı «Halyq kommunisterı» fraksiiasynyŋ müşesı, deputat Tūrǧyn Syzdyqov PİK-terdıŋ jūmysynyŋ qarapaiym tūtynuşylar üşın tiımsız ekenın aitady. «Mysaly, köpqabatty üilerde jalpy üi şyǧyndaryn (JÜŞ) kım töleidı degen mäsele bar. Būl jerde qarapaiym tūtynuşynyŋ müddesı aiaqqa basyluda. Zaŋnamada naqty jazylǧan PİK pen onyŋ müşelerı arasyndaǧy qarym-qatynastar qaǧaz jüzınde qalyp otyr. 2015 jyly 30 säuırde Astana äkımdıgınıŋ qaulysymen bekıtılgen erejede: «Jalpy üi şyǧyndaryna jūmsalǧan elektr quaty üşın eseptegış qūraldarynyŋ kömegımen energetikalyq kompaniiamen özı eseptesedı» dep anyq jazylǧan. Öitkenı PİK-ter JÜŞ-ın töleu, oryndau üşın qūryldy. Bıraq «Astanaenergotūtynu» JŞS-ı jäne özge monopolister özderınıŋ ışkı erejesımen ūlttyq zaŋnamany būzuda. Būǧan qūzyrly uäkılettı organdar köz jūmyp qarauda. Qazır JÜŞ-ı tūtynuşylardyŋ ai saiynǧy tölem tızımıne engızılgen. Qarapaiym tūtynuşy zaŋdy eskermei, jıbergen tübırtek boiynşa JÜŞ töleidı. Monopolister tiptık kelısımşartpen bärın «rettep» qoiǧan. Soraqylyqtyŋ bırı, tıptı JÜŞ-ın adam tūrmaityn päterlerge de jıberedı. Kez kelgen üidıŋ tūrǧyndary JÜŞ-tıŋ esepteuışın köre almaityny anyq. Iаǧni, monopolist özınıŋ şyǧyndaryn da tūtynuşyǧa töletkızıp otyr» deidı ol.
Deputat Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Qauıpsızdık Keŋesınde tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyǧy salasyndaǧy qyzmettı qataŋ synaǧanyn alǧa tarta otyryp, būǧan qoǧam tūtastai ün qosuy qajet dep sanaidy. «Prezidenttıŋ asa maŋyzdy tapsyrmasy halyqtyŋ äl-auqatyn arttyruǧa baǧyttalǧan. Būl jerde är otbasyna tüsetın qarjylyq salmaqty azaitu jönınde äŋgıme qozǧaldy. Sol sebepten köp jyldar boiy monopolister halyqty aldap, qyruar paidaǧa kenelgen jasyryn jäne bır-bırın köşıretın kommunaldyq tölemderdıŋ barlyǧyn Ükımet zaŋnamaǧa säikestendıruı kerek» deidı Tūrǧyn Syzdyqov.
Maqalany jazu barysynda bız qarapaiym tūrǧyndardyŋ da oi-pıkırın bıldık. Saryarqa audanyndaǧy «Batyr KSV» PİK-ıne qaraityn «Batys» tūrǧyn üi keşenınıŋ tūrǧyny Näzira Asanqyzy PİK-terdıŋ jūmysyna tūtynuşylardyŋ şaǧymynyŋ köptıgın aitady. «Mysal keltıretın bolsam, bızdıŋ üidegı qabattarǧa köterıletın alaŋdarda tūraǧy joq adamdar tüneidı. Ol jer öte las, jaryq joq. Eger liftı jūmys ıstemei qalsa, balalarmen qol şam jaǧyp, äzer tüsemız. Üidıŋ kıreberısı de las. Menıŋ sözımdı kez kelgen körşım rastaidy. Būl şaǧymdardy PİK-tıŋ basşylyǧyna baryp, bırneşe ret aittyq. Bıraq eşteŋe özgergen joq. Bızdıŋ üidıŋ tūrǧyndarynyŋ janyna qatty batatyn bır mäsele bar. Ol – aulaǧa töselgen qūm. Jaz, küz, köktem mezgılınde būl jer batpaqqa ainalady. Balalar ony basyp, üige kıredı. Osy qūmdy basqa jabyndarǧa auystyrudy ötındık. PİK mūndai mäselenı şeşpeidı, äkımdıkke baryŋyzdar degen syrǧytpa jauap aldyq» deidı ol.
Näzira bıraq PİK-terdıŋ ornyna OSİ-dıŋ qūrylatynyn älı estımegen eken. «Şynymdy aitsam, būnyŋ qaisy tiımdı bolatynyn bılmeimın. Är üige bölek mekeme bolǧany dūrys şyǧar. Jauapkerşılık köbırek bolady. Tūrǧyndar üige qatysty ne bolyp jatqanyn bıledı. Eŋ bastysy, sol mekeme men tūrǧyndardyŋ arasyndaǧy qarym-qatynas aşyq, belsendı bolatyn şyǧar. Qazır PİK-ke telefon şalsaq, keide tyŋdaidy, keide tyŋdamaidy. Bıraq olarǧa ai saiyn 2000 teŋge aqşa töleimız. PİK-terdıŋ bızben söilesetın kezı – aqşa jinau. Ötkende kıreberıske, satylyq alaŋdarǧa adam jürgende janyp-sönetın şamdar ornatty. Är üiden 3000 teŋge qarajat sūrady. Berdık. Söitsek, elektr quatyn ünemdeuge qolaily eken. Sonyŋ arqasynda JÜŞ-ne elektr quatyna būrynǧydan az aqşa tölep jürmız» dep tüiındedı sözın Näzira.
Söz tüiını:
Zaŋ jobasyn jasauşylar «e-şaŋyraq» atty mobildı qosymşa daiyndap qoiypty. Oǧan täjıribe esebınde respublika boiynşa 190 üi qosylǧan. Iаǧni, tehnikalyq mümkındıkterdıŋ arqasynda bır mezgılde elektrondyq jüienıŋ kömegımen bärın baqylauǧa bolady. Är kompaniia qandai jūmys ıstep jatqanyn, üi saluǧa nemese jöndeuge qandai materialdar satyp alǧanyn, qandai şottar aşylǧanyn jäne är üidıŋ tūtynu normasy qandai ekenın körıp otyruǧa mümkındık tuady. Būl jobanyŋ qanşalyqty tiımdı bolatynyn uaqyt körseter.
