Jazǧy demalysqa şyqqan mektep oquşylary men studentterdıŋ köşe kezıp, jetkızuşı bolyp jürgenın, gül, neşe türlı tättılerdı satatynyn, meiramhanalarda, tıptı qūrylysta eŋbek etetının jiı köruge bolady. Bos uaqyt köp bolǧan soŋ, az da bolsyn öz näpaqasyn tapqysy keletın jasöspırımder elordada köp. Sözsız, jastaiynan olardy eŋbekke baulyǧan dūrys. Dese de eŋbektıŋ dämın erte tartqan balalardyŋ qūqyǧy qorǧala ma? Belı bekıp, būǧanasy qatpaǧan olardy ata-anasy qara jūmysqa nege jıberedı? Bırıkken Ūlttar Ūiymy balalar qorynyŋ mälımetınşe, älemde 160 millionnan asa jetkınşek jastaiynan jūmysqa jegılgen.
Eŋbekpen erte eseiedı
Bas qalanyŋ Türkıstan köşesı boiynda türlı tüstı şarlar satyp tūrǧan balany kezdestırgen edık. Esımı – Erkebūlan. Nebärı 12 jastaǧy oquşy futbolist boludy armandaidy eken. Gül tärızdı şarlardy özı orap, 500 teŋgeden satyp jür. Al tapqan qarjysyna sporttyq aiaq kiım alamyn deidı.
Qalada velosiped teuıp ne jaiau jürıp, kök, keide sary sömkenı arqalap jürgenderdı jiı baiqauǧa bolady. Denı – er balalar. Solardyŋ bırı – on bes jasar Ältaiyr. Taŋǧy 8.00-den keşkı 22.00-ge deiın tamaq tasyp, jetkızıp jürgen ol künıne 7 myŋ teŋge tabatynyn aitady.
«Ata-anamnyŋ qaltasyna salmaq tüsırgım kelmeidı. Qalaǧanymdy öz aqşama alyp, qaita olarǧa kömektesemın. Üige qajettı azyq-tülıktı men alyp otyramyn. Jaqynda tūrmystyq tehnikaǧa da tapqanymdy jūmsap, ata-anamdy quantqan edım» deidı ol.
Köşede jemıs-jidek, kökönıs satylatyn düŋgırşekterde de satuşy jasöspırımder barşylyq. Sauda-sattyqta ata-anasyna kömektesıp, zyr jügırıp jüredı. Solardyŋ bırınde Aiym Bektūrsyn esımdı äiel «kanikulda bos otyrǧanşa, qaita eŋbek etuı kerek» deidı.
– Keşke taman adam köp keledı. Ekı qyzymmen bırge bärıne qyzmet körsetemız. Özderı qolǧabys bolamyz degen soŋ kelıstım. Sauda jasap, olar aqşanyŋ qalai keletının körıp, jauapkerşılıktı sezınedı. Telefonǧa telmırıp, anau-mynaudy körgennen görı maŋdai termen tabys tabudy üirenedı. Jūmys ısteudıŋ ne ekenın jäne aqşanyŋ qūnyn bıledı. Al özı aqşa tapqan bala ata-
anasyn qymbat zatty satyp aluǧa mäjbürlemeidı. Būdan bölek, jūmysşy balalar bolaşaq mamandyǧy men jolyn erterek taŋdaidy ärı eŋbek ötılın jastaiynan bastaidy, – dedı satuşy.
Üş balanyŋ äkesı Mūrat Esbol balalaryn jūmysqa jeguge qarsy, tek eseigennen keiın ǧana eŋbekke aralasqan dūrys dep sanaidy. Psiholog Almagül Aldabergenova da erte bastan aqşaǧa qūnyǧu bala psihikasyna kerı äser etıp, olardy balalyq şaǧynan aiyrady degen pıkırde.
«Jasynan aqşaǧa qūnyqqan bala barlyq şaruany tek aqşa üşın ısteitın bolady. Qaita bılım alyp, oiyn oinap, balalyqtyŋ dämın sezınuı qajet. Jaqsy ısı üşın balaǧa aqşa berıp yntalandyratyn ata-analar bar. Būl dūrys emes. Bala keiın qandai da bır ıstı tek aqşa tabamyn dep jasaidy. Onyŋ saldary auyr» deidı maman.
Jasöspırımnıŋ qūqyǧy taptalmasyn
Qazaqstanda eŋbek etıp jürgen bala sanyna qatysty naqty derekterdı tabu mümkın bolmady. Bırde-bır memlekettık mekeme būl mäsele boiynşa statistika jürgızbeitın bolyp şyqty. Tek Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgınıŋ derekterı boiynşa elımızde köbınese 15 pen 17 jas aralyǧyndaǧy jasöspırımder jūmys ısteidı. Olar dämhanalarda daiaşy bolyp, sauda ortalyqtarynda qaǧaz taratumen, endı bırı janarmai qūiu stansalarynda, qala köşelerınde kölık faralaryn sürtıp, ony juumen ainalysady. Amalsyzdan jeŋ türıp, jūmysqa jegılgen balalardyŋ qūqyǧy köp jaǧdaida şettetılıp jatady. Bala eŋbegın paidalanatyn keibır jūmys beruşılerdıŋ olarǧa az jalaqy tölep, jūmysty asyra oryndatqyzyp qoiatyn jaǧdailary joq emes. Sebebı basym bölıgı öz qūqyǧyn bılmeidı. Eŋbek şartyna otyrmaǧandyqtan, jasöspırımder arasynda ailyǧyn ala almau jaǧdailary jiı kezdesedı. Ärı jūmys saǧatynyŋ ūzaqtyǧy da eskerıle bermeidı. Oǧan jūmysşy balalardyŋ özı müddelı keledı, öitkenı jūmys uaqyty ūzarǧan saiyn jalaqy da köp bolady.
Bas qala boiynşa aitsaq, elordada jyl basynan berı kämeletke tolmaǧandardy eŋbekke zaŋsyz tartudyŋ 5 deregı tırkeldı. Būl turaly Astana qalasy Polisiia departamentı iuvenaldy polisiia bölımınıŋ bastyǧy Nellia Doşanova aityp berdı.
«Qalada kämeletke tolmaǧandardyŋ jūmysyna qatysty zaŋ talaptarynyŋ saqtalmauy tyiylmai tūr. Biyl da 18 jasqa jetpegen balalardyŋ eŋbekke zaŋsyz tartylǧany boiynşa derekter anyqtaldy. Olar: qūrylysta, kölık juu ornynda, qala syrtynda – 1 faktı jäne bazarda – 2 faktı. Anyqtalǧan derekter boiynşa jūmys beruşıler äkımşılık jauapkerşılıkke tartyldy. Tüsındıru jūmysy jürgızıldı» dedı polisiia podpolkovnigı.
Balalar qūqyǧy men otbasylyq mäseleler boiynşa keŋes beretın zaŋger Qarlyǧaş Sahipova 16 jasqa tolǧan azamatpen eŋbek şartyn jasauǧa bolatynyn aitady.
«Eŋbek kodeksınıŋ 69-babyna säikes, on tört jastan on alty jasqa deiıngı jūmyskerler üşın – aptasyna 24 saǧattan aspaityn, on alty jastan on segız jasqa deiıngı jūmyskerler üşın – aptasyna 36 saǧattan aspaityn jūmys uaqytynyŋ qysqartylǧan ūzaqtyǧy belgılenedı. On segız jasqa tolmaǧan jūmyskerler üsteme jūmysqa jıberılmeidı. Sonymen qatar, oiyn biznesı, tüngı oiyn-sauyq oryndaryndaǧy jūmys (22.00-den 06.00-ge deiın), alkogol önımderı, temekı būiymdary, esırtkı, psihotroptyq zattar men prekursorlardy öndıru, tasymaldau men satuǧa on segız jasqa tolmaǧan azamattarmen eŋbek şartyn jasauǧa jol berılmeidı. Kämelet jasyna tolmaǧandarǧa oqudan bos uaqytynda eŋbek şarty jasalǧan jaǧdaida densaulyqqa ziian keltırmeitın jäne oqu prosesın būzbaityn jūmystardy oryndauǧa rūqsat etıledı. Jūmys beruşı qauıpsızdık erejelerın saqtauǧa, kämeletke tolmaǧandarǧa eŋbek jaǧdaiyn jasauǧa, merzımderdı būzbauǧa jäne eŋbek şartyn jasasuǧa mındettı. Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek zaŋnamasyn būzǧany, onyŋ ışınde balalar eŋbegın paidalanǧany üşın jūmys beruşıler äkımşılık jauapkerşılıkke tartylady, – dedı zaŋger.
Jaz ailarynda bala älıne qarai jūmys ıstep, eŋbektıŋ dämın tatsa, ärine, ömırlık täjıribe jinap, şyŋdalady. Bıraq jas erekşelıgın eskermei, jyl – on ekı ai jūmysqa salynatyn jetkınşekterdı qaitemız? Bes jastan keiın qūlşa jūmsaudy tötesınen tüsınıp, asyra sılteitın ata-analardy qalai qylamyz? Mäsele osynda.
