Balalar ūiymdarynyŋ halı qandai?

Qalai desek te, keŋes zamanynda balalarǧa patriottyq tärbie beru jaǧy pioner, komsomol ūiymdary arqyly jüzege asty. Ol kezde qyzyl galstuk taǧu ärbır balanyŋ basty armany bolǧan. Alaida täuelsızdık alǧannan keiın balalar ūiymdary öz mänın joǧaltyp, nazardan tys qaldy. Uystan şyǧaryp alǧan oquşylar ūiymy bügıngı taŋda qalai jūmys ısteude?

Mektep – balany jeke tūlǧa retınde ǧana emes, qoǧamǧa jaramdy azamat etıp qalyptastyratyn bıregei oryn. Oquşy bılım alumen qatar, ūjymdyq tärbienı de körıp ösedı. Älemnıŋ qai elın alyp qarasaŋyz da, balalar ūiymdaryna erekşe köŋıl bölgen.

Bärı de Skauttardan bastaldy

Düniejüzındegı eŋ alǧaşqy balalar ūiymy jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda paida bolyp, «scout» dep ataldy. Qazaqşalasaq, «barlauşy» degen maǧynany bıldıredı. Skauttardyŋ erejesın aǧylşyn polkovnigı Robert Baden-Pouell özınıŋ «Skauttar instruksiiasy» jäne «Jastarǧa arnalǧan skaut önerı» siiaqty eŋbekterınde jazyp qaldyrǧan. Ūiym jer betındegı balalar men jasöspırımderdıŋ barlyǧy bır-bırımen dos, bauyr degen qaǧidany ūstanady. Skauttar eşqandai partiia qūramyna kırmei, öz aldyna jeke jūmys jürgızgen. Ūldardan ǧana qūralǧan ūiymdy boyscouts, al qyz balalardyŋ ūiymyn gırlscouts dep ataǧan. Skautizm­nıŋ negızgı maqsaty – jastardyŋ ziiatkerlık, qoǧamdyq jäne ruhani äleuetterınıŋ damuyna, olardyŋ jeke tūlǧa jäne azamat retınde qalyptasuyna kömektesu. 1921 jyly skauttar ūiymy 63 memlekette (Ūlybritaniia, Germaniia, AQŞ, İtaliia, Fransiia, Şvesiia, Ündıstan, Resei, t.b.) jūmys ıstese, qazırgı taŋda 160-tan astam elge taralǧan. Qūramynda 16 mln-nan astam balalar men jasöspırımder bar.
KSRO-da Keŋes ükımetınıŋ alǧaşqy jyldarynan-aq kommunistık partiianyŋ, käsıpodaq ūiymdarynyŋ basşylyǧymen bırlese qyzmet atqaratyn balalar ūiymdary qūryldy. Bastapqyda jeke toptar retınde qalyptasyp, 1922 jyly V.İ.Lenin atyndaǧy bükılodaqtyq pionerler ūiymy boldy. Ekınşı dünie­jüzılık soǧystan keiın atalmyş ūiym köptegen elderge taralyp, arnaiy demalys oryndary, sarailary men sport keşenderı aşylǧan.
Egemendık alǧannan keiın pionerlerdıŋ aty tügıl, zaty da qalmady. Tek ülkender balalyq şaqtaǧy estelıkterı men qatal tärtıbın aŋyz qylyp aityp jürdı. Elımızde 1991 jyldan keiın qūrylǧan balalar ūiymdary erıktı qoǧamdyq bırlestıkter retınde är öŋırde, är mektepte ärtürlı ataumen atalyp jūmys ıstedı. Ataqty oişyl äl-Farabi «Tärbiesız berılgen bılım adamzattyŋ qas jauy» deidı. Jüiesız berılgen tärbie eşkımge opa taptyrǧan joq. Saldarynan eşteŋege senbeitın, eşnärsege ilanbaityn jastar östı. El täuelsızdık alǧanyna 20 jyl ötkennen soŋ ǧana 2011 jyly 11 aqpanda «Nūr Otan» HDP XIII sezınde Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev Qazaqstannyŋ jas azamattarynyŋ basyn bırıktıretın «Jas ūlan» bıryŋǧai qozǧalysy men «Jas qyran» balalar ūiymdarynyŋ jaŋa jüiesın qūru kerektıgın atap öttı. Keş bolsa da «Jas qyran», «Jas ūlan» ūiymdarynyŋ qūrylyp, balalarmen jūmys jürgıze bastauy köptı quantqany anyq.

«Jas ūlan» men «Jas qyran» qozǧalysy

«Jas ūlan» men «Jas qyran» ūiymdarynyŋ negızgı maqsaty – mektep tabaldyryǧynda jalpy adamzattyq qūndylyqtardy boiyna sıŋırgen ūltjandy, ruhani düniesı bai tūlǧa qalyptas­tyru. Sondai-aq balalar men jasöspırımderdı qazaqstandyq patriotizm ruhynda tärbieleu. Ūlttyq bılım beru bazasynyŋ derekterı boiynşa «Jas Ūlan» ūiymynyŋ qatarynda 1,5 mln oquşy bar.
«Ūiymnyŋ tömengı buynyna «Jas qyran» 1-4 synyp oquşylary, joǧary buynyna «Jas ūlan» 5-11 synyp oquşylary qabyldanady. Barlyq jūmystar 7 baǧyt boiynşa jüzege asyrylady. Atap aitsam, Otan, zerde, ruhaniiat, salauat, eŋbek, jetı jarǧy, ekoälem. Osy baǧyttar boiynşa balalardyŋ boiynda pariottyqty, intellektualdylyqty, sportqa qūştarlyǧyn, eŋbekqorlyǧyn, qūqyǧyn, tabiǧatqa degen qūrmetın damytamyz. Qazırgı taŋda būl baǧyttar boiynşa oquşylar belsendı jūmys ıstep, bırneşe jobalaryn daiyndap, jüzege asyruda. «Jas ūlan» ūiymy Qazaqstannyŋ 7000-nan astam mektepterımen tyǧyz bailanysta. Mektep komitetınde Ūlanbasy, ūiymnyŋ 7 baǧytynyŋ jetekşılerı, baspasöz qyzmetı, «Jas qyran» jetekşısı jüielı türde jūmys atqarady. 7 baǧyt üilestıruşılerı özderınıŋ baǧyttaryna qatysty ıs-şaralar ūiymdastyrady. Säikesınşe, baspasöz qyzmetı olardyŋ atqarǧan jūmystaryn äleumettık jelılerde, baspasözde jariialaumen ainalysady. Al Ūlanbasy bolsa ūiymnyŋ jūmystarynyŋ uaqtyly, dūrys atqaryluyna jauap berıp, barlyq jerde «Jas ūlan» ūiymynyŋ ainasy retınde söz söilep, ūiym jaily sūraqtarǧa jauap beredı» dedı ūiym töraǧasy Dinara Saduaqasova.
Degenmen, oquşylar ūiymynyŋ jūmysy barlyǧynyŋ bırdei köŋılınen şyqpai jür. Būl jaqta da bıtpeitın nauqanşyldyq pen qaǧazbastylyq köp. Keide «Bız osy balalardy erte bastan qoǧamnyŋ qarabaiyr ömırıne üiretıp jatqan joqpyz ba?» dep oilaimyz.
«Qazaqstan oquşylarynyŋ basyn qosatyn ūiymnyŋ qūrylǧanyna da 10 jylǧa juyq uaqyt boldy. Jyl saiyn biudjetten jüzdegen million qarjy bölınse de, atalǧan ūiymnyŋ osy uaqytqa deiın ötkızgen auqymdy bır şarasyn estımedık. Üidegı balalarym da osy ūiymǧa müşe. Bıraq galstuk pen tösbelgını özımız satyp aldyq. «Ūiymǧa kıresıŋder me, joq pa?» dep eşkım sūramady. Mekteptegıler jyl saiyn arnaiy räsım ötkızıp tabystaǧannan keiın, ol galstuk taǧylmai üide şaŋ basyp jatady. Anau jyly auyldaǧy aǧaiynymyz­dyŋ balasy osy ūiymnyŋ bır şarasyna kelıp qatysty. Qalaǧa kelu qarajatyn tabu üşın auyldaǧylar maldaryn satyp, balasyn jıbergen» dep bazynasyn bıldırdı elorda tūrǧyny Bibıjan Qasymova.
«Jas ūlan» ūiymyna müşe bolu üşın oquşylar tösbelgı men galstukty öz aqşalaryna satyp alyp jür. Üzdık oqyǧan oquşyny yntalandyru maqsatynda nege tegın bermeske? Älde ūiymnyŋ qaltasy kötermei me?» dep sūradyq ūiym töraǧasy ­Dinara Saduaqasovadan.
«Jas ūlan» ūiymyna müşe bolu üşın oquşylar tösbelgı men galstukty özderı satyp alsa jauapkerşılıkpen qaraidy dep oilaimyz. Ata-­analarynyŋ da öz qarajatyna alynǧan dünie bolǧandyqtan balalaryn oǧan ūqypty qarauǧa üiretedı» dep jauap berdı töraǧa.
Balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧau – «Jas ūlan» ūiymynyŋ negızgı mındetterınıŋ bırı. «Jas ūlan» ūiymy – balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧau boiynşa keibır aktılerge özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly zaŋ jobasyn daiyndau jönındegı toptyŋ sarapşysy. Älemdegı epidemiologiialyq jaǧdaiǧa bailanysty osy jyly «Jas ūlan» bıryŋǧai balalar men jasöspırımder ūiymyna qabyldau saltanaty onlain türde ötıp jatyr.

Būrynǧy pioner ūiymynyŋ jalǧasy ma?

«Bız Leninnıŋ bala beinesı surettelgen tösbelgını taǧyp oktiabriat, sosyn pioner boldyq. Jūmysqa aralasa bastaǧan şaǧymyzda komsomol erejesın ölıp-tırılıp jattap komsomol qataryna öttık. Sonyŋ arqasynda qoǧamǧa erte aralastyq. Eŋbektıŋ, oqu-bılımnıŋ qadırın bıldık. Köşedegı qartqa kömek qolyn sozuǧa daiar qaiyrymdy edık. Al bügıngı künı jastardyŋ boiynan būl qasietterdı tabu qiyn. Sol sebeptı jastardy mektep qabyrǧasynan bastap memlekettık ideologiia arqyly tärbieleudıŋ maŋyzy zor dep oilaimyn. Äsırese, jastardyŋ boiyna adamgerşılık qasietter men ūltjandylyqty sıŋıru kerek. Osy baǧytta pioner ūiymdarynyŋ täjıribesıne süiensek artyq etpeidı. Öitkenı pionerden eş jamandyq körgen joqpyz. Kerısınşe, bızdıŋ balalarǧa beretını köp bolady dep oilaimyn» dedı zeinetker ūstaz Bauyrjan Nūrahmetov.
Şynynda da, oquşylar ūiymy däl būrynǧydai tärtıp pen tärbienı jüielı türde ūiymdastyryp, oquşylarǧa dūrys baǧyt-baǧdar nūsqai bılse jaqsy. Pionerlık partiia­ǧa daiyndau emes, pionerlık sol zamannyŋ ömır süru salty bolǧan.
«Jas qyran» men «Jas ūlan» ūiymdary pioner ūiymynyŋ jalǧasy bolmauy kerek. Tüptep kelgende, Keŋestık kezeŋde pioner men komsomol ūiymdary belgılı bır partiiaǧa qyzmet etıp, nasihattau jūmystaryn jürgızdı. Negızgı maqsaty – balalardy qarşadaiynan partiiaǧa daiyn­dau. Al jastar üşın partiia qatarynan şyǧyp qalu ölımmen teŋ edı. Osylaişa qoǧamdyq jūmysta közge tüsken belsendılerdı partiia öz qataryna qosty. Al bızdıŋ täuelsız, azat ūrpaqtarymyzǧa ol ūiymdardyŋ jūmysy ülgı bolmauy kerek. Batysqa elıktep, türlı aǧymdarǧa senıp, patriottyq ruhy älsıregen balalarymyzǧa mektep janynda jūmys ısteitın «Jas ūlan» syndy ūiymdar auadai qajet. Sondyqtan oquşylar ūiymynyŋ öz sara joly boluy tiıs. Oquşylar arasyndaǧy şaralardy ūlttyq tärbiege negızdei otyryp jürgızse, köşten qalmasymyz anyq» dedı tälımger Nūrgül Asanqyzy.
«Jas ūlan» ūiymynyŋ töraǧasy Dinara Säduaqasovanyŋ aituynşa oquşylar ūiymyn būrynǧy pioner ūiymynyŋ jalǧasy dep esepteuge kelmeidı. Ūqsastyǧy – tek ekeuınıŋ de balalar ūiymdary bolyp tabylatyndyǧynda. Sebebı «Jas ūlan» ūiymy jaŋa zamanaui ädıs-täsılderge negızdelıp jūmys atqarady. Jasūlandyqtar erkın türde öz oilaryn jetkızıp, ideialaryn jüzege asyryp, şyǧarmaşylyq jaǧynan dami alady.
Jas ūrpaqtyŋ bolaşaǧyn jarqyn etu maqsatynda älı talai eŋbek etılerı anyq. Maqalany jazudaǧy maqsatymyz, balalar ūiymyn joqqa şyǧaru iaki kereksız sanau emes. Qolymyzdan kelgenınşe qamşylau dep tüsınıŋız.

Köktem QARQYN