Biyl – halqymyzdyŋ būlbūl änşısı, Qaz KSR jäne KSRO Halyq ärtısı, Halyq qaharmany Roza Baǧlanovanyŋ tuǧanyna 100 jyl. Ötken jyldyŋ basynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev onyŋ esımın mäŋgı saqtau üşın şaralar qabyldaudy tapsyrdy. Prezident tapsyrmasy byltyr jüzege asyryla bastady. Atap aitqanda, «Qazaqkonsert» memlekettık konserttık ūiymy men elordadaǧy köşelerdıŋ bırıne äigılı änşınıŋ aty berıldı. Tiıstı şaralar osy jyly da jalǧasatyny anyq. Ǧasyrlyq mereitoiy el kölemınde ǧana emes, älemdık deŋgeide atap ötıledı. Būl şeşım byltyr 23 qaraşada IýNESKO-nyŋ 41-sessiiasynyŋ bas konferensiiasynda qabyldandy.
BIRINŞI ROZA
Syr boiyndaǧy Qazaly qalasynan şyǧyp, Taşkentte tülep, qazaǧyn änımen bauraǧan, talai şetelderdı gastroldermen aralap, patşalardy da önerımen, sahnalyq kiımımen tamsandyrǧan änşı şyn mänınde ūlttyŋ ünıne ainaldy. Azan şaqyrylyp qoiylǧan aty Ürbibı bolsa da, Roza esımımen tanyldy. Qazaqtyŋ än önerındegı bırınşı Roza da özı. Odan keiın düniege kelgen talai qyzdaryna qazaq Baǧlanovadai bolsyn dep osy esımdı bere bastady. Sonyŋ bırı – kümıs kömei, jez taŋdai änşımız, Qaz KSR Halyq ärtısı, Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı Roza Rymbaeva. Oǧan būl esım Baǧlanovanyŋ qūrmetıne qoiylǧanyn änşı sūhbattarynda aityp jür.
Roza Baǧlanova kışkentaiynan änge qūştar boldy. Jaqynda «Habar» telearnasy onyŋ ömırı men önerıne arnalǧan, 8 bölımnen tūratyn «Būlbūl» telehikaiasyn körsettı. Sonda «Ekı jiren» halyq änın äjesı Kündeiden üirenıp, mekteptegı än üiırmesınde osy ändı salady. Būl – tarihi derek. Jalpy atalmyş teletuyndyda Roza Täjıbaiqyzynyŋ ömırbaiany men önerbaiany ädemı örılgen. Ülken önerge ūiada körgen tärbiesı arqyly qanat qaqqan änşı biıkterge köterıldı. Bıraq bastapqyda joly daŋǧyl bolǧan joq. Bıraz qiyndyqtardy körıp baryp, maqsatyna jettı.
TAŞKENT: ÖNERGE ALǦAŞQY BASPALDAQ
Orta mekteptı bıtırgennen keiın Qyzylorda pedagogikalyq institutyna oquǧa tüstı. Äkesı Täjıbai kenetten qaitys bolyp, teteles bauyry Ydyrys äskerge attanyp, otbasyn asyrau mındetı boijetken Rozanyŋ näzık iyǧyna artylady. Ol Qyzylordadaǧy oquyn tastap, Taşkenttegı tuysqandaryn saǧalap, toqyma institutyna auysady. Alaida änşı bolsam degen armanyn äldileuın qoimaidy. Bır künı üidıŋ aulasyn ädettegıdei än salyp jinap jürgende, Taşkent filarmoniiasynyŋ direktory Kari Iаkupov sybyzǧydai syzylǧan dauysyn estıp qalyp, filarmoniiaǧa jūmysqa şaqyrady. Talantty tap basyp tanyǧan ol Baǧlanovanyŋ baǧyn aşty.
MAIDAN DALASYNDAǦY ÖNER
Öner jolyn osy filarmoniianyŋ än-bi ansamblınde änşı bolyp bastaǧan Roza Täjıbaiqyzyna Mäskeu konservatoriiasyna joldama berıledı. Bıraq Ūly Otan soǧysy bastalyp, ol maidan dalasynda, oq pen ottyŋ ortasynda jürıp än saldy. Jaraly jauyngerlerdıŋ köŋılın änmen demdep, özı de jaraqattandy. Minomettıŋ jaryqşaǧy közıne tiıp, jaryq künı tünekke ainalǧan kezderı de boldy. Qaisar qyzdyŋ sonda da betı qaitpady. Soǧys aiaqtalǧanşa soltüstık jäne batys maidan şepterınde öner körsettı. Varşavada konsert bergende äigılı qolbasşy, ekı märte Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, marşal Konstantin Rokossovskii «Jauyngerlık erlıgı üşın» medalımen marapattady. Halyqqa quanyş syilaǧan 1945 jyldyŋ 9 mamyrynda Jeŋıs künıne orai ötken konsertke qatysty.
Roza Baǧlanovanyŋ tuǧan elıne qaituyna tıkelei sebepker – Halyq jazuşysy, KSRO Memlekettık syilyǧynyŋ iegerı Jūban Moldaǧaliev. Özı de soǧystyŋ aşy-tūşysyn tatqan Jūban aqyn alǧaş ret Rozany Mäskeude ötken konsertte körıp, tanysady. Sol jerde qaraköz qaryndasyna «elge qait» dep qolqa salady.
JŪLDYZYN JANDYRǦAN ÄNDER
Qazaqstanǧa oralǧan Roza Täjıbaiqyzy bastapqyda Qazaq opera jäne balet teatrynda, Qazaq filarmoniiasynda eŋbek ettı. Jarty ǧasyrǧa juyq «Qazaqkonsert» bırlestıgınde änşı boldy. Byltyr osy öner oşaǧyna onyŋ atynyŋ berıluınde osyndai maǧyna jatyr. Talai eldı aralap, konsert berdı. Bırneşe baiqauda top jardy. Äsırese, 1949 jyly Vengriia astanasy Budapeştte ötken jastar men studentterdıŋ II halyqaralyq festivalınde «Ah, Samara-gorodok!» atty orys halyq änın salyp, bas bäigenı qanjyǧasyna bailady. Būl tuyndy änşınıŋ jūldyzyn jandyrdy. Şynynda da, Roza Baǧlanova degende qazır osy än qūlaǧymyzǧa keledı, al būl än aitylǧanda äigılı änşınıŋ beinesı köz aldymyzǧa tūra qalady.
Osy oraida bırneşe jyl būryn aitylǧan Qazaqstannyŋ Halyq ärtısı, professor Ǧafiz Esımovtıŋ ūsynysyn oryndy dep sanaimyz. Ol Reseidıŋ Samara qalasynda Roza Baǧlanovaǧa eskertkış ornatudy ūsyndy. Būl qala 1935-1991 jyldary Kuibyşev atandy. Keiıngı otyz jylda ǧana eskı Samara atauy qaitaryldy. Al Roza Täjıbaiqyzy ötken ǧasyrdyŋ qyrqynşy jyldardyŋ aiaǧynan osy ändı şyrqady.
Ataqty kompozitorlar jaŋa änderın Roza Baǧlanovaǧa ūsynuǧa asyǧatyn. Keŋes Odaǧynda ataǧy dürkıregen Vasilii Solovev-Sedoi oǧan arnap «Talianochka» änın jazdy. Roza Täjıbaiqyzy qazaqtyŋ halyq änderımen qatar älem elderınıŋ bırneşe tılınde än saldy. Ahmet Jūbanov, Latif Hamidi, Baqytjan Baiqadamov, Mūqan Tölebaev, Sydyq Mūhamedjanov, Nūrǧisa Tılendiev, Erkeǧali Rahmadiev, Äbılahat Espaev, Beken Jamaqaev, Eskendır Hasanǧaliev, t. b. körnektı kompozitorlardyŋ änderınıŋ alǧaşqy oryndauşysy da Roza Baǧlanova.
Şämşı Qaldaiaqovtyŋ aqyn Mūzafar Älımbaevtyŋ öleŋderıne jazylǧan «Aqmaŋdailym» jäne «Aq sūŋqarym» änderın elge tanytqan da Roza Täjıbaiqyzy. Zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ «Aqmaŋdailymdy» estıgende: «Pälı, myna än jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ töbesınen tamşylap tūrǧan lirika» degenı aitylady. Jazuşy «Jyl kelgendei jaŋalyq sezemız» atty ataqty maqalasynda da «…Juyqta bolyp ötken kompozitorlardyŋ jinalysynda Qazaqstan kompozitorlary valsomaniia jolyna tüstı dep syn aitty. Bıraq Hamididıŋ «Qazaq valsı», Ş.Qaldaiaqovtyŋ «Aqmaŋdailym» siiaqty valsterındei vals köbeie berse eken der em…» dep jazdy. Onymen qoimai «Ösken örken» atty romanyndaǧy Medet esımdı keiıpkerınıŋ auzyna osy än joldaryn salyp jıberdı. Būl än qūdıretı ǧana emes, Roza Baǧlanovanyŋ ändı äserlı jetkızuınen de bolǧan dep oilaimyz.
Tölegen Mūhamedjanovtyŋ «Iŋkärım-ai» änınıŋ jazyluyna tapsyrys berıp, qazır bıraz änşı şyrqap jürgen būl ändı halyqqa jetkızgen de Roza Baǧlanova. Änşıge osy bır qazaqtyŋ sözı ūnap, ol ūsynysyn kompozitorǧa aitty. Tölegen Mūhamedjanov aqyn Bäkır Täjıbaevpen bırge änşınıŋ üiıne kelıp, bırneşe saǧatta än tuǧan.
ŪLTTYŊ ÜNIN JETKIZU
Eluden astam eldı aralap, otyzdan asa tılde än salǧan Roza Täjıbaiqyzy mūhittyŋ arǧy jaǧyndaǧy AQŞ-qa da bırneşe ret bardy. Alys auyldardy aralap, qarapaiym eŋbek adamdarynyŋ ortasynda da talai än saldy. Änşı kez kelgen sahnany jatyrqamaityn. Bilık ökılderı de, patşalardyŋ aldynda da erkın şyrqady. İosif Stalinnıŋ qabyldauynda üş ret boldy. Odan keiın Nikita Hruşev, Leonid Brejnev syndy Keŋes Odaǧynyŋ basşylary da onyŋ önerı men körkıne tamsandy. Roza Baǧlanova şetelde qazaq önerın ǧana emes, ūlttyq kiımdı de nasihattady. Ǧalamtor keŋıstıgınde Elizaveta patşaiymnyŋ onyŋ kiımıne tamsanǧany turaly aqparat taptyq.
Bıraq sonşalyqty näzık bolsa da, Roza Täjıbaiqyzynyŋ boiynda ūly ruh ta bar edı. 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısı kezınde Gennadii Kolbinnıŋ aldynda qasqaiyp söilegen Jūban Moldaǧalievtıŋ onyŋ taǧdyryna äserı jaiynda joǧaryda jazdyq. Roza Baǧlanovanyŋ özı de sol kezde alaŋǧa baryp, söz söilep, jastarǧa qoldau körsetken. Bauyrjan Momyşūly da Baǧlanovany joǧary baǧalady.
Telejürgızuşı Maiia Bekbaevanyŋ «Ūlttyŋ ünı» atty derektı filmınde Roza Baǧlanovanyŋ qairatkerlık qyrlary turaly da aitylady. Mūqtaj jandar ünemı odan kömek sūraityn. Köbı baspana mūqtajymen keletın. Roza Täjıbaiqyzy qoldan keler järdemın beruden aianbaityn. Almatydaǧy Respublika saraiynyŋ salynuyna sebepşı adamdardyŋ bırı Roza Baǧlanova eken. El astanasyna ülken konsert zaly kerektıgın Dınmūhamed Qonaevqa aitqannan keiın atalmyş mädeni oşaq salynǧan.
Bırneşe jyl būryn äleumettık jelıde bır beinejazba tarady. Onda Roza Baǧlanova ūlttyŋ mäselesın köterıp, örşelene söilep tūr. Jurnalist Aigül Ahanbaiqyzy ızdenıp, būl jazbanyŋ qaidan alynǧanyn anyqtady. Seksenınşı jyldary kinorejisser Saǧatbek Mahmutov «Aral turaly rekviem» atty derektı film tüsırgen. Bıraq Qazaqstannyŋ «Memlekettık kino» mekemesı būl filmdı qabyldamai tastady. Rejisser Mäskeuge aryzdanyp, Odaqtyŋ ortalyq telekomitet tuyndyǧa joldama beredı. Al äleumettık jelıge derektı filmnen üzındını Roza Baǧlanovanyŋ önerı men ömırın zerttep jürgen jas zertteuşı Aidar Joranov jariialady. Beinetaspany ol ortalyq memlekettık kino-fotoqūjattar, dybys jazbalary arhivınıŋ qūpiia qūjattar qorynan tapqan.
Būl – 1988 jyl. Biık mınberden Roza Baǧlanova orysşa söilep tūr. Aigül Ahanbaiqyzy onyŋ sözın qazaqşalady. Qaz-qalpynda bere keteiık.
«Men soǧysty kördım. Alaida Aralda bolyp jatqan jaǧdaidy bır auyz sözben toqtatu mümkın emes. Soǧysty toqtatuǧa bolady, atom bombasyn toqtatuǧa bolady, aspandaǧy ūşaqty toqtatuǧa bolady, bıraq mūny toqtatu mümkın emes. Bız mūnda aityp jatyrmyz, al anda tabiǧat öz degenın jasap jatyr. Bızdıŋ «ūly ǧalymdarymyz» tūtas ūltty jatyrynda öltırıp jatyr. Ūltty öltırıp jatqan ǧalymdar turaly ne aituǧa bolady? Basqa uaqyt bolsa, bız mūny ziiankestık deitın edık, al eger ol ziiankester KSRO akademikterı, Sosialistık Eŋbek Erlerı, ekı, üş märte laureattary bolsa ne deimız? Qaraŋyzşy, qazaq elınıŋ jerınde ne bar: Semeide – poligon, Baiqoŋyrda – kosmodrom, Aralda – u. Sonda qazaqtar qaida baryp ömır süruı kerek? Eger būl jaǧdai şetelde, Amerikada bolsa, olar tūtas ūltty öltırıp jatyr dep aiǧailaityn edı. Men ol jerlerde boldym. Maǧan ony köru öte auyr boldy. Närestelerdıŋ közı joq, taŋdaisyz tuyp jatyr, basynda şaşy joq, aiaǧy, qoly joq balalar tuyp jatyr. Būl ne sūmdyq? Kımnen sūrauymyz kerek? Kımge baryp aituymyz kerek? Tūtas ūlttyŋ jan azabyn, qaiǧysyn, qasıretın estırtu üşın, bızdı tyŋdau üşın qandai tiıstı oryndarǧa deiın baruymyz kerek?» degen onda Roza Baǧlanova.
Osy beinejazbany körgen jūrttyŋ Roza Täjıbaiqyzyna qūrmetı artty. Osydan soŋ halyq Baǧlanovany qairatker retınde de baǧalai bastady. Al 1995 jyly AQŞ-ta «Älem äielderı» anyqtamalyǧy jaryq kördı. Oǧan Margaret Tetcher, Elizabet Teilor, İndira Gandi sekıldı ataqty äieldermen qatar Roza Baǧlanova da endı.
ELORDADA ESKERTKIŞI KEREK
Osyǧan deiın Qazaly audanynyŋ ortalyǧy Äiteke bi kentınde jäne Almaty qalasynda Roza Baǧlanovanyŋ atyna köşeler berıldı. Tuǧan qalasynda eskertkış-biustı boi köterdı. Al elordadaǧy onyŋ atyndaǧy köşe Esıl audanynda ornalasqan. Būl köşenıŋ jalpy ūzyndyǧy 1 şaqyrymǧa juyqtaidy. Ol Tūran daŋǧylynan bastalyp, Ä.Bektūrov, Töle bi köşelerın qiyp ötıp, Qazybek bi köşesınde aiaqtalady.
– Roza apamyzǧa eskertkış ornatuǧa bolady ǧoi. Basqa elderge barǧanymyzda apaidan deŋgeiı äldeqaida tömen, kışıgırım ärtısterge köşe berıp, eskırtkışın ornatyp jatady. Al Roza Täjıbaiqyzy mūndai qūrmetke äbden laiyq, – deidı onyŋ qasynda talai jyl jürgen «Qazaqkonsert» memlekettık konserttık ūiymy Almaty filialynyŋ jetekşısı, Qazaqstannyŋ Halyq ärtısı Altynbek Qorazbaev.
Oryndy ūsynys dep oilaimyz. Sol eskertkış elordada Roza Baǧlanova köşesınde boi kötergenı jön dep esepteimız. Onyŋ artynda «Ainalaiyn, halqymnan erkeletken» degen ädemı sözı qaldy. Osy ataumen kıtaby da şyqqan. Jalpy Roza Täjıbaiqyzy – közı tırısınde-aq aty aŋyzǧa ainalǧan änşı. Ol turaly aitylatyn aŋyzǧa bergısız äŋgıme de köp. Baǧlanova biıgı alasarmaidy.
Qazaqstan ūlttyq bankı äigılı änşınıŋ mereitoiyna orai «Roza Baǵlanova. 100 jyl» kolleksiialyq monetalaryn ainalymǧa şyǧarmaq. Nominaly 100 teŋgelık melhiordan soǧylǧan moneta «Este qalatyn oqiǧalar men bırtuar adamdar» seriiasyn jalǧastyrady. Al Roza Rymbaeva bırneşe kün būryn ataqty attasynyŋ qūrmetıne chellendj bastady.
«Qadırmendı qauym, 1 qaŋtar – ūly änşımız Roza Baǧlanovanyŋ 100 jyldyq mereitoiy. Şyn jürekten osy merekemen qūttyqtai otyryp, muzykalyq estafetany apamyzdyŋ obrazyn somdaǧan aktrisa Zarina Jäkenovaǧa joldaimyn» dedı Roza Rymbaeva.
«Astana miuzikl» teatrynyŋ ärtısı, «Būlbūl» telehikaiasynda Baǧlanovanyŋ beinesın somdaǧan Zarina Jäkenova öz kezegınde chellendjdı Maqpal Jünısova, Jeŋıs Ysqaqova, Janna Orynbasarova, Jazira Baiyrbekova, Bibıgül Qilymhan, Saia Mahambet, Ruhiia Baidükenova, Gülnär Täşenova, Saltanat Mendıǧalieva, «Qazaqkonserttıŋ» barlyq änşısı men barşa qazaqstandyqqa joldady. Būl chellendj älı de jalǧasady dep oilaimyz.
