Bız qazırgı kezde qazaqtyŋ özıne «qazaqtyŋ bar dybysyn bar dep, joq dybysyn joq» dep sendıre almaityn kezeŋde tūrmyz. Bırıne-bırı jalǧasqan älıpbi auystyru men oryndy-orynsyz emle qūrastyru osyndai jaiǧa alyp keldı. Op-oŋai körıngen qazaq tılınıŋ dybys qūramyn tügendei almai älek bolyp jatqanymyz da sondyqtan.
Kez kelgen qazaqtan (eresek bolsyn, bala bolsyn) «qazaq tılınde qanşa dybys bar?» dep sūrasaŋ, bärınıŋ berer jauaby bıreu-aq, «42 dybys bar» deidı. Būl, ärine, olardyŋ kınäsı emes, mektepten bastap joǧary oqu ornyn bıtırgenge deiın «42» dep toqpaqtai berse, kım de bolsa soǧan ūiyp qalady. Ūiyp qalǧandardyŋ arasynda, ökınışke qarai, qazaq tılı pänınıŋ mūǧalım-oqytuşylary baryn qaitersıŋ. Olar da «qyryq ekı» demese de, soǧan jete jyǧylyp jatady.
Qazaq tılınıŋ dybys qūramyn anyqtau sonau HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastalǧan bolatyn. Sol däuırdıŋ ökılı V.Radlov 31 dybysty ataidy, onyŋ qūramyndaǧy bır dybysty arnaiy u taŋbasymen belgıleidı jäne ol dybystyŋ aǧylşyn tılındegı w dybysymen ūqsas ekenın atap, «jartylai dauysty» dep körsetedı. «Jartylai» dep otyrǧanynyŋ mänı bar: dybys jasalym/estılım jaǧynan dauystyǧa jaqyn. Kelesı kezeŋde, HH ǧasyrdyŋ basy, A.Baitūrsynūly qazaq tılınde 29 dybys bar dep körsetedı. Ahaŋ anyqtaǧan qūramda da «jartylai dauysty» kezdesedı. Qazaq tılınıŋ alǧaşqy latyn älıpbiınde (1929-39 jj.) v taŋbasymen belgılenıp keldı. Bertın kele dauyssyz märtebesı eskerılıp, ūu/üu tırkesterınıŋ qūramynda 1957 jylǧa deiın u türınde derbes jazyldy. Al akademik I.Keŋesbaev bastaǧan zertteuşıler 43 dybysqa toqtady, 43 bolyp tūrǧan sebebı u taŋbasy dauystynyŋ qūramynda bır ret, dauyssyzdyŋ qūramynda taǧy bır ret kezdesedı. Al 1957 jyly «qyzyl saiasat» qazaq älıpbiı men onyŋ emle-erejesıne de jettı. Söitıp qazaqtyŋ töl sözderınıŋ jazylymyna orys tılınıŋ u dybys/taŋbasy endırıldı. Sonymen kırme u taŋbasy qazaqtyŋ töl dauysty dybystarynyŋ qūramyna «dauysty» bolyp qosyla kettı. Kez kelgen ǧylymi-teoriialyq eŋbek nemese oqulyq betın aşyŋyz, oqu-qūralynyŋ nemese ärtektı maqalanyŋ betın aşyŋyz, aldyŋyzdan dauysty u şyǧa keledı. «Sasqan üirektıŋ» kebın kiıp, «dauyssyzdan keiın dauysty bolady, dauystydan keiın dauyssyz bolady» dep amaldap kele jatyrmyz. Qazaq tılınde dauysty barlyq uaqytta dauysty bolatyny, dauyssyz barlyq uaqytta dauyssyz bolatyny sanamyzǧa jetpei qoidy.
Osy saiasi älıpbi reformasynyŋ jemısın endı «terıp-jep» otyrmyz. Qazırgı ūrpaqty qazaq tılınde dauysty u dybysy joq dep sendıre almai otyrǧanymyz sondyqtan.
Soŋǧy jyldary jaryq körgen akademiialyq eŋbekterde u taŋbasymen belgılenıp jürgen dybystyŋ aqiqat mazmūny anyqtalyp berıldı: «u (w) dauyssyz dybysy qos erın arqyly jasalady. Jasalu ornyna qarai erın-erındı dauyssyz dybys bolyp tabylady. U dauyssyz dybysy qos (astyŋǧy jäne üstıŋgı) erınnıŋ juysuy arqyly jasalady. Jasalu täsılıne qarai juysyŋqy dauyssyz dybys bolyp tabylady. U dauyssyz dybysyn aitqanda dauys jelbezegı mol terbeledı, iaǧni mol qatysady. Dauys qatysyna qarai ündı (terbelımdı) dauyssyz dybys bolyp tabylady. Jasalym belgılerı: erın-erındı, juysyŋqy, ündı dauyssyz dybys». Dauyssyzdyŋ aqiqat anyqtamasy osy bolyp tabylady. Onyŋ qazaq tılı dauyssyzdarynyŋ pışındemesınde (modelınde) özınıŋ orny bar.
Pışındemeden körınıp tūrǧandai, u (w) dauyssyz dybysy qūrylymnyŋ (modeldıŋ) bır būryşyn ūstap tūr. Eger u (w) dauyssyz dybysy joǧalatyn bolsa, onda pışındeme (model) tügel qausap tüsedı. Būl – tıl dybystarynyŋ qūramynan bır dybys joǧalsa, bükıl jüiesı (sistemasy) būzylady nemese bır bögde dybys enetın bolsa, tıldıŋ dybys jüiesı (sistemasy) tügeldei bülınedı degen söz.
Alaida akademiialyq eŋbekterdıŋ nätijesı äzırge oqulyqtar men oqu-qūraldaryna jetpei jatyr. Sondyqtan da köpşılıktı şatastyrmas üşın u taŋbasynyŋ ırgesıne w taŋbasyn qosaqtap u (w) dep körsetıp otyruǧa mäjbürmız.
Taǧy da ǧylymi negızge jügınetın bolsaq, halyqaralyq fonetikalyq älıpbi (HFÄ nemese MFA – mejdunarodnyi foneticheskii alfavit) ülgısı boiynşa taŋbasy w boluǧa tiıs. Būdan ärı qarai osy taŋbany tūraqty paidalanatyn bolamyz.
Endı nege «şala dauysty» nemese bırde dauysty, bırde dauyssyz bolyp jürgenıne toqtalaiyq. Öitkenı: bırınşı, onyŋ jasalymy (artikuliasiiasy) dauystyǧa ūqsaidy, sebebı auyz quysynda kedergı joq; ekınşı, onyŋ tıldegı qyzmetı dauyssyzǧa ūqsaidy, sebebı buyn qūrai almaidy. Tıl jüiesınde onyŋ ekınşı qyzmetı basym bolyp esepteledı, sondyqtan da ol dauyssyz dybys bolyp sanalady.
Dauyssyz w dybysyn joǧaltyp jürgenımızdıŋ taǧy bır sebebı «jalǧan estılım» bolyp tabylady. Qazaq tılınde söz basynda kezdespeitın bes dauyssyz dybystyŋ bırı – osy w. Endeşe dybys atauyna, özge dybystardai by, dy bolyp dauysty soŋynan qosylmai, dauysty aldynan qosylyp, ūu (uū emes) türınde aitylady. Sondyqtan ūu tırkesınıŋ aitylymy orys tılınıŋ u dauysty dybysynyŋ estılımın eske tüsıredı. Qazaq tılı mamandaryn da, özge zertteuşılerdı de şatastyryp jürgen osy jait. Büldırşınder men bırınşı synyp oquşylaryna arnalǧan oqu-qūraldarynan bastap uyq, uys, t. b. «sözder u dauysty dybysynan bastalyp jatyr». Orystaqy u taŋbasynyŋ maşaqaty bır mūnymen bıtıp jatqan joq. Sözdıkter tızbegındegı ū, ü ärıpterınıŋ qūramynda tūratyn ondaǧan-jüzdegen sözder «adasyp» u ärpınıŋ soŋynda jür. Äzırge tek söz basyndaǧy buynǧa qatysty «adasulardy» ǧana körıp otyrmyz. Işkı älıpbi tızbegıne qatysty «adasulardy» kompiuter baǧdarlamasynyŋ kömegı bolmasa, közben körıp, qolmen tügendeu mümkın emes.
Al nege qazaq tılınıŋ töl dauyssyz dybysy osy bır törkını bölek u taŋbasyna bailanyp qaldy? Öitkenı orys tılınde mūndai dybys joq, sondyqtan kiril qūramynda ony belgıleitın arnaiy taŋba da joq. Bıraq «jalǧan estılımge» sebep bolyp jürgen dauysty dybysynyŋ u taŋbasy bar. Osy ärıp op-oŋai qazaq älıpbiıne köşıp, w dauyssyzynyŋ taŋbasyna ainalyp kettı. Söitıp qazaq orfografiiasynyŋ qūramynda äbden ornyǧyp aldy. Endıgı jerde kirildıŋ u taŋbasy men dybysynan qūtylu oŋai bolmai, tıpten, mümkın bolmai otyr.
Tılımızdegı w dauyssyzynyŋ aqiqatyna köz jetkızu üşın bır-bırıne orailas tırkesterdı paidalanuǧa bolady. Mysaly, au tırkesınıŋ ekı dybystan qūralatynyna eşkımnıŋ şübäsı joq, al däl sol ülgıdegı ūu tırkesınıŋ dybys qūramyn bır u dybysyna ainaldyryp jıberıp otyrmyz. Sonda bızge jetpei tūrǧany – oqu-ädıstemelık daiyndyq pen psihologiialyq şeberlık. Alǧaşqy au tırkesınıŋ bırınşı syŋary aşyq dauysty a aiqyn estıledı de, ekınşı syŋary w dauyssyzynan oŋai ajyratylady. Al ekınşı ūu tırkesınıŋ bırınşı syŋary erındık qysaŋ ū men taǧy erındık w dauyssyzynyŋ artikuliasiiasy özara tyǧyz kırıgıp ketedı. Cöitıp orys tılınıŋ u dauystysy tärızdı estılım äser qaldyrady. Orys tılınıŋ u dybysy nyǧyz aitylady, al qazaqy tırkes bosaŋ aitylady.
Eger w dauyssyz dybysynyŋ jazylym emle-erejesı dūrys qūrastyrylsa, onda sözdıŋ ündesım äuezı, morfem jäne buyn qūramy, tasymal retı men söilem yrǧaǧy būzylmaityn bolady.
Juan äuezdı sözder qūramynda:
– juan äuezdı qysaŋ Ū[u] men ündı juysyŋqy U[w] dauyssyzynyŋ tırkesı ŪU[uw] bolyp jazylady;
– söz basynda [w] kezdespeidı, sondyqtan söz ū[u] dauystysynan bastalady:
u (ūu) [uw], uyq (ū-uyq) [u-wuq], uys (ū-uys) [u-wus], uaqyt (ū-ua-qyt) [u-wa-qıt];
– söz ortasynda: tuys (tū-uys) [tu-wus], suyq (sū-uyq) [su-wuq], juan (jū-uan) [ju-wan], şarua (şa-rū-ua) [şa-ru-wa], oquşy (o-qūu-şy) [o-quw-şı];
– söz soŋynda: tu (tūu) [tuw], su (sūu) [suw], bu (būu) [buw], alu (a-lūu) [a-luw], tolu (to-lūu) [to-luw], oqu (o-qūu) [o-quw], qaru (qa-rūu) [qa-ruw];
Jıŋışke äuezdı sözder qūramynda:
– jıŋışke äuezdı qysaŋ Ü[ü] men ündı (juysyŋqy) U[w] dauyssyzynyŋ tırkesı ÜU[üw] bolyp jazylady:
– söz basynda [w] kezdespeidı, sondyqtan söz ü[ü] dauystysynan bastalady: uıl (ü-uıl) [ü-wül], uäde (ü-uä-de) [ü-wä-de], ü-uäj (ü-uäj) [ü-wäj], uäli (ü-uä-lıi) [ü-wä-liy], uäzır (ü-uä-zır) [ü-wä-zir];
– söz ortasynda: suret (süu-ret) [süw-ret], keluşı (ke-lıu-şı) [ke-lüw-şi], senumen (se-nüu-men) [se-nüw-men], sekıruge (se-kı-rüu-ge) [se-ki-rüw-ge], keluı (ke-lü-uı) [ke-lü-wi];
– söz soŋynda: külu (kü-lüu) [kü-lüw], tılu (tı-lüu) [ti-lüw], kütu (kü-tüu) [kü-tüw].
Endeşe latyn älıpbiıne qazırgı kiril orfografiiamyzdyŋ ülgısımen ötuge bolmaidy. Onda kirildegı tılbūzar erejelerımızdı sol küiınde qaitalaǧan bolyp şyǧamyz. Sondyqtan aldymen qazaq mätınıne «älıpbi transkripsiia» jasap aluymyz kerek. Sonan soŋ baryp qazaq tılınıŋ töl dybystaryn latyn älıpbiıne köşıremız. Osyndai reformanyŋ nätijesınde qazaq tılınıŋ:
– töl dybys qūramy kırme taŋbalarsyz taza anyqtalady;
– töl dybys qūrylymy (jüiesı) saqtalady;
– morfem qūramy būzylmaidy;
– buyn tūrqy jaŋsaq jıktelmeidı;
– tasymal retı setınemeidı;
– söilem yrǧaǧy saqtalady.
Latyn älıpbiıne ötu üstındegı jazu reformasynyŋ basty nätijesı osy bolmaq.
Ökınışke qarai, būl dybystyŋ aqiqat [w] taŋbasyna latyn negızındegı jaŋa apostrof älıpbiımızden de oryn tabylmady, qaitadan sol orys tılınıŋ sozylyŋqy u[u:] dybysynyŋ y’ degen taŋbasynyŋ kebın kiıp qaldy. Endı qaşan jäne qai ūrpaq ony osy bır şala-jansar älıpbi tamūǧynan arşyp alar eken, älde bızdıŋ köz aldymyzda öşıp qūrdymǧa kete beredı me? Keler ūrpaqqa amanat etıp qaldyruǧa da därmenımızdıŋ kelmegenı ǧoi.
Älımhan JÜNISBEK,
filologiia ǧylymdarynyŋ
doktory, professor
