Taiauda ūlym äkesıne özın suretşıler mektebıne berudı sūrady.
– Joq, balam, suretşı bolyp keiın jan baǧa almaisyŋ. Odan da tehnika salasyna jaqyn bolǧan dūrys, – dedı äkesı. Ūlym būrtiyp qaldy:
– Maǧan suret salǧan ūnasa qaitem. Sonda bolaşaqta suretşı elge müldem kerek bolmai ma?
Äŋgımenıŋ ärı qarai qalai örbıgenı maŋyzdy emes. Bıraq osy ekı auyz sözde köŋıl audaruǧa, oi böluge tūratyn maŋyzdy närse bar. Ol – bolaşaqta qandai mamandyqtar ömırşeŋ bolady, balalarymyzdy qai salalarǧa beiımdegen dūrys, qaitse olar tabysty ömır süredı degen mäsele.
Memleket qandai mamandarǧa mūqtaj?
Biylǧy 2018-2019 oqu jylynda joǧary bılımı bar mamandardy daiarlauǧa 53594 grant bölıngen eken. Al respublika boiynşa 146695 bala mektep bıtırıp, 94 myŋnan asa tülek ŪBT tapsyrǧan. Mälım bolǧandai, memleket tarapynan tehnikalyq mamandyqtardy daiyndap şyǧaruǧa köbırek qarajat jūmsau közdelgen eken. Atap aitqanda, «Tehnikalyq ǧylymdar men tehnologiialar» baǧyty boiynşa alty myŋ grant qarastyrylǧan. Al ärtürlı pän mūǧalımderın, bastauyş bılım ūstazdaryn qosa aitqanda, «Bılım beru» salasyna 8 myŋ grant arnalǧan. Sonymen bırge, grant köp bölıngen mamandyqtar qatarynda «Densaulyq saqtau» (2500), «Jaratylystanu ǧylymdary» (3161), «Auyl şaruaşylyǧy» (2 myŋdai) salalaryn da aituǧa bolady. Al «Äleumettık ǧylymdar» baǧytyna – 1495, «Gumanitarlyq ǧylymdar» baǧytyna 1355 oryn ūsynylǧan. Al Elbasynyŋ bes äleumettık bastamasy aiasynda qosymşa bölıngen 20 myŋ granttyŋ taǧy 11 myŋy tehnikalyq mamandyqtarǧa arnalǧan. Būlai şeşım şyǧaruǧa, ärine, qoǧamdaǧy qajettılık sebep bolyp otyr. Al däl bızdıŋ elımızde bügın qandai mamandar jetıspeitını zertteu, saraptau jūmystarynyŋ nätijesınde anyqtalyp keledı.
Osydan bırneşe jyl būryn «Elite» rekrutingtık agenttıgı men «Srochno trebuetsia» gazetı redaksiiasy bırlesıp, eŋbek naryǧyndaǧy sūranysty zerttegen. Sonda sūranysqa ie mamandyqtardyŋ qataryna sauda jönındegı mamandar, baǧdarlama jasauşylar, internette jūmys jasaityn mamandar, buhgalterler, auditorlar, telekommunikasiia injenerlerı, marketologtar, jarnama salasyndaǧy mamandar, taldauşylar, jobalauşylar, säuletşıler, qūrylysşylar jatatyny anyqtalypty. Al keibır mamandyqtar «autsaiderdıŋ» qataryna engen. Dälırek aitsaq, zaŋgerler, ekonomister men qarjy mamandaryna tıptı qajettılık baiqalmaǧan.
Jūmys köp pe, jūmysşy köp pe?
Jalpy, jarnamalarǧa köz süzıp şyqqanda elektrikter, baǧdarlamaşylar, EEM operatorlary, turagentter, şaştarazdar, buhgalterler men jürgızuşılerge de sūranys köp ekenın baiqau qiyn emes. Sol sekıldı elımızde därıgerler, pedagogtar men psihologtar, mehanikter de jetıspeidı eken.
Mūnyŋ naqty dälelın Astana qalasy Jūmyspen qamtu ortalyǧy derekterınen de köruge bolady.
Bügıngı künı elordada 5500 bos tūrǧan jūmys orny bar. Jūmyspen qamtu ortalyǧynyŋ direktory Oljas Omardyŋ aituynşa, jalpy qalada satuşylar, daiaşylar, barmender, äkımşıler, qūrylys salasy mamandary tapşylyǧy baiqalady eken. Sol sekıldı medisina, bılım sektorlarynda, ışkı ıster organdarynda da bos oryndar bar. Al jeke käsıpkerler tarapynan massaj jasauşylarǧa, kosmetologtarǧa, vizajister men saqtandyru agentterı, sarapşy-baǧalauşylar, biznes mäselesıne qatysty keŋesşıler men būrǧylauşylarǧa da sūranys joq emes.
Ortalyqta tırkelgenı bar, tırkelmegenı bar – elordamyzda osylai bes jarym myŋ mamanǧa zärulık tuyp otyr eken. Alaida Jūmyspen qamtu ortalyǧynda 3500 adam jūmyssyz retınde tırkelgen. Sonda būl qalai? Jūmys ızdegender nege bos tūrǧan jūmys oryndaryn toltyra almaidy? Astana türlı salalar boiynşa mamandardy qajet etıp tūrǧan 5500 bos jūmys ornyna mamandy endı qaidan alady? Olardyŋ jūmysyn kım atqarady? Al sol bos oryndardyŋ ışınde sūranysqa ie keibır mamandyq ielerı jūmyssyz retınde tırkelgenderdıŋ, jūmyssyzdardyŋ qatarynda jürgenı nelıkten?
Astana qalasynyŋ Statistika departamentınıŋ mälımetıne süiensek, 2018 jylǧy I toqsandaǧy körsetkış boiynşa elordadaǧy ortaşa jalaqy 223533 teŋge dep körsetılgen. Demek, Qazaqstan Respublikasynyŋ Tabiǧi monopoliialardy retteu jäne bäsekelestıktı qorǧau jönındegı agenttıgı tarifterdıŋ, baǧanyŋ ösuın 223 myŋ teŋge jalaqy alatyn azamattardyŋ künkörıs deŋgeiıne jetetın şamaǧa deiın bosata alady. Mūndai jaǧdaida mamandardyŋ ailyq tabysy 70-80 myŋ teŋgenı qūraityn jūmys oryndaryna baruǧa qūlqy bola ma? Ne ışer asyna, ne kier kiımıne, jürıp-tūruyna jetpeitın, tırşılık jūtqynşaǧyna jūǧyn da bolmaityn jalaqysy bar jūmys kımge kerek?
Hoş. Bız bügın qoǧamǧa qajet mamandyqtar turaly aittyq. Bıraq adam jūmys ısteu üşın ömır sürmeidı, ömır süru üşın jūmys ısteidı. Bız de balalarymyzdyŋ el-jūrtyna da abyroily, bır salada mamandanǧan, tūrmysy da jaqsy azamat bolǧanyn qalaitynymyz anyq.
Endeşe, bız «menıŋ balam pälenşe sekıldı myqty prokuror bolsa eken», «pälenşe sekıldı jurnalist bolsa eken» nemese ataqty aktrisa ia ǧalym bolsyn dep, balalarymyzdyŋ özımızge ūnaityn tūlǧaǧa ainalǧanyn armandamas būryn, qandai mamandyq bolaşaqta sūranysqa ie bolatynyn da bır sät oilap qoiǧan dūrys sekıldı.
Keleşekte qajet mamandyqtardy bılemız be?
Oksford ǧalymdarynyŋ zertteuınşe, aldaǧy 20 jylda qazırgı mamandyqtardyŋ 47 paiyzy sūranystan şyǧuy mümkın eken. Qazır älemde şapşaŋ özgerıster oryn aluda. Būrynǧydai öte adal, ünemı adamgerşılık qaǧidalary turaly oilap, jai qozǧalatyn adamdardan görı aqyl-oiy jetık, kez kelgen ortaǧa, kez kelgen jaŋalyqqa tez beiımdeletın, intellektı damyǧan, kompiuterdıŋ, tehnika men tehnologiianyŋ tılın tapqyş azamattar sapaly jūmyskerler sanatyna jatatynyn aŋǧaru qiyn emes. Sarapşylar, atap aitqanda, alda neirointerfeis, robototehnika, gen injeneriiasy salasynyŋ mamandaryna, energiia közınıŋ balamasyn taba alatyn, klimatty özgertudı igere alatyn mamandarǧa sūranys tuatynyn aitady. Odan soŋ, ärine, ǧaryşty igeruge septıgı tietın mamandar qaşanǧydai bedeldı bolady. Marsqa el qondyram dep özınıŋ tyŋ bastamasymen älemdı auzyna qaratyp otyrǧan İlon Masktıŋ jobalaryn jüzege asyratyn, sol joba boiynşa jūmys ıstei alatyn mamandarǧa qoǧam qazırdıŋ özınde zäru.
Taiauda dünie jüzınıŋ äleuetı joǧary, myqty ǧalymdary jinalyp, Ūlybritaniiada ülken jiyn ötkızgen eken. Sondaǧy saraptama nätijesıne sensek, qazırgı künı mektepterde, joǧary oqu oryndarynda oqyp jürgen balalar men jastardyŋ 65 paiyzy qazır qalyptaspaǧan, mamandyqtar men salalar sanatyna älı enbegen jaŋa käsıp türlerın igeredı eken. Dästürlı bılım modelınen olar sanaly türde bas tartyp, özderı qajettılıgın sezıngen jaŋa aqparat qoryn igeruge ūmtylady. Būl oraida Microsoft kompaniiasynyŋ ökılı, bügınde Windows jäne Surface baǧdarlamalary boiynşa jūmys ıstep jürgen Raian Asdourian: «Studentterdıŋ basym köpşılıgı bügınde özderınıŋ bolaşaǧyna alaŋdauly ekenın körıp jürmız. Olar özderınıŋ zamanaui tehnologiialarmen jūmys ısteuge daiyn ekenderıne senbeidı» deidı.
Al The Future Laboratory redaktory Stiv Toz alda azamattarǧa bırneşe salany qatar meŋgeru maŋyzdy bolatynyn aitypty. «Mäselen, virtualdy ortanyŋ dizainerı suretkerlıkpen qatar redaktorlyq qasietke de ie boluy kerek. Sonymen qatar, olar zaman talabyna laiyq bolu üşın qosymşa arhitektor men psiholog ta boluy kerek» deidı ol.
Sonymen, 2025 jyldyŋ özınde dünie jüzı boiynşa eŋ sūranysqa ie mamandyqtar qatary mynadai bırneşe käsıp türımen tolyǧatyn syŋaily.
Alǧaşqysy – virtualdy orta dizainerı. Oǧan arhitekturalyq dizain, redaktorlyq jūmys, psihologiia salasy boiynşa bılım kerek. 2026 jyldyŋ özınde osy mamandyqty millionǧa juyq adam igeruı tiıs eken. Qazırgı qabyldanǧan qūjattarǧa sensek, Avstraliianyŋ Dikin universitetı 2016 jyldyŋ 1 qyrküiegınen bastap osy sala boiynşa studentterdı oqytudy bastamaq eken.
Ekınşısı – robot etikasy jönındegı advokat. Oǧan kommunikasiia, filosofiia, etika salasy boiynşa bılım qajet. İä, aldaǧy ǧasyr – robottar ǧasyry. Adamǧa robottar assistent retınde qyzmet etıp, kömektesıp, jūmysyn jeŋıldete bastaidy. «Aqyldy maşinalar» öndıru salasynda vakansiia köbeiedı. 2018 jylǧa qarai Ūlybritaniiada osy salanyŋ özıne qatysty 55,8 myŋ jūmys orny qūrylady dep boljanuda. Robottardyŋ adam ömırıne aralasuy qosymşa problemalar äkeletını de anyq. Būl oraida Kaliforniia universitetınıŋ injenerı Berkli Aleksandr Reben: «Qauıptı robottar da bolatynyn talai däleldegen edım. Sondyqtan endı bız robottar köbeigen saiyn adam boiynda tuatyn üreidı jeŋuge qyzmet etetın, jasandy intellekt qyzmetı şekten şyǧyp ketpeuın qadaǧalaityn mamandarǧa da zäru bolamyz» deidı.
Kelesı jaŋa mamandyq mädeniet Digital-kommentatory dep atalady eken. Būl salanyŋ adamdary öner, biznes, PR jäne marketing tarihyn oquy qajet. Aldaǧy on jylda äleumettık jelıler men mediadan vizualdy kommunikasiia biık tūratyn bolady.
Törtınşı mamandyq – frilanstaǧy biohaker. Būl mamandyqqa baratyndar biologiia ǧylymyn, medisina metodologiiasyn, analiz jasaudy igeruı kerek.
Besınşı mamandyq – internet materialdarynyŋ sarapşysy. Būl käsıptı kommunikasiia, käsıpkerlık, injenerlık bılımı bar azamattar ǧana igere alady.
Jaŋa mamandyqtarǧa ǧaryş gidı de qosylypty. Ǧalymdar 2020 jylǧa qarai ǧaryşqa saiahat jasauşylar paida bolatynyna senımdı. Sol saiahatşylardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etıp, saiahatyn qyzyqty ötkızuıne qyzmet etetın käsıbi mamandarǧa qajettılık tuatyny aqiqat.
Sol sekıldı jeke mälımetter kuratory, qorşaǧan ortany qalypqa keltıru, qaita jaŋǧyrtu injenerı, kün jäne jel energiiasyn öndıruşıler, adam aǧzasyn auystyruǧa, adamnyŋ syrtqy pışının özı qalaǧandai özgertuge mümkındık beretın «adam aǧzasy dizainerı» sekıldı jaŋa mamandyqtar paida bolatyny aitylǧan.
P.S: Baiqap otyrǧanymyzdai, alda köptegen mamandyqtar joiylady. Qazırdıŋ özınde, tıptı Europa men AQŞ-ta satuşy, kassir, kıtaphanaşy degen sekıldı tūlǧalar qajetten şyǧa bastaǧan. Al aldaǧy jiyrma jyldan soŋ bır ǧana Reseidıŋ özınde 50 myŋnan astam şet tılı mūǧalımı jūmyssyz qaluy mümkın deidı sarapşylar. Öitkenı tıldı endıgı ūrpaq internet pen qoǧamdyq orta arqyly igere bastaidy. Şet tılı mamany müldem qajetten şyǧady. Desek te, kez kelgen öner men süiıktı ısıŋızdıŋ jaŋa zamanǧa sai bır balamasy bolatyny anyq. Onyŋ tehnologiiamen tıkelei qatysty bolatyny da dausyz. Demek, suretşı boluǧa qūmartqan balaǧa da beineleu, körkem suret salu qabıletın qajet etetın bolaşaqtyŋ mamandyǧyn ūsyna bıluımız kerek siiaqty. Būl oraida ūrpaq bolaşaǧyna jauapty ärbır ata-anaǧa balaǧa dūrys baǧyt-baǧdar bere alarlyq sezımtaldyq, qyraǧylyq qajet-aq…
