memleket jäne qoǧam qairatkerı
Quanyş aǧa suy bal tatyǧan ūlttyq qainardan när alǧan azamat. Sodan ba, onyŋ boiynan qazaqy bekzattyq bolmys erekşe baiqalyp tūrady. Qandai biık qyzmet atqarsa da, adamdyq pen adaldyqty teŋ ūstaǧan, memleketşıldıgı joǧary tūlǧa. Oŋtüstıkte üş-tört ırgelı, bıregei audandardy basqarǧan, oblys basşysynyŋ orynbasary, ūzaq jyl halyq qalaulysy bolǧan oiǧa kösem, sözge şeşen aǧanyŋ ömırı men jürıp ötken joly keiıngı jas ülgı alatyndai taǧylymǧa toly.
KÖRGEN TÜSTEI ÖTE ŞYQTY JAS ÖMIR
– Aǧa, adamǧa balalyq şaǧynan artyq baqyt joq sekıldı. Sol künderdıŋ qyzyǧy jūmyr basty pendenı ömır boiy besıktegı säbidei terbep jüredı. Bügınde qyr astynda saǧymdai būldyrap qalǧan sol şyraily şaqtardy, äke-şeşeŋızdı, bauyrlaryŋyzdy jiı oilaisyz ba?
– Ainalaiyn, jüregımnıŋ tükpırınde jatqan şerlı mūŋdy qozǧap jıbergendei boldyŋ ǧoi. Bız – soǧystan keiın dünie esıgın aşqan ūrpaqpyz. Mıne, jetpıstıŋ biıgıne şyǧyp otyrmyn. Sol qyzyqty künderım maǧan keşe ǧana bolǧan sekıldı. Bärı de köz aldymda, köŋılımde sairap tūr. Beinelep aitqanda, körgen tüstei öte şyqty jas ömır. Äke-şeşemdı jiı esıme alamyn. Äkem qandy qyrǧynǧa barmasa da, auyr eŋbektıŋ bel ortasynda jürıp, kündız-tünı kolhozdyŋ qara jūmysyna jegıldı. Qiyndyqqa moiymaityn qaisar adam edı. Jūrt qadırleitın mūrap boldy. Ol qazǧan aryq älı künge deiın «Aitahan aryǧy» dep atalady. Bız sol kısıden ekı ūl, ekı qyz örbıdık. Ülken aǧam maidanda qaza tapty. Aǧama teteles äpkem oquşy kezımde tūrmysqa şyqqan, odan keiıngı apam özımnen ekı jas ülken. Men – üidıŋ kenjesımın. Aiauly anam on üş jasymda dünieden ozdy. Balalarynyŋ eşqandai qyzyǧyn köre almady. Sondyqtan qiyndyqtyŋ, auyrtpalyqtyŋ dämın erte tattym. Eldıŋ tūrmysy jadau. Soǧystan endı esın jiia bastaǧan jūrt. Adamdarda: «bıreuden ozdym, ekınşısınen keiın qalyp qoidym» deitın böten niet joq.
Bala künımnen oquǧa yntaly boldym. Barlyq pännen üzdık oqydym. Bırde qyzyq oqiǧa boldy. 7-şı synypty bıtırer jyly qazaq tılınıŋ mūǧalımı Äbdıkerım Esjanov degen ūstazym maǧan qazaq tılınen 4 qoiypty. Ünemı üzdık oqyp jürgen maǧan būl qaq maŋdaidan bıreu qoiyp qalǧandai äser ettı. Jylap otyryp, mektep direktoryna bardym. Kısılıgı bar azamat edı, älgı mūǧalımdı şaqyryp alyp: «Sabaqty öte jaqsy oqityn oquşymyzǧa nege tört qoiasyŋ?» dese, aǧaiymyz: «Men eşkımge bes qoiyp körgen emespın. Beske özım de bılmeimın» dep nyǧarlap tūryp aldy. Sol kezde men: «Onda komissiia qūryŋyzdar» dep ortadan kilıge kettım. Aqyry, komissiia qūrylyp, qaitadan emtihan tapsyryp, bar sūraqqa jauap berıp, törttı beske tüzettırdım. Ol uaqyttaǧy auyldaǧy bılım ūialarynyŋ köbı jetı jyldyq edı ǧoi. On jyldyq mektep audan ortalyǧynda ǧana bolatyn. Bızdıŋ kolhoz ortalyqtan onşa alys emes, tört şaqyrym bolǧanmen, joly qiyn, äsırese, qys pen köktem ailarynda jol mi batpaqqa ainalyp, jürgızbeidı. Sodan menı äkem-şeşem Jambyl qalasynda bölemız tūratyn, «sonyŋ üiıne baryp oqy, orysşa üirenıp, qalany köresıŋ» dep ūiǧarym jasady. Olardyŋ aitqany – zaŋ.
Aitpaqşy, altynşy synyptan bastap, jazuǧa qūştarlyǧym oiandy. Aq paraqqa tögıltıp öleŋ, maqalalar jazamyn, ony «Sosialistık Şäuıldır» degen audandyq gazetke jıberemın. Apta ötpei joldaǧan maqalam jariialanady. Bırde basylymda menıŋ jazǧan öleŋımdı äldebıreu qatty synapty. Sol qatty äser ettı me, sodan öleŋ jazbai kettım. Bıraq jurnalist bolsam dep armandap jürdım. Sosyn himiia pänın erekşe jaqsy kördım.
Sodan qazırgı Taraz şaharyndaǧy Jambyl atyndaǧy qazaq orta mektebınıŋ 8-synybyna qabyldandym. Söitıp, Jambylda oqyp jürgende anam qaitys bolyp kettı. Oqudan kanikulǧa kelgende tuystar jinalyp: «Sen endı osy şaŋyraqtyŋ iesı bolasyŋ. Äkeŋ bolsa qartaidy. Būiyrtsa, äpkeŋ de tūrmysqa şyǧady. Sen tezırek bılım alyp, otau qūryp, myna üige ie bol» dep aqyldaryn aitty. Jas balamyn. Ülkenderdıŋ sözı dūrys sekıldı. Sodan mekteptı aiaqtamai, Jambyl zootehnikalyq-maldärıgerlık tehnikumyna oquǧa tüstım. Ony da üzdık tämamdadym. 1965 jyly qaŋtarda tehnikumdy aiaqtap, auylǧa kelıp, bes-alty ai jūmys ıstedım. Äkeme qolǧabysymdy tigızdım.
– Sol kezde Mäskeuge baryp oquǧa ekınıŋ bırı qoly jete bermeitın. Bır üidıŋ betıne qarap, ükılep ümıt kütıp otyrǧan jalǧyz ūlysyz. Äkeŋız alysqa baryp oquǧa rūqsat berdı me?
– Men tehnikumdy aiaqtaǧan jyly: «Kımde-kım tehnikumdy üzdık bıtırse, özınıŋ negızgı pänınen joǧary oqu ornyna emtihan tapsyryp, bes alsa, oquǧa tüsedı» degen ereje şyqty. Işkı oiymda «oqysam» degen armanym bar. Sodan elde jūmys ıstep jürıp, emtihanǧa daiyndaldym. Äsırese, negızgı pän retındegı himiia kıtabyn jastyǧymnyŋ astynan alǧan joqpyn. Söitıp jürgende joǧary oqu ornyna qūjat tapsyratyn mezgıl de jaqyndady. Ol kezde Mäskeu tügılı, Almatyǧa baryp oqu – arman. Qazır ekınıŋ bırı Mäskeu emes, Londonǧa baryp bılım alady. Bızdıŋ kezımızde şet memleket asu joq. Şetelımız – Resei. Ileude-bıreulerden «Mäskeuge baryp oqydy» degendı estimız. Menıŋ de sol qalaǧa baryp oqyǧym keldı. Äkem sony baiqady ma: «Balam, sen jaqsy oqisyŋ. Mäskeuge baryp oqudy közdep jür ekensıŋ. Talabyŋdy qaitarmaimyn. Maǧan qarailama. Älı boiymda quatym bar. Öz keleşegıŋdı oila. Saǧan qarsylyq bıldırmeimın» dep jalǧyz biesın 400 somǧa satyp, sol aqşany qaltama salyp, batasyn berdı. Sol kezde äkem 71 jasta edı. Bügınge deiın äkemnıŋ sonşalyqty sūŋǧyla aqyldylyǧyna taŋǧalamyn. Keiın menıŋ bır ūlym osyndaǧy Qazaq zaŋ universitetın üzdık bıtırıp, Londondaǧy universitetke öz talabymen oquǧa tüstı. Sodan oqu bıtırgesın balama auylǧa qait desem, ol aitady: «Endı ekı semestrlık oqityn oquym qaldy. Aǧylşyn qūqyǧyn meŋgeruım kerek. Ony aiaqtamasam, mūnda oqyǧanym beker» deidı. Men ūrsyp jatyrmyn: «ana jerde bes jyl, myna jerde üş jyl, oquyŋ jetedı, qaşanǧy oqi beresıŋ» dep. Bıruaqta oiyma äkemnıŋ maǧan aitqan sözı sart ete qaldy. Jasy ūlǧaiǧan qart kısı. Men oquǧa baram degende jalǧyz jylqysyn satyp, aqşasyn berdı. Al men sol uaqytta Sairam audanynyŋ äkımımın. Eludıŋ ışındemın, qairatym qaitpaǧan. Jerge qarap otyrǧan joqpyn, jaǧdaiym jaqsy, endeşe: «Balam oqimyn dep jatsa, nege qolynan qaǧuym kerek» dep äkemnıŋ aitqan aqylynan ǧibrat alyp, özımdı toqtattym.
– Sodan Mäskeuge keldıŋız…
– Alyp-ūşyp, jüregımdı qolyma ūstap, Mäskeuge keldım. Alyp şahar. Qūmyrsqadai qūjynaǧan halyq. Būryn mūndaidy körmegem. Jan-jaǧyma taŋdanyp qaraimyn. Sonymen qaladaǧy Skriabin atyndaǧy Veterinariia akademiiasynyŋ veterinariia fakultetıne qūjattarymdy tapsyrdym. Öŋkei üzdıkterdı ırıktep, bölek topqa bölıptı. Alfavit boiynşa emtihanǧa kırgızdı. Bırınşı bolyp men endım. Qazdai tızılıp otyrǧan komissiia müşelerı jan-jaqtan sūraqtardy qarşa jaudyrdy. Eş qysylǧan joqpyn, barlyǧyna jauap berdım. Keterımde bır professor: «Sız bızdıŋ akademiiaǧa biyl bırınşı qabyldanyp otyrǧan studentsız, qūtty bolsyn!» dep qolymdy qysty. Söitıp, oquǧa tüstım. Älı esımde, bırınşı tamyz künı edı. Qyrküiekke deiın tolyq ai bar. Qabyldau komissiiasynyŋ hatşysyna kelıp, emtihan tapsyrǧan qaǧazymdy körsetken edım, ol: «Sız akademiianyŋ bırınşı kursyna tüstıŋız. 1 qyrküiekte özımız şaqyryp alamyz» dedı. Elge keldım. Bärı maǧan ürke qaraidy. «Oquǧa tüstım» desem senbeidı. Ol kezde emtihannyŋ qorytyndysy 20 tamyzdan keiın belgılı bolatyn. «Pälenşenıŋ balasy qūlap kelıptı» degen jel söz tarady. Oquǧa tüskenımdı däleldeiın desem, qolymda qūjatym joq.
Endı bır qyzyqty aitaiyn. Äne-mıne degenşe 1 qyrküiek te zymyrap jettı. 10-y boldy. 15-şı qyrküiek keldı. Akademiiadan eşqandai qaǧaz joq. Künde poştaşydan baryp sūraimyn, «ol kelgen joq» deidı. Rasynda, jūrt şynymen «bızdı aldaǧan eken ǧoi» dep küle bastady. Sodan audannyŋ poştasyna baryp, qyrküiektıŋ basynan kelgen qaǧazdardy qoparyp qarasam, maǧan kelgen hat bölmedegı jäşıktıŋ quysynda jatyr. Jäne konverttı bıreu aşyp, oqyp körgen, onda: «Sız 1-kursqa qabyldandyŋyz, bırınşı sentiabrde saǧat toǧyzda jol-jaraǧyŋyzdy alyp, jūmys kiımımen qala janyndaǧy şaruaşylyqqa kartop jinauǧa şaqyramyz» dep jazylypty. Hat 15-ı künı qolyma tidı. Men barǧanşa 20-şy qyrküiek bolady. Sony poşta bastyǧyna baryp aitsam, at-tonyn ala qaşyp, maŋyna juytpaidy. Amal joq, audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysyna bardym. Qysqasy, sol kısı oqudan keşıkkenge bailanysty mäselenı şeşıp berdı. Akademiiany da üzdık oqydym. Qoǧamdyq jūmystarmen ainalystym. Bolaşaq jarym – Aimanmen sonda tanystym. Maǧan ol şahar jastyǧymnyŋ jalyndaǧan künderımen ystyq.
– Mäskeude oqyp jürgende qazaq jastarynyŋ jetekşısı bolǧan, jalyndy jas, ömırden qyrşyn ketken Ǧani Mūratbaevtyŋ beiıtın ızdep tauypsyz. Sol jaiynda aitasyz ba?
– Ǧani Mūratbaevtyŋ esımın bala künımızden jattap östık. Özımız de sol kısıge ūqsaǧymyz kelıp, qoǧamdyq jūmystarǧa belsene aralastyq. Būl oqiǧa 1967 jyly Ūly Oktiabr Revoliusiiasynyŋ 50 jyldyǧy qarsaŋynda boldy. 1925 jyly 24 jasynda Ǧanidıŋ Mäskeude qaitys bolǧanyn bılemız. Qazaq jastary bırıgıp, sony ızdep tabaiyq dedık. Onyŋ Vagankovskaia ziratynda jerlengen degen derektı anyqtadyq. Kezınde Ǧanimen komsomolda bırge ıstegen Filimonov degen kısı bar eken, sodan baryp sūradyq. Ol aitty: «Menıŋ esımde, Vagankovskaia ziratynda, akademik Timiriazevtıŋ janynda jerlengen. Bır jaǧynda Pamfilov degen professor jatyr» dedı. Ol qorym qalanyŋ ortasynda. Bardyq. Būrynǧy jerlengen adamdardyŋ tızımderı jazylǧan jurnaldardy aqtaryp, naqty mälımettı tauyp aldyq. Rasynda, manaǧy aqsaqaldyŋ aitqanymen däl keldı. Endı akademik Timiriazev pen ǧalym Pamfilovtyŋ beiıtınıŋ qasyna kelsek, eşteŋe baiqalmaidy. Ekı tūlǧaǧa eŋselı eskertkış ornatylǧan. Ǧanidıŋ basynda eşqandai belgı joq, jer tegıstelıp ketken. Qyryq ekı jyl boiy eleusız jatqan ǧoi. Sodan älgı jerdıŋ topyraǧyn mūsylmanşa köterıp, üidık. 29 qazan komsomoldyŋ tuǧan künı, sol künı qazaq jastary Ǧanidıŋ ziratynyŋ basyna jinalyp, miting ötkızdık. Sol jyly Qazaqstan komsomoly Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy Özbekälı Jänıbekovke «Ǧani Mūratbaevtyŋ ziraty tabyldy, soǧan eskertkış ornataiyq, eger mäsele şeşılmese, Mäskeudegı qazaq jastary qarjy jinap, belgı qoiady» degen maǧynada hat jazdyq. Ol kısıden bızge jauap keldı. «Rahmet, igılıktı ıs jasapsyzdar, būl mäselenıŋ ükımet arqyly şeşıletını, Mäskeu qalalyq atqaru komitetınen rūqsat alu kerektıgın aityp, bız onymen ainalysyp jatyrmyz» dep rizaşylyq bıldırıptı. Aqyry, 1971jyly Ǧani Mūratbaevtyŋ basyna eskertkış qoiyldy.
TAMYRY TEREŊ, TARİHY EREN OTYRAR
– Qasiettı Otyrarda ömırge keldıŋız. Özıŋız tuǧan jerıŋızdıŋ perzentı retınde «kındık kesken elıme ūlaǧatty ıs ıstedım-au» dep köŋılıŋız tolatyn dünie bar ma?
– Men tuǧan jerımnen 1959 jyly bala bolyp ketıp, araǧa 44 jyl salyp, oblystyŋ basqa audandarynda jauapty qyzmet ıstep, 59 jastaǧy jıgıt aǧasy atanǧan şaǧymda, iaǧni, 2003 jyly Otyrarǧa äkım bolyp oraldym. Dälırek aitqanda, sol kezdegı tuǧan elımnıŋ jaǧdaiy basqa audandarmen salystyrǧanda naşar eken. Jer tozyp, tūzy şyǧyp ketken. Köp mekender buy ūşqan sorǧa ainalǧan. Ne ısteu kerek? Aldymen injenerlık jelılerdı jöndeuge basa män berdım. 56 şaqyrymǧa sozylǧan kollektor bar, sony retke keltırdık. Audan ortalyǧyndaǧy jäne egıstık arasyndaǧy aryqtardy tazaladyq. Kanaldardyŋ jaǧasyn betonmen qaptaudy qolǧa aldyq. Jaŋa 12 tık drenaj ornatyldy. Nätijesınde, yza sular azaiyp, tūzdanu prosesı toqtap, aǧaştar egılıp, öse bastady. Audan ortalyǧynda alaŋ tolyǧymen qaita jöndelıp, ortasynda äl-Farabi babamyzdyŋ eskertkışı qoiylǧan Otyrar daŋqty babalar keşenı aşyldy. Onda «Daŋqty babalar saiajoly», «Otyrar qorǧanysy», «Otyrar örkenietın beineleitın jetı baǧan», Otyrar kıtaphanasynyŋ simvoly ıspettes «Kielı kıtap», Otyrar qalasynyŋ orny «Otyrar töbe», öskeleŋ ūrpaq simvoly «Kielı aǧaş» kompozisiialary qoiyldy. Audan ortalyǧy men auyldar abattana tüstı. Jas daryndardyŋ közın aşu üşın jyl saiyn Otyrar talanttary halyq öner festivalın ötkızu dästürge ainaldy. Keiın deputat bolyp jürgende arnaiy bır milliard teŋge qarjy bölgızıp, audan ortalyǧy Şäuıldır auyly arqyly, Arystan babqa, Türkıstanǧa baratyn respublikalyq deŋgeidegı joldy, bügıngı talappen ekı jaqty etıp saldyruǧa küş saldym. Qazır audan ortalyǧy äjeptäuır qalaǧa ūqsap qaldy. Menen keiın äkımder de sol ıstı ärı qarai ılıp äkettı.
– Al köne qalanyŋ bügıngı kelbetı turaly ne aitasyz?
– Ol – bır jatqan ülken eskertkış. Ony qalai bolsa solai qaza beruge bolmaidy. Bızdıŋ älı künge deiın arheologiialyq mädenietımız qalyptaspaǧan. Künı keşege deiın arheologtar qalany kelıp qazady, ol topyraq küzde jaŋbyrmen, qysta qarmen ilenıp, berekesı ketedı. Kelesı jyly ony taǧy qazady. Söitıp, özımız qolda bar qūndylyqtardy qūrtyp jatyrmyz. Qazǧannan keiın ony jauyn-şaşynnyŋ äserı timeitındei töbesı jabylu kerek, konservasiia jasalu kerek.
Otyrardy halyqaralyq turizm ortalyǧyna ainaldyru maqsatynda, Respublika Ükımetı arnaiy «Köne Otyrardyŋ qaita örleuı» degen 2004-2009 jyldarǧa arnalǧan qauly qabyldady. Osy baǧdarlama aiasynda bıraz dünie ısteldı. Arystan-bab kesenesı jöndeldı, Otyrartöbede arheologiialyq jūmystar jandanyp, dami tüstı. «Otyrar» memlekettık arheologiialyq-qoryq muzeiı» tolyq qaita jöndeuden öttı. Tamyry tereŋ, tarihy eren Otyrardyŋ keleşegı älı alda dep oilaimyn.
ÄLEMDE ÖZ ANA TILIN SYILAMAITYN JALǦYZ ELMIZ
– 1990 jyly QazKSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty bolyp sailandyŋyz. Ol bır jariialyqtyŋ jelı oŋynan soǧyp, demokratiianyŋ däuırlei bastaǧan kezeŋı ǧoi…
– Sanaly ǧūmyrymda 52 jyl aianbai halqyma jūmys ısteppın. Sonyŋ 47 jylyn basşylyq qyzmetke arnadym. 33 jyl deputat bolyppyn. 17 jyl oblystyq halyq deputattary keŋesınıŋ, 12 jyl Parlament Senatynyŋ deputaty boldym. 4 jyl, sen aityp otyrǧan 1990 jyly XII şaqyrylǧan Joǧarǧy Keŋestıŋ deputattylyǧyna balamaly türde Arys audanynan sailandym. Osy deputattyq korpustyŋ jūmys ıstep, ömır sürgen uaqytynyŋ özı tarihi kezeŋ edı.
– Sol tarihi sätke kışkene toqtalasyz ba?
– Däl osy kezde qoǧamda kılt būrylystar, kürdelı oqiǧalar örbıdı. Alǧaş ret Joǧarǧy Keŋes odaq qūramyndaǧy Qazaqstannyŋ egemendıgı turaly deklarasiiasyn qabyldady. Sodan soŋ araǧa bır jyl, ekı aiǧa jetpes uaqyt salyp, 1991 jyly 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respublikasynyŋ Täuelsızdıgı turaly» Zaŋdy qabyldau da osy Joǧarǧy Keŋestıŋ enşısıne tidı. 1993 jyly Qazaqstannyŋ tūŋǧyş Konstitusiiasy qabyldandy. Prezident instituty engızıldı, Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı de alǧaş ret osynda sailandy, bükılhalyqtyq Prezidenttı sailau turaly zaŋ qabyldandy. Qazaqstannyŋ memlekettık atributtary zaŋnamamen bekıtıldı. Qysqasy, XII şaqyrylǧan deputattar qūramy myqtylardan jinaldy.
Alǧaş balamaly türde sailanǧandyqtan ba, şyǧarmaşylyq odaqtar öz ökılderın köbırek ūsyndy. Ataqty ǧalymdar, jazuşylar, suretşıler, kompozitorlar jiylǧan qūram boldy. Täuelsızdık turaly qanşama aitys-tartys örbıdı. Egemendık turaly deklarasiia, Täuelsızdık turaly zaŋ qabyldaǧanda, mınbege nebır adamdar şyǧyp, qarsy pıkırlerın bıldırdı. Keibır özge ūlt aǧaiyndary: «Bız nege täuelsızdık aluymyz kerek, kımnen täuelsızdık alamyz. Qazır keŋes imperiiasynan qūtylyp otyrmyz, endı qazaq imperiiasynyŋ qaramaǧynda qalamyz ba, qaramaisyzdar ma, myna eldıŋ jartysy qandai jūrt, orys halqy qazaq imperiiasynyŋ qūramynda bola ma?» degen sözder aityldy. Konstitusiianyŋ babynda qazaq memleketı nemese qazaq degen söz şyqsa, öre türegeletınder bar edı. Mysaly, kün tärtıbın bekıtu üşın, kem degende 50-60 deputat şyǧyp söileitın. Keibır künderı 90 deputatqa deiın şyǧyp söilegen kez boldy. Joǧarǧy Keŋestıŋ jarty künı kün tärtıbın bekıtumen ötetın. Sonşalyqty belsendılık. Bıraq sonyŋ bärınıŋ ekonomikaǧa kerı äserı tiıp jatty. İnfliasiia üş jarym myŋ paiyzǧa ketıp qaldy. Qazır on paiyz bolsa, jelpınıp şyǧa kelemız. Bügın alǧan aqşa erteŋ sabanǧa ainalyp jatty. Reformalardy jyldamdatatyn zaŋdardyŋ qajettılıgı tudy. XII şaqyrylǧan Joǧarǧy Keŋes üş jarym jyl ışınde elge kerek 265 zaŋ qabyldady.
– Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ jäne Parlament Senatynyŋ on alty jyl deputaty boldym dedıŋız. Özıŋız halyqqa jaqyn qandai mäselelerdı köterdıŋız?
– Tıl, demografiia, şekara jäne auylşaruaşylyq salasyna qatysty köptegen mäselelerdı köterdım. Äsırese, ana tılımız turaly köbırek mınberge şyqtym. Ärine, bügıngı uaqytty egemendıktıŋ eleŋ-alaŋyndaǧy sätpen salystyruǧa bolmaidy. Köp tırlıkter atqaryldy. Degenmen, qazaqtyŋ tılı älı tolyq öz qūqyǧyna ie bolǧan joq. Ükımet, Parlament orysşa söileidı. Osy dūrys pa? Oǧan kınälı – özımız. Bızde namys joq. Mysaly, Japoniiadan, Amerikadan, sol sekıldı taǧy basqa şetelden kelgen azamattar bır-ekı jyldyŋ ainalasynda bızdıŋ tıldı üirenıp alady. Keide solarmen söilese qalsaŋyz: «Nege sızder öz ana tılderıŋızde söilemeisızder?» dep qarsy sūraidy. Ūiattan jerge kırıp kete jazdaisyz. Älemde özınıŋ memlekettık tılın syilamaityn, özderı ol tılde söilemeitın bır-aq el bar, ol – Qazaqstan. Tıl bılgen jaqsy. Oǧan qarsylyǧym joq. Orys tılınde de söilegen dūrys. Qaita bızdıŋ respublikada qazaqşaǧa qaraǧanda, orys tılıne qūrmet äldeqaida joǧary. Kez kelgen qazaq orysşa jetık söileidı, al kez kelgen qazaqstandyq qazaq tılın olai bılmeidı. Qazaqstandyqtardyŋ keibır qazaqtary öz ana tılınen maqūrym. Keide solardan «nege qazaqşa söilemeisıŋ?» desem, «orysşa oqydym» deidı. Qyzyq. Qazaqstanda tūrady, tıldık orta bar, qazaqtyŋ nany men suyn ışedı, auasyn jūtady, qyzmet ıstep, otbasyn asyraidy, söite tūryp, qazaq tılın bılmeidı, bılgısı kelmeidı, syilamaidy. Adamdyq qylyqqa jaraspaityn ūiat ädet. Osy mäselege tereŋırek köŋıl bölıp, tez arada joiu qajet.
– Qazırgı qoǧamdaǧy jüregıŋızdı auyrtatyn keleŋsız jaǧdai bar ma?
– Menıŋ janymdy büretın mäsele: ol – qoǧamnyŋ jıkteluı men sybailas jemqorlyq. Bügınde bai men kedeidıŋ arasy alşaqtanyp barady. Örkeniettı, öz örısın tapqan dūrys qoǧamda onyŋ arasy alşaqtamau qajet. Orta tap küşeiedı. Elbasy osy jaiynda jiı aitady. Nege şaǧyn orta biznestı damytu kerek deidı? Ol damysa, jaǧdaiy tömen azamattar jeke käsıpkerlıkke ūmtylyp, käsıp aşyp, myna jaqtaǧy däulettıler soǧan özderınıŋ tabystaryn salyq arqyly ma, älde basqa jolmen be, bölısıp, orta tapty jetıldırse, memleketımız tūraqty bolady. Orta taptyŋ ökılderı eşqaşan memleketke qarsy bolmaidy, öitkenı ärkım öz menşıgın qorǧap, özı üşın jūmys ısteidı, bıreudı qyzmetke alyp, näpaqa tauyp beredı, artylǧanyn mūqtaj janǧa beredı, uaqytymen salyqty töleidı. Sondyqtan şaǧyn jäne orta bizneske erekşe män bergen jön. Sybailas jemqorlyqpen kürestı üdete tüsken jön.
– Jetpıstıŋ jotasyna şyqtyŋyz. Artyŋyzda ūzaq ǧūmyrdyŋ belesı jatyr. Osy ömırden ne tüidıŋız?
– Jetpıs degen oŋai jas emes. Ömırdıŋ qyzyǧyn da, şyjyǧyn da bır kısıdei kördık. Sodan alǧan täjıribemızdı endı eldıŋ bırlıgı men jas ūrpaqtyŋ tärbiesıne jūmsauymyz qajet dep oilaimyn. Jaqsy söz aityp, ızgı tılek tılep, jūrtqa ülgı bolyp jürudı ūnatamyn. Ärkım aldyna maqsat qoia bılgen dūrys. Ol maqsat qol jetetındei, oryndalatyn ıs bolǧany jön. Soǧan jetu jolynda kün demei, tün demei eŋbek etu kerek. Sonda ǧana adam maqsatyna qol jetkızedı. Äitpese, küikı tırlıktıŋ aǧymymen jüre beresıŋ. Jastar – elımızdıŋ keleşegı. Solardyŋ ömırı jarqyn bolsa eken deimın. Sonda bızdıŋ köŋılımız toq, jüregımız tynyş. Bastysy, eldıŋ bırlıgı bekem bolsyn!
– Aǧa, önegelı äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL
