Qarsy menen Qūzarda,
Jalaŋ aiaq jar keşıp,
Böz toqyǧan sart edıŋ!
Būqar jyraudyŋ Abylaiǧa aitqan osynau şumaǧynda atalatyn Qarsy menen Qūzar turaly ne bılemız ? Būl taular Jidelıbaisyn atalatyn, bızdıŋ atalarymyzdyŋ tamaşa qystau jerlerı bolǧan, şüigın de berekelı qonys. «Qalyŋ naiman nuynan» şyqqan arqaly aqyn Dulat:
Äuelgı qazaq degen jūrt
Miyǧyŋdy körsetpei,
Ūstarasyz ösken mūrt.
Emın-erkın en jailap,
Ösıp edıŋ Būharda, – dep jyrlaityny osy Qarsy men Qūzar.
Qazırgı uaqytta Qarsy (Karşi) men Qūzar (Gissar) taulary Özbekstan men Täjıkstannyŋ şekaralyq aimaqtarynda jatyr. Būqar jyrau «böz toqyǧan sart» dep Ortalyq Aziianyŋ ejelgı otyryqşy, saudager tūrǧyndaryn aitady.
Täŋırım sözı Būrqandy ait,
Kälim Alla Qūrandy ait.
Būl jerde Būrqan (fūrqan) äuel basta täŋırşıldık ılımnıŋ kıtaby, bıraq keiın kele qazaq budda dınındegılerdıŋ öz ǧibadathanalaryna ornatqan adam beinelı pūttaryn da osylai ataityn bolǧan. «Arabşa-qazaqşa tüsındırme sözdıkte»: «Fūrqan 1) jaqsylyq pen jamandyqty, şyndyq pen ötırıktı aiyruşylyq; 2) äl-Fūrqan (Qūrannyŋ jiyrma besınşı süresınıŋ aty); 3) «Qūran» degen tüsınıkteme berılgen. Būl – tym jalpylama, köŋıljyqpas anyqtama. Şyn mänınde Būqar jyrau mūrasynda Būrqan tura maǧynasynda, täŋırşıldıktıŋ basty kıtaby retınde berılgen degen pıkırdemız, äitpese eger Būrqan Qūran maǧynasynda aitylsa, tolǧaudyŋ kelesı jolynda «Kälim Alla Qūrandy ait» dep ony qaitalaudyŋ qanşalyqty qajetı bar?!
Qazaq islamdy qanşa jerden qabyldasa da, HIH ǧasyrdyŋ ortasyna deiın tabiǧattyŋ dülei küşterınıŋ ielerı dep, mal iesı dep quyrşaq jasaudy jalǧastyra bergen. Auru iesı dep quyrşaq jasap, ony jetı joldyŋ torabyna aparyp örtep jıberu bertınge deiın keldı, onyŋ şetın menıŋ zamandastarym körgen de bolar.
Özıŋ bolǧan künıŋde,
Bır köşke syimaidy,
Azatkerde qūlyŋyz!
Qazaq handyǧy däuırınde Nauryz, Qūrban ait siiaqty ūly merekelerdıŋ qūrmetıne qūldarǧa bostandyq beru dästürı bolǧan. Basyna bostandyq alǧan qūldar azatker qūl atanady da, ne özınıŋ elıne qaitady, ne qazaqtyŋ rularyna sıŋedı, ne hannyŋ töleŋgıtterı arasynda qalady.
Özıŋnen tuǧan jas bala
Saudagerdei sart bolar.
Özıŋmen bırge tuysqan
Alaştan beter jat bolar!
Būqar jyraudyŋ bolaşaqty boljap aitqan säuegei tolǧaularynyŋ bırınen. Sart dep būl jerde jyrau saudager halyqty aityp otyr. Erte uaqytta Syr boiyndaǧy qalalyq öŋırdı mekendegen, negızgı käsıbı Ūly Jıbek joly boiyndaǧy saudany jürgızu bolǧan qauymdardy «sart» dep ataǧan. Olar dihanşylyqpen de, qolönermen de ainalysyp, köşpelı rulardyŋ qajetın ötep otyrǧan. Ärtürlı jaǧdailarǧa bailanysty (jaugerşılık, jūt) köşpelı qazaq ta otyryqşyǧa ainalyp, sart atanyp ketedı.
Ekınşıden, Būqar jyrau «Alaştan beter jat bolar» dep Alaş odaǧynyŋ qūramyna ärtürlı elderdıŋ enetının de meŋzeidı. Qazaqta būryn bolǧan «Alaşsyŋ ba, aǧaiynsyŋ ba?» degen sözder de osynyŋ dälelı, iaǧni qazaqsyŋ ba, älde Alaş qūramyndaǧy elderdıŋ bırınensıŋ be degen söz.
Labaşy degen bır elını,
Antymenen ulatqan.
Eranşy men Serendı
Tozyǧyndatyp şulatqan.
«Labaşy degen bır elını» qate jazylyp ketken boluy kerek, dūrysy – Labaşy degen bır erdı. Äŋgıme qalmaqtyŋ soŋǧy qontaişylarynyŋ bırı Davasi turaly. Cheren Donduk taişynyŋ nemeresı, Nämjıldıŋ nemeresı. Joŋǧariia taǧyna tura mūragerlerdıŋ bırı. 1751 jyly qara qalmaq hany Lama Dorjymen bilıkke talasyp, Abylai qolyna keledı. 1753 jyly Ämırsanamen bırge Lama Dorjyny öltırıp taqqa otyrdy. 1755 jyly Şyǧys Türkıstanda Qytai qolyna tüsıp Beijıŋde öldı.
Eranşy-qalmaqşa aty – Erinsin. Ämırsananyŋ qaiyn atasy. Küieu balasymen bırge Abylai hanǧa qaşyp kelıp, keiın qazaqtyŋ bır adamyn öltırıp alady da, Joŋǧariiaǧa qaita barady. Seren – qalmaq derekterınde Şeren, Seren türınde kezdesedı. 1756 jyly özınıŋ jaqtastarymen bırge, şamamen on myŋ üidei adam Seren bastap Oŋtüstık Sıbır arqyly Edıl boiyndaǧy torǧauyttarǧa kelıp qosyldy.
Şürşıt kelem degen söz bar-dy
Kökten tüsken tört kıtap
Injıl atty kälämda.
Būqar jyraudyŋ «tört kıtap» dep tūrǧany – Taurat, Zabur, Injıl, Qūran. Käläm (kalam) – arabşa jaratuşynyŋ sözı, kıtaby, jazuy degen maǧynada. «Şürşıt» dep qazaq Qytaidy 1640 jyldary baǧyndyryp, 1911 jylǧa deiın (Sinhai revoliusiiasy) bilegen mänjürlerdı aitady.
Üşbu erdan bek (darua),
Jasylkölge mäslihatqa keltırgen.
Tüpnūsqada «Üşbu eldıŋ bekterın» dep aitylǧan-au degen pıkırdemın. Jasylköl – Jetısu Alatauy aimaǧyndaǧy köl. Ol Lepsı auylynan oŋtüstık-batysqa qarai 20 şaqyrym şamasynda, Aǧynyqatty özenınıŋ bır tarmaǧy Kiıközen özenınıŋ orta aǧysynda ornalasqan. Köl teŋız deŋgeiınen 1630 metr biıktıkte. Köldıŋ ūzyndyǧy – 2 şaqyrym, köldeneŋı eŋ keŋeigen tūsynda 700 metrge jetedı. Tereŋdıgı 30-50 metr şamasynda. Köldı jaǧalai ösken japyraqty toǧai küzde erekşe sūlulanyp türlenedı.
Köldıŋ tüsı täulık mezgılı men aua raiyna da bailanysty qūbylyp tūrady. Taltüs kezınde kökşıl tüske boialady. Şaidai aşyq aspanda su kökpeŋbek tüstı bolsa, būltty aua raiynda qorǧasyndai sūrǧylt tüske enedı.
Osy Jasylkölde bolǧan mäslihattan qalǧan belgı bar ma eken, şamasy 1750 jyldardyŋ ortasy-au dep oilaimyn.
Baǧanaly orda – basty orda,
Baisal orda qonǧan jūrt!
Būqar jyrau mūrasynyŋ ışındegı jūmbaq dünienıŋ bırı – osy Baǧanaly orda! Älı künge syry aşylmaǧan köne ūǧymdardyŋ bırı desek te bolady. Baǧana tarihi-etnografiialyq derekterge köne zamandarda qarasaq, bırneşe maǧynada qoldanylǧan.
Bırınşıden, «baǧana» dep jerge tık ornatylǧan aǧaşty aitamyz. Qazaq ertede as bergende jerge ūzyn aǧaş baǧana qadap, oǧan qaitys bolǧan adamnyŋ jasyna qarai aq, qara, qyzyl tu bailap jatady.
Ekınşıden, ertede Uyz han (Oǧyz han) zamanynda ūly dübır toilarda jerge altyn, kümıs baǧanalar ornatyp, bırıne aq qoi, bırıne qara qoi bailap jürgenın aŋyzdardan bılemız.
Üşınşıden, bızdıŋ türık halyqtarynda, alys tuystarymyz buriattarda qasiettı taularynda tau mailar merekesın jasap, baǧana ornatyp, soǧan qūrbandyqqa soiatyn maldaryn bailau dästürı bolǧan. B.Manjigeev degen buriat etnografy «Eşe v nachale 30-h gg. na gore Baitag sohranialos 85 dereviannyh stolbov, na kotoryh kogda-to, priviazyvalos stolko je jertvennyh jivotnyh, prinosimyh ot kajdogo buriatskogo roda duhu-hoziainu gory» dep jazady. «Baitaq – bai, qasiettı degen ūǧymdy bıldıretın türık sözı» deidı zertteuşı. Būqar jyraudyŋ da «Baitaǧyŋ baiyp mal berıp, Bairaqty jerde qystatqan» degen sözı osy Baitaq ūǧymyna bailanysty emes pe?!
Törtınşıden, «baǧana» sözı uaqyt mölşerın bıldıretın ūǧym ekenı anyq. Qazaq osy künge deiın bırtalai uaqyt öttı degendı «baǧana» deidı. Esık aldynda otyrǧan adamnan «qaşannan berı otyrsyŋ?» dep sūrasaŋ «baǧanadan berı otyrmyn» dep ekeuınıŋ bırı aitady. Erte zamanda han ordasynyŋ aldyna baǧana ornatyp, soǧan basty oqiǧalardy belgılep, uaqyt şamasyn jasaǧan joq pa eken dep te dolbarlauǧa bolady.
Besınşıden, qazaqta Baǧanaly atalatyn ülken bır ata bar! Orta jüz, onyŋ ışınde Naiman taipasynyŋ qūramyna kıredı, arǧy tüp-tegı Eltai batyr (Elata) arqyly Ǧūn imperiialyq qauymdastyǧyna barady.
Mıne, osy bes mysal basy qosyla kele, Baǧanaly orda ūǧymynyŋ köne dünieden kele jatqan memlekettıgımızdıŋ qasiettı belgılerınıŋ bırı ekenın körsetse kerek.
Jambyl ARTYQBAEV,
tarih ǧylymdarynyŋ
doktory
(Soŋy. Basy gazettıŋ №47, 50, 52 sanynda)
