Astana soŋǧy jyldary halyqaralyq qauymdastyqtyŋ nazaryn ırı-ırı jahandyq deŋgeidegı ıs-şaralarmen özıne audaryp keledı. Ötken jyly elordamyzda «EKSPO-2017» halyqaralyq körmesı öttı. Al biyl 17-19 mamyr aralyǧynda älemdık saiasatkerler men sarapşylar, aluan türlı sala mamandary, ǧalymdar men tehnologtar, şeneunıkter men qarjygerler, ekonomister men jurnalister AEF-2018 Global Challenges Summit-ınde bas qosady.
Basqosudyŋ formasy men mazmūny özgeredı
Dialog alaŋy bır künde paida bolǧan joq. Būl – sonau 2008 jyldan berı Astanada jyl saiyn ötıp kele jatqan ekonomikalyq forum. Aitarlyǧy, ol biyl rebrendingın özgertıp, 11-ınşı märte AEF-2018 Global Challenges Summit degen ataumen ötetını. «Astana aqşamy» gazetı jaŋa sammittıŋ eskı formattan qandai aiyrmaşylyǧy bolatynyna, jahandyq basqosuda qandai taqyryptar talqylanatynyna jäne ol elımızge qandai paida äkeletınıne qysqaşa taldau jasady.
Sonymen… būl basqosu būrynǧydan özgerek bolady. Öitkenı älem özgerıp jatyr. Älemmen bırge Qazaqstan da jaŋardy. Endeşe, jyl saiyn ötetın forumnyŋ formasy men mazmūny tügel özgeruı tiıs. Ondaǧy maqsat – jaŋarǧan forum jahandyq deŋgeidegı aldyŋǧy qatarly sammitterdıŋ bırıne ainaluy qajet. Ol üşın üş kündık ıs-şaralar üş bölıkke bölıngen: ıskerlık baǧdarlama, strategiialyq jospar jäne zertteuler nätijesı. Alǧaşqy ekı kezeŋde mamandar söileidı, al üşınşı kezeŋde jaŋa ǧasyrdyŋ maşinalary «söileidı».
Negızınen alǧanda, dialog alaŋynda jahandyq syn-qaterlerge adamzat qalai tosqauyl qoia alatyny turaly äŋgıme örbidı. Mälımetterdıŋ derek közderı BAQ, akademiialyq basylymdar, äleumettık jelıler bolmaq. Alqaly jiynǧa qatysuşylarǧa aqparat beru formasy da özgeredı. Būrynǧy forumdarda paneldık sessiialar ötkızılıp, tüitkıldı mäseleler aşyq talqylanatyn-dy. Būl jolǧy sammittıŋ formaty bölek. Atap aitsaq, baiandamalar men talqylaulardyŋ ornyna zamanaui innovasiialyq tūsaukeserler, TEDtalks-ter, naryqtyŋ aldaǧy damuyn boljai alatyn vizioner-sarapşylardyŋ tanystyrylymdary, vorkşoptar qoldanylady.
– Qazaqstan qazır jahandyq qaterlerge jauap ızdeu üderısıne öttı. Būl oraida 11-ınşı sammit köptegen mümkındıkter äkeledı. Öitkenı onda küllı älemnen jiylǧan sarapşylar ortaq tūjyrym jasaidy. Eŋ maŋyzdysy, būl basqosuda älemdık ekonomika men saiasattyŋ eŋ tüitkıldı mäselelerı talqylanyp qana qoimai, ortaq ūstanym qalyptasady. Būl – bır alaŋda älemdık tehnologiialyq elitany bırıktıretın Ortalyq Aziiadaǧy jäne dünie jüzındegı qauıp-qaterlerge jauap ızdeitın asa auqymdy şara. 11-ınşı Astana ekonomikalyq forumynyŋ negızgı tüiını halyqaralyq bedeldı sarapşylar qatysatyn strategiialyq sessiia bolmaq. Sol jerde Qazaqstandaǧy tehnologiialyq sekırıster turaly oi-pıkırler tolyq jinaqtalyp, naqty bır tüiın jasalady.
– Menıŋşe, forumnyŋ ūiymdastyruşylary ūsynǧan jaŋa format öte qyzyqty ärı zamanǧa sai. Jahandyq mäselelerdıŋ jaŋa mümkındıkter türınde ūsynyluy öte tartymdy. Bügıngı künnıŋ özektı taqyryptaryn zamanaui formatta talqylauǧa köşuımız kerek. Öz basym integrasiialyq qūrylymdardyŋ keleşegıne, äsırese, Euraziia qūrlyǧynda qalai damitynyna ülken qyzyǧuşylyq tanytamyn. Bolaşaqta barlyq elder bırıgedı. Eşbır memleket oqşaulanbaidy. Bölınu tek qauıp pen şyǧyn äkeluı mümkın. Sondyqtan integrasiialyq üderıster jahandyq deŋgeide qalai damidy degen mäsele oilandyrady.
11-ınşı basqosuda 11 trend talqylanady
Aldyn ala mälım bolǧanyndai, sammitte 450-den astam älemdık deŋgeidegı sarapşy-mamandar söz söileidı. Olardyŋ arasynda halyqqa tanymal saiasatkerler de, ärtürlı sala mamandary da bar. Mäselen, Fransua Olland (Fransiia), Romano Prodi (İtaliia), Pan Gi Mun (Koreia), Liam Maksvell (Ūlybritaniia), İdris Djala (Malaiziia) siiaqty saiasat serkelerın; Mitio Kaku, Obri di Grei, Bruno Lanvin, Entoni Atala, Endriu Makafi, Rae Kvon Chung siiaqty älem moiyndaǧan ǧalymdardy; Stiv Vozniak (Apple), Kris Barton (Shazam), Leird Kegan (McAfee Capital Partners), Djonatan Votsel (McKinsey&Company), Toni Vanderberg (Amazon), Szin Lisiun (AIIB) siiaqty ǧalamdy özgertken käsıpkerlerdı atauǧa bolady. Märtebelı meimandardyŋ ışınde būrynǧydai Nobel syilyǧynyŋ laureattary köp emes. Öitkenı biylǧy spikerler naqty bır taqyryptar boiynşa taŋdalǧan.
Sammittegı talqyǧa tüsetın taqyryptar da san aluan: qūltemırler älemı, 3-ınşı jahandyq soǧystyŋ aldyn alu, adamzatty asyraityn tehnologiialar, sapaly auyzsu, jasyl energiia, ūzaq ömır süru, mädeni trendter, «aqyldy» qalalar, «jasyl» aqşalar jäne t.b. Ǧalamşar halqynyŋ jartysynan astamy qalalarda tūrady, al damyǧan elderde qala halqynyŋ sany 70-80% joǧary. Adamdar men prosesterdıŋ tym şoǧyrlanuy resurstardy tiımdırek paidalanuǧa ǧana emes, medisinalyq infraqūrylym men qyzmetterdı qoljetımdı etedı, bıraq adamdardyŋ densaulyǧy men äl-auqaty üşın qater töndıredı. Degenerativtı aurular älemde ölım-jıtım men mügedektıktıŋ sebebıne ainaldy. Psihikalyq būzylystar, obyr, susamyr, semızdık tärızdı auytqular ırı megapolisterdıŋ, demek el men älem halqynyŋ basym bölıgınıŋ tūrǧyndary üşın qaterge ainaldy. Jūqpaly emes aurulardyŋ artuy problemasyn şeşudıŋ qiyndyǧy olardyŋ köbıne-köp tıkelei emdelmeitınımen jäne ömır süru saltyn ūzaq uaqytqa tüzetudı qajet etuımen tüsındırıledı. «Qalalar älemı» taqyrybynda «XXI ǧasyrda tabysty megapolistı qalai qūruǧa bolady?» degen mäsele keŋınen talqylanady. HH ǧasyrda älemde bırqatar jaŋa qalalar paida boldy: Braziliia, Kanberra, Niu-Deli. XXI ǧasyr da odan qalmady: jüzjyldyqtyŋ alǧaşqy on jetı jylynda Songdo, Neipido, Malme, Masdar Siti paida boldy. Ekologiiany qorǧau, innovasiialyq qala qūrylysy jüielerı, biznes üşın qolaily zaŋdar – jaŋa qalalar üşın qajettı şarttardyŋ bır bölıgı ǧana. Qalany nölden bastap qalai saluǧa bolady jäne zamanaui megapolis qandai talaptarǧa sai keluı tiıs? Mıne, būl – bır ǧana döŋgelek üstelge josparlanǧan taqyryp.
Basqosuǧa jiylǧan jūrt basyn qatyratyn mäsele köp. Solardyŋ bırı – taza auyzsu men azyq-tülık tapşylyǧy, ūzaq ömır süru. Qazır ǧalamşar halqynyŋ sany üzdıksız ösıp keledı. 2050 jylǧa qarai älem tūrǧyndarynyŋ 70%-y (9 mlrd-y) qalalarda tūrady dep boljanuda. 10 mlrd adamǧa juyqtady. Halyqqa qajettı tabiǧi resurstardyŋ jetıspeuşılıgı älemdık qauymdastyqty qatty alaŋdatuda. Jerdıŋ halqyn taza auyzsumen, sapaly azyq-tülıktermen qamtamasyz etu mäselesın de sarapşylar
büge-şıgesıne deiın talqylamaq. Damyǧan elderdegı zamanaui tehnologiialar adamnyŋ jasyn 80-ge deiın ūzartuǧa mümkındık berude. Densaulyq saqtau salasynda jasalǧan reformalar tıptı 120 jasqa deiın ūzartuǧa jol aşady deidı ǧalymdar. Alaida älem memleketterınıŋ ükımetterı būl problemany şeşe ala ma?
Jahandyq sammit Qazaqstanǧa ne beredı?
Bırınşıden, küllı älemnıŋ nazary Astanaǧa auyp, şetel investorlarynyŋ qyzyǧuşylyǧy artady. Demek, mümkındıktı paidalanyp, täuelsız Qazaqstannyŋ barlyq jetıstıkterın körsete bıluımız kerek. Äsırese, investisiia salatyn jerler. Sebebı sammitke Europa pen Aziiany aitpaǧanda, Amerikanyŋ bedeldı kompaniialary, bankterı, venchurlyq qorlary keledı. Ekınşıden, oi-pıkır almasu jäne ǧylym jetıstıkterımen bölısu belgılı bır salalarda naqty şeşım qabyldauǧa kömektesedı. Iаǧni jahandyq innovasiialar men tehnologiialarǧa qoljetımdılık artady.
