Qazaqşa jyl esebı boiynşa jyl basy – nauryz älı kelmese de, älemdık uaqyttyŋ aǧynyna ılesken jūrt 1 qaŋtardy jyl basy retınde toilap ta ülgerdı. Nauryzdy ūlttyq meiram, jaŋa jyldy halyqaralyq mereke dep tanityn jūrt ata-babasynan qalǧan «Nauryz künı tal egıp, būlaqtyŋ közın aşu» syndy neşe myŋ jyldyq tarihyn ūmytsa da, 70 jylda üirengen şyrşa ainalyp, otşaşu jasaityn mädenietterın mäŋgı ūmytpaityn sekıldı. Sebebı egemendı el bolǧanymyzǧa 30 jyl tolsa da, täuelsızdık merekesınde tılın tıstep, nauryzda narau qimyldaityn jūrt şyrşany körgende şyrailary aşylyp sala beretın ädetınen eşqaşqan jaŋylmaidy. Esesıne jyl saiyn Aiaz atasyn qarsy aluǧa asyǧyp, albaryndy bolyp jürgen jūrtty köresıŋ.
Bır qyzyǧy, «Barys jyly baq äkelsın» dep bırın-bırı jaŋa jylmen qūttyqtap jatqandardyŋ arasynda «Jaŋa jylyŋmen» dep jolbarystyŋ fotosyn jıberıp jatqandar da bar. Jaŋa jyl künı jolbarystyŋ bas suretın bas betıne qoiǧan äleumettık jelıler de boldy. Jolbarys pen barysty aiyrmai ma, joq älde «Barysyŋ ne, jolbarysyŋ ne – bärı bır emes pe?!» dei me, kım bılısın, äiteuır arqasyna 2022 jyl dep jazylǧan jolbarystyŋ fotosy äleumettık jelıde qaptap kettı.
Barys pen jolbarystyŋ ekeuı de mysyq tūqymdas bolǧanmen, ol ekeuın kelse-kelmes auystyryp qoldanu qazaq ūǧymynda qazırge deiın bolǧan emes. Bylaişa aitqanda, barys pen jolbarystyŋ ekeuı ekı basqa haiuan. Oŋtüstık, Şyǧys Aziia elderınde (mäselen, qytailarda) «jolbarys» deitın müşel bolsa da, qazaqta «jolbarys» degen jyl atymen joq. Eger bıreu «jylym jolbarys edı» dese, qazaq ūǧymynda külkılı jaǧdai!
Älemdegı är halyqta jyl qaiyru qaǧidasy bolǧanmen, 12 müşelde ūqsamaityn jaǧdailar da kezdesedı. Mäselen, qytailar siyr jylynan keiın keletın jyldy 虎年 (jolbarys) dep atasa, qazaq, qyrǧyz, özbek, türıkmen, moŋǧol, t. b. siiaqty halyqtar barys jyly dep ataidy. Onyŋ üstıne, qytailar men türkılerdıŋ müşelge talasatyn tüiını de osy. Qytailar «Türkıler mekendegen öŋırlerde jolbarys bolmaǧan, sondyqtan 12 müşel bızden şyqqan» degen uäj aitsa, al türkıler «Ol jolbarys emes, barys, Qytaidyŋ orta jazyǧynda qaidaǧy barys?!» dep kerısınşe öz mädenietıne beiımdeidı.
Qazaq halqy ejelden barystyŋ tektılıgın, batyrlyǧyn pır tūtady. Ejelgı saq ūǧymynda da barys airyqşa qasiettı sanalǧan. Osy tūrǧydan alǧanda, bızdıŋ barys jyly dep baǧamdauymyzdyŋ özı baǧzy zamannan kele jatqan ruhani jalǧastyq ekenı sözsız. Endı ony orta joldan jolbarysqa būryp jıbersek, keiıngı ūrpaq «Qazaq barysty da, jolbarysty da müşel jyly dep tanityn boldy ǧoi» deuı nemese «Halqymyz barys pen jolbarysty aiyra almaǧan ba?» dep kınä taǧuy da äbden mümkın ǧoi. Ekınşı tūrǧydan alǧanda, barys ūltymyzdyŋ mentalitetıne öte jaqyn. Özın «Ortalyq Aziianyŋ barysymyz» dep sanaityn Qazaqstannyŋ barlyq eskertkış belgılerge barystyŋ belgısın salatyny da sonyŋ bır aiǧaǧy.
«Barys – mysyq tūqymdastar klasyna jatatyn jyrtqyş aŋ. Dene tūrqy – 125-135 santimetr, salmaǧy – 30-40 kilogramm şamasynda. Tüsı kök sūry, teŋbıl şūbar, saqina tärızdı döŋgelek qara daqtary bar, jünı ūzyn ärı qalyŋ. Basyn mäŋgı qar basyp jatatyn qūz-qiialarda jasaidy» dep tüsındıredı qazaq ūlttyq ensiklopediiasy (2-tom, 159-bet). Qatysty mälımetterge qaraǧanda, qazır jer betınen barys tūqymy da joiyluǧa taiaǧan. Tolyqsyz sanaqtarǧa negızdelgende jasyl şardaǧy barystyŋ sany 4000-ǧa jetpeidı-mys. Onyŋ üstıne, qarly taudyŋ basynda jüretın erekşe sezgır haiuan – barysty keskınge tüsırıp, suretke alǧandar da sanauly! Sosyn da şyǧar, köp adam barysty bıle bermeidı. Tıptı, düniedegı köptegen «Haiuanattar baqşasynda» da «bailauly» tūrǧan barys joq. Al jolbarys turaly būl arada arnaiy tüsınık bermesek te jetkılıktı. Öitkenı haiuanattar älemın ekrannan künde körıp jürgen qazırgı körermender arystan men jolbarysty jyǧa tanidy.
Barys demekşı, Qazaqstanda «qar barysy» degen bır būralqy atau bar. Būl atau auyz ekı tılde ǧana emes, basylym betterınde de örıp jür. Qazaqta «qar barysy», «şöl barysy» degen atau joq ekenın esterıne kırıp şyqpaidy, «Qar barysy» dep ūra beredı. Būl jönınde tanymal jazuşy Mūhtar Maǧauin «Būl – «snejnyi bars»-tyŋ tıkelei audarmasy. Orystyŋ köleŋkesı joq kezde Alatau men Eren-Qabyrǧa, bükıl qyrat Aziiada ǧūmyr keşken, qazırde mülde siregen, mysyq tūqymdas, qojban, jyrtqyş aŋnyŋ qazaqşa atauy – «ırbıs». Künı keşege deiın osylai jazylyp keldı, tıl bılmesterdıŋ soŋǧy tört-bes jylda jetken tabysy» dep jazady. Būl barystyŋ ekınşı atauy ekenı ras. Bıraq būl ırbıs emes, ılbıs boluǧa tiıs. Öitkenı köp öŋırlerde ılbıs sözı älı künge deiın qoldanylady. Orta ǧasyrlarda patşalar men korolder «ılbıs ton» kigenı tarihtan mälım. Ilbıs ton qasiet sanalǧan, äulielıktıŋ, monarhtyq kielı bilıktıŋ belgısı dep qabyldanǧan. Būl aradaǧy ılbıs ton dep tūrǧany – däl osy barystyŋ terısınen tıgılgen qymbat kiım. Sözdıŋ retı kelıp tūrǧan soŋ aita keteiık, qazaq barystyŋ ūrǧaşysyn «tautan» dep atasa, küşıgın «alan» dep ataǧan. «Tautanyn tastap barys at, jaǧa bolar ışıkke», «Alma apannan alandy, tautan ūrar balaŋdy» degen tūraqty tırkester – sonyŋ aiǧaǧy.
12 müşeldık jyl qaiyru – tamyry tereŋde jatqan kürdelı kategoriia. «Ol 12 jyldy sanauly januarlar arqyly taŋbalap esepteu ǧana emes, qaita oǧan baiyrǧy orta jäne şyǧys aziialyqtardyŋ dıni nanym-senıme, astronomiialyq, matematikalyq, kalendarlyq mädenietıne, t. b. jaqtaryna qatysty qyruar kömeskı informasiia jasyrynǧan» dep jazady Qytai qazaqtarynan şyqqan belgılı zertteuşı ǧalym Iаsin Qūmarūly özınıŋ «Köşpendıler jäne 12 müşeldık jyl qaiyru» («Jūŋgo ūlttary jurnaly», 2009 jyl, №6) degen maqalasynda. Demek, köşpendıler mädenietınıŋ jandy aiǧaǧy bolǧan 12 müşeldık jyl qaiyruǧa är ūlttyŋ psihikalyq mınezdemesı, tanym-nanymdyq közqarasy da sıŋırılgen. Halqymyzdyŋ «Barys jyly kürdelı betbūrystar aldyndaǧy tynyştyq jyly bolyp sanalady. Barys jyly jazy ystyq, aptapty, qysy aiazdy jyl bolady. Jaz ailarynda kün köp kürkıreidı. Qys erte tüsıp, jai şyǧady. El men el arasy qyrǧi qabaqqa ūşyrap, qaqtyǧystar bolady. Degenmen jemıs-jidek mol önım berıp, egın bıtık ösedı. Būl jyly erekşe erjürek batyr säbiler düniege keledı» dep mejeleuı de tegın bolmasa kerek. Tarihtan alyp qaraǧanda, qazaq ūǧymynda barys jyly tym jaman jyl bolmaǧan. Degenmen ülken özgerısterdıŋ denı osy barys jylynan bastau alǧan. 1986 jylǧy jeltoqsan köterılısı de barys jylynyŋ soŋynda bolǧanyn eskersek, barys jylyn qazaq täuelsızdıgınıŋ basy dep atasaq ta artyq bolmaityn sekıldı. «Barys jyly baryŋdy ek, tym qūrysa taryŋdy ek» dep tüiındegen halqymyz barys jyly egın bıtık ösıp, astyqtyŋ tüsımı mol bolady dep qaraidy. Laiym, barys jyly dalamyz dänge, qoramyz malǧa tolsyn!
