Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Ūlttyq qūryltaidyŋ üşınşı otyrysynda söilegen sözınde «Bız bai tarihi-mädeni mūralarymyzdy saqtau üşın arheologiia salasynda tärtıp ornatuymyz kerek. Elımızde käsıbi arheologtar tapşy, arheologiialyq qazba jürgızu üşın lisenziia beru ısınde şeşımın tappaǧan tüitkılder bar. Conyŋ saldarynan Qazaqstandy arheologiia salasyndaǧy kümändı adamdar jailap aldy» dedı.
Tonalyp ketken mūra köp
Qūryltaida el basşysy arheologiialyq qazbalardyŋ tonalyp jatqanyna da airyqşa nazar audardy. «Soŋǧy jiyrma jyl ışınde elımızdegı asa maŋyzdy arheologiialyq eskertkışterdıŋ köbı äbden tonaldy. Tıptı, elımızdıŋ aumaǧynan tabylǧan qūndy jädıgerlerdı Qazaqstandaǧy, şeteldegı jeke kolleksiialardan jäne älemnıŋ ärtürlı mūrajailarynan köretın boldyq. Būl mäselenı şūǧyl qolǧa alu kerek. Atap aitqanda, arheologiia salasyna qatysty zaŋdardy jetıldıru, lisenziia beru ısın retteu jäne arheologiialyq qazba jūmystaryn zaŋsyz jürgızgenı üşın jazany küşeitu qajet» dep basa aitqan edı.
Tarihi jadyny qalyptastyratyn tarih ǧylymdary jüiesınde jazba tarihy az Qazaqstan üşın arheologiianyŋ alar orny erekşe. Euraziianyŋ kındıgındegı Qazaqstan – älemdık örkenietke airyqşa üles qosqan, adamzat damuynyŋ qos modelı (qala men dala) üilesım tapqan kielı meken. 1969-1970 jyldary Almaty oblysy maŋynan tabylǧan «Altyn adam» alys-jaqyn elderdı eleŋ etkızgenı anyq. Keiın Atyraudan, Şılıktıden de «Altyn adam» tabylyp, elımızdıŋ tarihyndaǧy baǧaly jädıgerlerge ainaldy. Qoinauy qūt, adamzattyŋ san myŋ jyldan berı qūtty qonysy bolǧan qazaq jerınde mūnan özge de bailyq, qūndy mūralar az emes. Olardy tekserıp zertteu, arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızu asa jauapkerşılıktı jūmys.
Dei tūrǧanmen, elımızdıŋ arheologiialyq zertteu jūmystaryna airyqşa köŋıl bölınıp otyr dep aita almaimyz. Bılıktı mamandardy qarjylyq jäne saiasattyq jaqtan qoldau öte az. Ūlttyq tarihymyzdyŋ tamyryn arheologiialyq tūrǧydan zertteu jūmysy da aqsap tūr. Būl öz kezegınde elımızdegı tarihi jädıgerlerdıŋ talauǧa tüsuıne, aqşaǧa qūnyqqan aşközderdıŋ baǧaly jädıgerler jatqan ejelgı qabırlerdı, jädıgerlık oryndardy ūrlap qazuyna jol aşty. Tek Jetısu, Almaty oblystarynyŋ töŋıregınıŋ özınde talai qabır ūrlap qazylyp, talauǧa tüskenın jergılıktı jūrt ünemı aityp keldı. Bıraq oǧan qūlaq asyp, mäselenı baqylauǧa alǧan qūzyrly organdar joq. Malşylar, jergılıktı tūrǧyndar qymbatty jädıgerlerdıŋ tonalyp jatqanyn zaŋ atqaruşy organdarǧa mälımdese de, köbınıŋ soŋy jabuly küide qalyp jatyr. Osydan bırer jyl būryn «Semei taŋy» gazetı «Şyǧys Qazaqstanda tarihi maŋyzy bar qorymdar tonalyp jatyr. Ūrylar Şılıktı jazyǧyndaǧy Altyn adam tabylǧan obalardyŋ bırın belden qazyp, tabyttaryn qiratyp ketken» dep habarlaǧan edı. Būl jönınde qoǧam belsendısı Erkebūlan Zaǧyparov sol kezde «Altyn adam şyqqan Şılıktıdegı obalar eş qarausyz jatqaly qaşan?! 2021 jyldyŋ küzınde bır top arheolog pen oblys äkımı kelıp, 2022 jylǧa arheologiialyq qazba jūmystaryn josparlaǧan obaǧa jaqynda qaraqşylar tüsıp, qazyp, obany qaita kömıp ketıptı. Obadaǧy patşa ne patşaiym jatqyzylatyn tabyt aǧaşy da şaşylyp, betıne şyǧyp qalǧan. Byltyr qara küzde taǧy bır oba tap osylai qazylyp ketken eken. Mynau – tonalǧan ekınşı oba» dep aşyna aitqany esımızde qalypty.
Älsız zaŋ – ūrynyŋ baǧy
Ärine, tek Jetısu, Şyǧys Qazaqstan oblystarynda ǧana emes, Qazaqstannyŋ barlyq öŋırınde qabyr tonau, altyn ızdep jerdı qyryq şoqpyt qazyp tastau ürdıske ainalyp barady. Jaqynda Taldyqorǧan oblysynyŋ malşylary qorys-qopasy şyqqan jaiylymdarynyŋ fotosyn äleumettık jelıge salyp, «altyn ızdegender jaiylymdy osylai qazyp, astyndaǧy bailyǧyn tonap jatyr. Olar qazǧan şūŋqyrǧa malymyz tüsıp ölıp jatyr» dep zaŋ atqaruşy organdardan būǧan tyiym saludy talap etken edı. Ol da apta ötpei jatyp aiaqsyz qaldy.
Elımızde mūndai jaǧdaidyŋ etek aluyna bastysy zaŋnyŋ älsızdıgı men zaŋsyz altyn qazuşylarǧa berıletın jazanyŋ jeŋıldıgı sebep bolyp otyr. Jeŋ ūşynan jalǧasqan jemqorlyq, tonauşy men zaŋ atqaruşylarmen bırlese jūmys ısteitın qylmystyq toptar da tarihi jädıgerlerge bolǧan tonauşylyqty küşeitıp jıberdı. Prezidenttıŋ «Qazaqstandy arheologiia salasyndaǧy kümändı adamdar jailap aldy. Olar qūrylys firmalaryna jekelegen jer telımderınıŋ tarihi-arheologiialyq maŋyzy joq degen jalǧan ǧylymi qorytyndylar berıp jür. Osy qyzmetı üşın qyruar aqşa alady» dep basa aituynyŋ bır sebebı osynda.
Körşıŋ nege köş ılgerı?
Qytaida 1950 jyldan berı arheologiialyq zertteu jūmystaryn retteuge bailanysty 20-ǧa juyq normativtık qūjat qabyldanǧan. Olardyŋ ışınde eŋ maŋyzdysy – 1982 jyly jaryq körgen «Mädeni mūralardy qorǧau» turaly QHR zaŋy. Bırneşe märte tolyqtyru men tüzetu engızılgen osy zaŋ Qytaida arheologiia salasynyŋ qūqyqtyq negızderın aiqyndaidy. Atalǧan zaŋda «Qytai Halyq Respublikasynyŋ aumaǧyndaǧy jer astynda, ışkı su alabynda jäne aumaqtyq teŋızde saqtalǧan barlyq mädeni eskertkışter memleket menşıgınde» dep atap körsetılgen. Zaŋnyŋ osy babyna säikes, memleket Qytai aumaǧynan tabylǧan kez kelgen tarihi-mädeni jädıgerlıktı az ǧana ötemaqymen tiıstı mekemelerdıŋ kolleksiiasyna jinaqtai alady. Sondai-aq osy zaŋda «Barlyq arheologiialyq qazba jūmystary rūqsat beru proseduralarynan ötuı kerek» dep anyq körsetılgen. Būl zaŋdy jäne zaŋsyz qazba jūmystaryn ajyratudyŋ qūqyqtyq negızı sanalady.
Qytaidan ülgı alar endıgı bır täjıribe – arheologiialyq sauattandyru, arheologiialyq zertteulerdı halyq igılıgıne asyru, tarihi sanany qalyptastyruǧa qyzmet etu. Sondyqtan elımız de şetel täjıribesın eskere otyryp, myna tüiınderge basa nazar audarǧan abzal. Bırınşı, arheologiia ısı boiynşa arnauly sait aşylyp, eldıŋ barlyq aumaǧynda qazırge deiın jürgızılgen jäne jürgızılıp jatqan arheologiialyq zertteu men qazba jūmystarynyŋ esepterın jinaqtau; qarjylyq esebın de azamattardyŋ baqylauyna qosa ūsynu. Ekınşı, arheologiialyq sauattandyru şaralaryn qolǧa alyp, qazaq dalasyndaǧy arheologiialyq nysandar men oljalar boiynşa balalarǧa, jastarǧa jäne qalyŋ köpşılıkke arnalǧan tanymdyq eŋbekter äzırleu, baspadan şyǧaru jūmysyn qolǧa alu. Üşınşı, tarihi-mädeni eskertkışterdı qorǧau boiynşa üilestıru jūmystaryn vandalizmmen kürestıŋ maŋyzdy mındetterınıŋ bırı retınde aiqyndap, tarihi-mädeni eskertkışterdı büldıru, eskı qabırlerdı qiratu, qazba jūmystaryn rūqsatsyz ūiymdastyru, jädıgerlıkter kontrabandasy boiynşa jazany qataŋdatu, äsırese qytailyq täjıribe boiynşa eskı molalar men qabırlerdı qazu, mädeni jädıgerlıkterdı kontrabandalyq jolmen şetel asyru, t. b. qylmystarǧa auyr jaza qoldanu (Qytaida būndai qylmystarǧa ölım jazasyna deiın közdelgen). Törtınşı, arheologiialyq qazba nysandarynda aspan astyndaǧy mūrajai nemese turistık keşen salu ısın bır ızge keltıru, qūrylys nysandarynyŋ audanyn, uchaskelık aumaǧyn, qabyldanatyn turisterdıŋ şektı sanyn, bilet baǧasyn, tüsken tabystyŋ paidalanu maqsatyn baqylauda ūstauǧa mümkındık beretın tetıkter äzırleu.
Mamandar ne deidı?
Zeinolla SAMAŞEV, arheolog, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor:
– Prezidenttıŋ Ūlttyq qūryltaidaǧy tapsyrmasynan keiın elımızde arheologiia salasyna köŋıl audaryla bastady. Bıraq barlyq mäsele osymen şeşım tauyp ketedı dep aitu qiyn. Arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızuge qatysty lisenziia mäselesıne kelsek, Parlament zaŋ qabyldap, köp jūmystarǧa lisenziia berdı ǧoi, sol qatarda arheologiialyq qazba jūmystaryna da lisenziialau talaby qoiylǧan. Būryn «aşyq paraq» degen bar edı, ony Mädeniet ministrlıgı arheologiia institutymen kelıse otyryp, bır jylǧa, sosyn naqty eskertkışke beretın edı. Al lisenziia berıle bastaǧannan keiın lisenziia qūjattaryn dūrystap ötkızgen adam ömır boiy arheologiia jūmystarymen ainalysuǧa mümkındık aldy jäne ol tūtas Qazaqstan aumaǧynda qazba jūmystaryn jürgıze alady. Onyŋ arasynda mamandary da, maman emesterı de bar. Iаǧni bükıl Qazaqstanda qazba jūmystaryn jürgızuge ömır baqi rūqsat beru dūrys emes. Mäselen, qolynda lisenziiasy bar adam Şymkentte otyryp, Altaidaǧy toŋ basqan qorǧandardy qazady. Būl dūrys emes, oǧan maman boluy kerek. Söitıp, lisenziia alu jäne arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızu käsıpke, bizneske ainalyp kettı.
Ekınşı bır mäsele, lisenziia alyp qazba jūmystaryn jürgızıp, esep tapsyrmaityndar köbeidı. Qazba jūmystarynyŋ nätijesı esepterde körsetılıp, olardyŋ barlyǧy bır jerge jinalyp tūruy kerek. Būryn ol arheologiialyq instituttyŋ arhivınde jinalatyn. Ol sonda ǧana ǧylymi ainalymǧa tüsedı. Lisenziia alǧan adam qazba jūmystaryn jürgızıp, tapqan zatyn bermei, esep ötkızbese, onda arheologiialyq qazba jūmystarynyŋ qajetı qanşa?! Arheologiialyq qazba jūmystary ne üşın jürgızıledı? Lisenziia ne üşın berıldı? Kez kelgen arheologiialyq qazba jūmystary bızdıŋ köne, orta ǧasyrlyq tarihymyzdaǧy bızge belgısız mäselelerdı şeşu üşın jürgızıledı.
Qazırgı taŋda bükıl Qazaqstan boiynşa zaŋsyz arheologiialyq qazba jūmystarynyŋ sany köbeiude. Onyŋ ışınde «qara arheologtardan» keletın zalal jeterlık. Bükıl Qazaqstanda qaptap jür. Ony zaŋ atqaru taraulary da bıledı, ūstalǧandary da bar. Bıraq onyŋ bıreuı de sottalǧan joq. Būǧan qataŋ şara qoldanbasa, olardy toqtatu mümkın emes.
Aqan OŊǦARŪLY, Ä.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ bas direktory:
– Qazaqstannyŋ är öŋırınde eskertkışterdı tonaudyŋ qarqyn alǧany ras. Arheologiiadan habary joq qolyna taiaq ūstaǧan malşy balasynan bastap, jädıgerlerdı tonaudy arnaiy tabys közıne ainaldyrǧan qaltaly azamattarǧa deiın qazır «altyn ızdeudı» käsıbı men näsıbı etıp jür. 2015 jylǧa deiın mūndai qadamǧa bıren-saran adamdar barsa, qazır būl bıreulerdıŋ tabys közıne, keibıreulerdıŋ hobbiıne ainaldy.
Arheologiialyq lisenziia degenımız, qarapaiym sözben aitqanda, qazba jūmystaryn jürgızuge qajettı rūqsattama qūjat. Ony Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ Mädeniet komitetı beredı. 2019 jyldyŋ jeltoqsanynda «Tarihi-mädeni mūra obektılerın qorǧau jäne paidalanu turaly» jaŋa Zaŋ qabyldandy. Degenmen būl zaŋ saladaǧy mäselenı şeşpedı. Biyl Atyraudaǧy III Ūlttyq qūryltaida Memleket basşysy «Bız bai tarihi-mädeni mūralarymyzdy saqtau üşın arheologiia salasynda tärtıp ornatuymyz kerek. Elımızde käsıbi arheologtar tapşy, arheologiialyq qazba jürgızu üşın lisenziia beru ısınde şeşımın tappaǧan tüitkılder bar» dep naqty tapsyrma berdı. Soǧan sai bügınde Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı men Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgınıŋ arasynda arnauly jūmys toby qūrylyp, atalǧan Zaŋǧa özgerıster men tolyqtyrular engızu boiynşa jūmystar atqarylyp jatyr. Sonyŋ bırı – arheologiialyq zertteu jūmystaryn jürgızu men eskertkışterdı tonauǧa qatysty zaŋ talaptaryn qataitu jäne dalalyq zertteu jūmystaryn jürgızuden bastap alynǧan materialdy öŋdep, ǧylymi ainalymǧa engızuge deiıngı barlyq kezeŋdı memlekettık baqylaudy engızu. Sebebı mädeni mūranyŋ joiyluy, joǧaluy barlyq elde ūlttyq qauıpsızdık mäselesı bolyp tabylady. Sondai-aq aspan asty mūrajai dep esepteletın elımızdegı eskertkışterdıŋ bırıkken aqparattyq jüiesın – elektrondy mälımetter qoryn jasaqtaityn kez keldı.
Ärine, arheologiia ǧylymy tūrǧysynan aitsaq, eŋ basty eskeruge tiıstı mäsele – Qazaqstan boiynşa jürgızılgen arheologiialyq jūmystardan tabylǧan jappai tabylymdar, materialdar (zooarheologiialyq, paleoantropologiialyq) men ǧylymi ülgılerdı bır ortalyqqa jinau, ǧylymi zertteu ädısterı kün saiyn özgerıp jatqan myna däuırde ǧylymi material retınde bolaşaqqa saqtau jäne qolda bar ǧylymi kadr äleuetı jäne qūrylǧylardy paidalana otyryp, şeteldık ärıptesterdı tarta otyryp, keşendı, maqsatty türde zertteu jūmystaryn jürgızu. Ärine, ondai depozitariidı är öŋır özınde qūrsa, halyqaralyq standartqa sai materialdar saqtalsa, nūr üstıne nūr bolar edı. Ökınışke qarai, oǧan öŋırler äzır daiyn emes. Sonymen qatar Qazaqstan arheologiiasynda naşar zerttelıngen aqtaŋdaq öŋırler (Qaratau, Abai elı, Ūlytau, Maŋǧystau men Üstırt, Atyrau, Betpaqdala, Qyzylqūm) men är ölkede ǧylymi tüiını şeşılmegen tarihi kezeŋder de (qola däuırındegı Syrdariia men Qaratau, Torǧai, Qazaq Altaiy, Tarbaǧatai, Alaköl, Qazaqstannyŋ batysy, orta ǧasyrdaǧy Saryarqa, Batys jäne Şyǧys Qazaqstan t. b.) bar. Sondyqtan tarihi tolyq mälımet alu üşın keşendı dalalyq zertteulerdı jalǧastyru da özektı.
