Fransiia dese – Parij, Ūlybritaniia dese – London, Türkiia dese, eŋ aldymen, syrly da siqyrly Ystanbūl elesteitındei, Qazaqstan dese köz aldyŋa Arqanyŋ tösınde ornalasqan ajarly qala – Astana keledı. Erke Esıldıŋ jaǧasyn boilai ornalasqan kelbettı de säulettı qala, esterıŋızde bolsa, 1999 jyly IýNESKO-nyŋ şeşımımen «Älem qalasy» atanǧan bolatyn. Biyl 25 jyldyq mereitoiyn toilap jatqan el mereiı, aişyqty elordamyzdyŋ qalai jerı jūtaŋ, aua raiy qolaisyz Aqmoladan aituly Astanaǧa ainalǧanyna bır şolu jasap ötsek.
Bozoq. Ämırşı tūraǧy. Qarauyl mūnarasy
«Bügıngı elordamyzdyŋ batysynan 5 şaqyrym jerde ornalasqan qypşaqtardyŋ ejelgı baitaǧy Bozoq qalaşyǧy qazaqtyŋ bas qalasy – Astananyŋ tüpqazyǧy deuge laiyq». Būl tūjyrymdy akademik Kemel Aqyşev osydan bırneşe jyl būryn aitqan bolatyn. X-XI ǧasyrlarda tūrǧyzylǧan qala sol kezdıŋ özınde Deştı Qypşaqtyŋ köşpelı taipalarynan şyqqan ämırşınıŋ tūraǧy, ordasy bolǧanyna dälel retınde ǧalym qalaşyq ornynan tabylǧan üş kesene men biık qarauyl mūnarany, sondai-aq tūrmystyq zattar men qaru-jaraqtar, arabtyŋ kümıs teŋgelerı men qytaidyŋ mys ainalaryn alǧa tartty. Esıl men Nūra sekıldı qos özendı jaǧalai ornalasqandyqtan, būl jerden oŋtüstık pen soltüstıktı bailanystyratyn keruen joldary ötıp, sonyŋ arqasynda Bozoq qalasynda sauda men qolöner qaryştap damysa kerek. Ol az desek, būl şahar ruhani jäne dästürlı mädeniettıŋ ortalyǧy bolypty.
Europanyŋ köz qūrtyna ainalǧan…
Qazaqtyŋ Saryarqasynda jatqan saiyn dalasy tek Resei ǧana emes, sonau erte zamannyŋ özınde tıptı Europanyŋ da köz qūrtyna ainalǧanyn köruge bolady. Oǧan bır dälel – 1252-1255 jj. Fransiia korolı IH Liudovigtıŋ qazaq ölkesıne Rubruk Villem atty flamand saiahatşysyn qūpiia tapsyrmamen attandyruy. Şyǧysqa baratyn joldy barlap, maŋyzdy eldı mekenderdı köruge kelgen saiahatşy elıne oralǧan soŋ korolge Ertıs, Nūra, Esıl, Keŋgır, Sarysu, Qorǧaljyn, Balqaş özenderın sipattap berse kerek. Jäne sodan köp ūzamai, 1271-1295 jyldary Qytaiǧa barǧan jolynda Marko Polo da qazaq jerın kesıp ötken. Aqmola jerınıŋ orta ǧasyrlardaǧy tarihi damuy, mıne, osyndai.
Alǧaşqy poiyz. Alyp zauyt
Al ärıge barmai, osy ötken HH ǧasyrǧa şolu jasasaq, 1914 jyly qalada üş kırpış, tört mai öŋdeu, ekı terı ileu, ekı sabyn qainatu, ekı ton tıgu, qasaphana, 20 şeberhana bolypty. Mädeni-aǧartu oryndarynan üş jalpy bılım beretın uchilişe, mektep, medrese, ekı kıtaphana boldy. Qala tūrǧyndarynyŋ sany 15 myŋǧa jetken. 1928-1930 jyldary jai okrug ortalyǧy bolǧan qala bırtındep audannyŋ, 1939 jyly Aqmola oblysynyŋ äkımşılıgı atanady. Eŋ alǧaş mūnda poiyz 1929 jyldyŋ qaraşasynda kelgen. Burabai-Aqmola, Aqmola-Qartaly, Aqmola-Pavlodar temır joldarynyŋ ıske qosyluy būl şahardy elımızdıŋ soltüstık jäne ortalyq öŋırındegı ırı transport torabyna ainaldyrady. Soǧys jyldarynda Reseiden Aqmolaǧa «Melitopol» stanok jasau zauyty köşırılıp, «Qazaqauylmaş» käsıporny ıske qosyldy. Solaişa bırtındep önerkäsıptıŋ basqa da jaŋa salalary paida boldy.
Hruşev. Tyŋ ölkesı. 250 mln tonna astyq
Elımızdegı tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru kezınde Aqmola oblysymen bırge qalasy da eleulı özgerısterge ūşyrady. 1960 jyldyŋ 26 jeltoqsanynda Tyŋ ölkesı qūrylyp, onyŋ ortalyǧyna ainalǧan qalanyŋ atauy köp ūzamai Selinograd bolyp özgeredı. Hruşev tyŋ ölkesın RKFSR-dyŋ zaŋdyq qūzyryna beruge ūsynys jasaidy. Alaida ol oiy jüzege aspai, Tyŋ ölkesı Qazaq KSR qūramynda qalady jäne keiın tyŋ igeru nauqany aiaqtalǧan soŋ, künı ötken aumaqtyq qūrylym retınde joiylady. Aqyry Selinograd astanaǧa ainaldy: Selinograd – Aqmola – Astana bolyp däiektı bırneşe ret qaita atalyp otyryp, täuelsız de egemen Qazaqstannyŋ kındık qalasyna ainaldy. Jalpy, tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igerudıŋ şirek ǧasyrynda Qazaqstan 250 mln tonna astyq satqan.
32 ölşem boiynşa taŋdau
1994 jyly 6 mausymda qalaǧa ejelgı aty qaitaryldy. 1996 jyly 6 şıldede Qazaqstan Respublikasynyŋ Ükımetı «Qazaqstan Respublikasynyŋ astanasyn köşıru turaly» tarihi qauly qabyldady. Bır jyldan keiın, 1997 jyly 20 qazanda elımızdıŋ sol tūstaǧy Prezidentı N.Ä.Nazarbaev «Aqmola qalasyn Qazaqstan Respublikasynyŋ astanasy dep jariialau turaly» Jarlyqqa qol qoidy. Al endı täuelsız memleketımızdıŋ astanasy bolyp ne üşın Aqmola qalasy taŋdaldy degenge kelsek, QR Tūŋǧyş Prezidentı bolǧan N.Ä.Nazarbaev 32 negızgı ölşemın körsetıp bergen. Olar: äleumettık-ekonomikalyq, geosaiasi, kölık infraqūrylymy, injenerlık-kommunikasiialyq, qūrylys, eŋbek resursy jäne basqa da qolaily mümkındıkter edı. Basynda tek boljam ǧana bolǧan osy 32 artyqşylyq keiın naqty ömır aqiqatyna ainalyp, kün sanap köz aldymyzda salynǧan Astana Qazaqstannyŋ ataǧyn alty qūrlyqqa paş ettı.
Älemdegı jalǧyz mūhitaral
Osylaişa HIH ǧasyrda şaǧyn auyl retınde ǧana qūrylǧan qala uaqyt öte kele ösıp, bügınde Orta Aziiadaǧy eŋ ırı megapolisterdıŋ bırıne ainaldy. HHI ǧasyrda salynǧan soŋ astanamyzdyŋ sänı men säuletın de barynşa zamanǧa sai ärı eşbır qūrylys nysanyna ūqsamaityn erekşe etuge tyrysty. Rasynda, bügınde şatyr jäne sfera pışındes älemdegı eŋ ırı ǧimarattar Astana qalasynda ornalasqan. Olardyŋ ışınde eŋ ülken ǧimarat «Han Şatyr» sauda, oiyn-sauyq ortalyǧy bolsa, eŋ ülken şar tärızdes ǧimarat «Nūr Älem» nemese «EKSPO-2017» körmesın ötkızu aumaǧynda ornalasqan «Bolaşaq mūrajaiy» eken. Būl ekı ǧimarat ta qalanyŋ körkıne körık qosyp tūr. Al Astanadaǧy okeanarium – mūhittan üş myŋ kilometrden astam qaşyqtyqta ornalasqan älemdegı jalǧyz mūhitaral. Älemde alǧaş ret diametrı 22 metrlık, salmaǧy 300 tonnadan tūratyn «Bäiterek» monumentınıŋ jönı tıptı bölek.
P.S: Qazır Astana – Qazaqstannyŋ elordasy ǧana emes, älemdegı eŋ zamanaui qalalardyŋ bırı. Arhitekturalyq sän-saltanaty öz aldyna, būl qalada 30 jylǧa juyq uaqyt ışınde türlı sala boiynşa tarihi oqiǧalar oryn alǧan. Mäselen, Qazaqstanda jasandy jürektı auystyru operasiiasy eŋ alǧaş osy Astana qalasynda ötken. 2017 jyldyŋ soŋynda Ūlttyq ǧylymi medisinalyq ortalyqtyŋ basşysy Iýrii Pianyŋ basşylyǧymen ötken otada jürek funksiiasynyŋ auyr jetkılıksızdıgınen zardap şekken 60 jastaǧy pasientke terminaldyq kezeŋde jasandy jürektı implantasiialau jürgızıldı. Jäne elorda bolmai tūryp qalada nebärı 275 myŋ adam ömır sürse, bügınde onyŋ tūrǧyndarynyŋ sany 1 millionnan asqan.
Märiiam ÄBSATTAR
