Astana qalasyndaǧy AİTV infeksiiasynyŋ aldyn alu ortalyǧy – konsultativtık, diagnostikalyq, emdık-profilaktikalyq kömek körsetetın, sondai-aq AİTV-pen ömır süretın adamdarǧa dispanserlık baqylaudy qamtamasyz etetın arnaiy densaulyq saqtau mekemesı. Ortalyqtyŋ qyzmetı adamnyŋ immun tapşylyǧy virusy (AİTV) infeksiiasynyŋ taraluyn barynşa şekteuge jäne AİTV jūqtyrǧan jäne JİTS-pen auyratyndarǧa kömek körsetuge baǧyttalǧan. Osy mekemenıŋ epidemiologiialyq qadaǧalau bölımınıŋ epidemiolog därıgerı Aigül İdrisovamen jolyǧyp, keseldıŋ taraluy men äleumettık astaryna üŋıluge äreket jasaǧan.
– Būryndary adamnyŋ immun tapşylyǧy virusy (AİTV) naşaqorlar men jeŋıl jürıstı jezökşelerdıŋ, odan qaldy belgılı bır tūraǧy joq qaŋǧybas adamdar arasynda taralatyn auru deuşı edık. Negızı keseldıŋ eŋ qaterlı ekenı özı aldyna, aldymen qorqynyş pen ürei üiıretını nelıkten?
– Epidemiia alǧaş ret adam boiynda tabylǧaly, būl ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldarynyŋ soŋy bolatyn, odan berı älemde köp närse özgerdı. Sonymen bırge, elımızde de AİTV /JİTS qaupın tanu men tüsınude oŋ ürdıs bar ekenı sözsız. Bastapqyda būl tek qana taza medisinalyq problema retınde qoǧam nazarynan tys qaralsa, zaman özgeruıne qarai, äleumettık tūstaryna män berıp, aǧartuşylyq jūmystaryn jürgızu asa maŋyzdy bolyp otyr. Alaida alǧaşqy künderden bastap qoǧamǧa şyǧaryp, būl mäsele turaly barynşa aşyp aitqan joqpyz. AİTV infeksiiasynyŋ taraluyna jol bermeu tūrǧysynan bırşama uaqyt joǧaltqanyn moiyndau kerek.
Qoǧamda qalyptasqan bırjaqty közqarastyŋ saldarynan, sondai-aq jaǧdaidy tereŋ bılmegendıkten osy aurudyŋ ainalasynda qorqynyşty aŋyzdar men mifter paida bolyp, köpşılıkke auru turaly qate tüsınıkter taŋyluda. Būl mäselenı bılmeuşılık keseldıŋ taraluyna alyp keledı jäne osy aurumen auyratyndardyŋ ömırın aitarlyqtai qiyndatady.
Eger ǧylymi tılmen tüsındırgende, AİTV/JİTS – patogendık mikrobtarǧa qarsy qorǧanyssyz organizmnıŋ immundyq jüiesınıŋ tereŋ būzyluymen qauqarsyz qalatyn adamnyŋ virustyq infeksiiasy. Negızı infeksiia adam aǧzasyna engen sätınen bastap aǧzanyŋ immundyq jüiesıne şabuylyn bastaidy. Künderdıŋ künınde aǧza älsırep, virus keulep bolǧanda jai tūmaudyŋ soŋy da qaterge alyp keledı. JİTS – adamnyŋ immun tapşylyǧy virusynan sozylmaly infeksiianyŋ soŋǧy kezeŋı.
2023 jyldyŋ 12 aiynda Astana qalasynda AİTV infeksiiasynyŋ 403 jaǧdaiy tırkeldı. Barlyq anyqtalǧan jaǧdailardyŋ 64,7%-y 20-39 jas aralyǧyndaǧy halyqqa tiesılı. 3107 nauqastyŋ immun tapşylyǧy virusy (AİTV) anyqtalǧan
AİTV infeksiiasynyŋ emı joq, tıptı qalai emdeudı bılmei daǧdarǧan kezde adamdar tez ölıp kettı. Al qazırgı künde därıler tabyldy. Degenmen, antiretrovirustyq preparattarmen emdeu arqyly virusty baqylauǧa bolady. Qazırgı därıler adam boiyndaǧy infeksiiany, qarapaiym tılmen aitqanda, «ūiyqtatyp» tastaidy, bıraq joiyp jıbermeidı. Sondyqtan da ömır boiyna därı ışuın qajet etedı.
– Jynysyna, jasyna, ūltyna, bai-däuletıne nemese äleumettık topqa müşelıgıne qaramastan kez kelgen adam virusty jūqtyruy qaupı bar dedıŋız. Onyŋ adamnan adamǧa jūǧu joldaryn aitsaŋyz.
– Rasynda būl auru AİTV infeksiiasy dep aitamyz ǧoi, adamnyŋ tūrmys jaǧdaiyna, äiel-erkek, bala demeidı. Kez kelgen adam jūqtyryp, keselge tap boluy mümkın. Bıraq, auru jynystyq qatynas arqyly berıledı desek te, būl virustyŋ taraluynyŋ jalǧyz joly emes. Sonda da jynystyq qatynas arqyly köbırek taralatynyn statistika körsetıp otyr. Qazaqy mentalitetımızden be, kündelıktı tūrmysta keibır jaittardyŋ türın tüstep, aşyq aita bermeimız. Sonda da «qorǧalmaǧan jynystyq qatynas» degen ataudy qoldanyp, virustyŋ qanşalyqty qauıptı ekenın tüsındırgım keledı. Iаǧni, müşeqapsyz, bılmeitın, tanymaityn kezdeisoq adamdarmen jynystyq qatynasqa tüsken jaǧdaida qater deŋgeiı artady. AİTV infeksiiasynyŋ jaman jerı eger adamnyŋ immunitetı myqty bolsa, naqty bılınbeidı. Auru jūqtyrǧan adam da bıraz uaqytqa deiın alaŋsyz ömır süredı. Qorǧalmaǧan jynystyq qatynas arqyly jan-jaǧyna jūqtyryp jüre beredı. Adamnyŋ syrt kelbetıne qarap ta anyqtai almaisyz. Tıptı qatardaǧy jai qan tapsyru kezınde de anyqtalmaidy. Onyŋ qasynda belgılerı bırden bılınetın merez taǧy basqa jynystyq jūqpaly aurulardan emdelu üşın qan tapsyrsa da, qaterlı infeksiiany körsetpeidı. Sol sebeptı qandy arnaiy taldaityn zerthanaǧa tapsyruy tiıs. Ol bızde tegın. Adam tabiǧaty solai ma, adam eşqaşan özdıgımen kelıp qan tapsyryp, taldau jasatpaidy. Osyndai infeksiia anyqtalǧanda közderınıŋ jasyn köl etıp, būryndary qan tapsyrǧanmyn, būrynda taldau jasatqanmyn, nege sonda erterek bılmedı dep jatady. Ärine, ötken uaqytty kerı qaitara almaisyŋ, ol tapsyrǧan taldaular basqa nauqastyŋ qūramyn anyqtaidy.
Būl rette azamattarǧa donor esebınde qan tapsyrudyŋ maŋyzdylyǧyn eske salǧym keledı. Eger özıŋızdıŋ oiyŋyzda säl de bolsa kümän tusa, būl – qolaily mümkındık. Ondai ortalyqqa qan tapsyrǧanda mındettı türde qan qūramynyŋ barlyq infeksiiasyna taldau jasalynady. Eger AİTV anyqtalsa, mındettı türde bızdıŋ ortalyqqa jıberedı.
– Aldyŋǧy jylmen salystyrǧanda byltyr nauqastar 34 adamǧa köp anyqtalypty. Būl aurudyŋ jyl saiyn köbeiıp keletını alaŋdatady.
– Nauqasy anyqtalǧandardy 100 paiyzdyq şamamen alǧanda 65 paiyzy 20-39 jas aralyǧynda, eŋ köbı osy jastardyŋ arasynda anyqtalyp tūr. Būl – adamnyŋ tabiǧi jaratylysy boiynşa barlyq jaǧynan da belsendı kezı. Jastyq jelıkpen de, qyryqqa jaqyndaǧanda qylyq şyǧaryp aŋǧaldyqpen aǧattyq jasaityndardyŋ kezeŋı dep te qarauǧa bolady. Orta jastaǧylardyŋ da otbasy qūralyp, balaly-şaǧaly bolyp, qyzmetı, jaǧdaiy da jaqsarǧan kezı. Menıŋşe, adamdar az aqparattandyrylyp, bılmestıkten bolǧan jait ekenın eskeruımız kerek.
Ras, qazır virustyŋ infeksiia arqyly taralatyn türı azaiyp keledı. Bıraq qazır jaǧdai özgergen. İne arqyly egıletın esırtkı qoldanatyndar azaiyp, ornyna türlı sintetikalyq esırtkı türlerın qoldanatyndar köbeiıp kettı. Esırtkınıŋ bır türı «himiialyq seks» dep te atalady. Ony qoldanǧan adamdar, jynystyq qatynastarǧa tüskısı kelıp, näpsısın qanaǧattandyrmaiynşa tynyştanbaidy. Estırkınıŋ uyty qaitqanda adam ne ıstep, ne qoiǧanyn tüsınbeidı. Esterınde eşteŋe qalmaidy. Būl – osy infeksiiany jūqtyrǧandardyŋ bärıne tän ortaq körınıs.
Bızder jospar boiynşa ärtürlı seminar, kezdesuler ötkızemız. Elordanyŋ adamdar köp jinalatyn ırı sauda ortalyqtarynda aǧartuşylyq ıs-şaralaryn jürgızemız. Keibır ortada sözımızdı ersı körıp, elemeuge tyrysatyndar bar. Bıraq bızder mūndai qaterdıŋ baryn bılgen soŋ aitamyz. Adam özın-özı qorǧauy kerek. Degenmen, jüktılık kezınde aǧzasynan AİTV anyqtalǧan jas kelınşekterdı aiaimyn. Mysalǧa delık, ülgılı otbasynda ösken, öte tärbielı boijetken jaqsy jıgıtpen tanysyp, kezdesedı. Ol da ülgılı otbasynda ösken. Bırıne bırı jarasyp tūr. Bılımdı, jaqsy jūmysy bar, tabysy täuır. Ekeuı otau qūryp, ekı-üş aida kelınşektıŋ boiyna bala bıtedı. Emhanaǧa tırkelıp, qan tapsyrǧan kezde AİTV anyqtalady. Qyzdai tigen kelınşektı qalai jazǧyrasyz, jıgıttıŋ de qanyn tekserse, ol da auruǧa şaldyqqan. Kezınde bır terıs qadam jasap bolaşaǧyn kesken. Özınıŋ kezdeisoq jynystyq qatynastan infeksiia jūqtyrǧanyn bılmei jürıp adal qyzǧa üilenıp, onyŋ ömırın qaiǧyǧa saldy. Boiǧa bıtken kışkentai balanyŋ taǧdyry ne bolmaq?!
Soŋǧy ekı jyldyŋ kölemınde ǧana ekıqabat äielderdı emhanaǧa esepke alatyn kezde özın jäne balanyŋ äkesıne de virusqa qarsy taldau jürgızetın boldy. Menıŋşe, jastar nekege otyrar aldynda da osy proseduradan ötuın qadaǧalaityn zaŋǧa özgerıs kerek. Dūrysy aldyn alǧan. Qazırgı zamandaǧy moraldıŋ qūldyraǧan kezınde tärtıptı qataitpasa, naǧyz kemel şaǧynda qaiǧy jūtyp, qan qūsyp ötetınderdıŋ qatary köbeietın bolady.
Tek qana jastar ma? Menıŋ täjıribemde on jyldan berı tatu-tättı ömır sürıp jatqan, otbasynda üş balasy bar er-azamattyŋ basynda da osyndai jaǧdai öttı. Äielınıŋ densaulyǧy naşarlap, auruhanaǧa tüsedı. Kvotamen emdeletın kezde mındettı türde AİTV/JİTS virusyna taldau jasalady. Sūrastyra kele sebebın anyqtadyq. Äzırge otaǧasyna qyrynatyn zattaryŋyzdy üidegı erjetıp qalǧan ūldardan bölek ūstaŋyz dedık. Özderı küizelısten şyqqan kezde balarymen de aşyq äŋgıme bolady dep oilaimyn.
– Būl – mäselenıŋ bır ūştyǧy ǧana. Qazırdıŋ özınde düniede AİTV jūqtyrǧan milliondaǧan adam tırkelıp, 200 myŋnan astam adam aurudan öldı, ärbır bes minut saiyn bır adam jūqtyryp jatady dep aitylady eken. Qalai mūnyŋ aldyn aluǧa bolady dep taǧy da qaitalap sūraǧym keledı.
– Būl auyr ekonomikalyq problema bolyp tabylady. Nauqastardy jäne jūqtyrǧan adamdardy kütu jäne emdeu, diagnostikalyq jäne emdık preparattardy äzırleu jäne öndıru, ırgelı ǧylymi-zertteuler jürgızu qazırdıŋ özınde milliardtaǧan dollarlyq investisiiany qajet etedı. Al aurudyŋ taralu qaupın azaitu üşın adamdardyŋ barlyǧy mümkındıgınşe kesel turaly senımdı ǧylymi aqparatqa qol jetkızuı kerek. Aurudyŋ damuy men klinikalyq körınısı, onyŋ aldyn alu jäne emdeu turaly, nauqasty kütu, nauqastar men jūqtyrǧan adamdardy psihoterapiia, olardyŋ ömırın ūzartu, äleumettık kedergılerden ötu, nauqastardyŋ beiımdelu jäne qaita äleumettenu şaralary aşyq aitylǧany, qoǧamda talqylanǧany abzal.
Auruǧa da, auru emeske de biık moral kerek. Adamgerşılık saqtalǧan qoǧam immunitet tapşylyǧyn jeŋe alady, al moraldyq kemşılıgı bar qoǧam joiylady. Menıŋşe, tabiǧat taǧy da adamzattyŋ ruhani-adamgerşılık tözımdılıgın synap jatyr, al adamdar būl qiyn synaqtarǧa bırıgıp, tötep beruı kerek. Bolmasa, ıştei şırıp, jastai ketıp jatqanyn körıp jürmız.
