Bas asudyŋ, tabaq tartudyŋ da özındık zaŋdylyǧy bar. Baspen qosyp, kädelı jılıkpen qosa qazanǧa moiyn, jaq, jūmyr salynady. Alaida jaq pen moiyn baspen bırge asylǧanymen, syi tabaqqa qosylmai, qazan ūstaǧan äielderdıŋ tabaǧynda qalady. Qazaqtyŋ «bas pen jaqty aiyrma», «bas pen moiyndy bölme» degen sözı osyǧan qaratylǧan. Jılıktıŋ bezın almai tabaq tartu, syi tabaqqa toqpan jılık, būǧana qosyp tartu, būǧanany balaǧa beru nadandyqtyŋ, körgensızdık, jetesızdıktıŋ belgısı sanalady. Būryn jılıktıŋ bezın almai tabaq tartqandar at, şapan aiypqa jyǧylǧan. Al toqpan jılıktı syi tabaqqa qossa, «toqal qatyn jemeitın toqbas jılıktı tartyp qorladyŋ» (qyrǧyzdar küŋ jılık berıp qūl qyldyŋ dep renjidı), «būǧana berıp kemsıttıŋ» dep köŋılge qatty alady.
Bas tartqan kezde bastyŋ maŋdaiyn qasqalap tılıp qoiady. Būl basymyzǧa bas qosylsyn, maŋdaimyz aşyq bolsyn degen nietten tuǧan. Basty qonaqtyŋ aldyna qoiǧanda, bastyŋ tūmsyǧy törde otyrǧan qonaqtyŋ jasy eŋ ülkenıne nemese syilysyna qaratyp qoiady. Qazaq arasynda «äkesı tırı adam bas ūstamaidy» degen söz de bar. Sondai-aq bas qosylǧan tabaqty qonaqtyŋ aldyna äiel adam aparyp qoimaidy. Būl jönınde Zeinep Ahmetovanyŋ «Babalar amanaty» kıtabynda mynadai mysal keltırılgen: «Qonaqtar ketken soŋ jaŋalap şai jasap, endı özımız dastarhan basyna otyrdyq. Baiqaimyn, atanyŋ (Bauyrjan Momyşūly) qabaǧy salqyn. Bır kezde «Dastarhanyŋ tolymdy, astaryŋ dämdı boldy. Äsırese, «ūmytylǧan tamaq qoi mynalar» dep äsıp pen süt qūiǧan ökpe olarǧa öte ūnady. Bıraq sonyŋ bärın sen jıbergen tört qatelık juyp kettı. Qonaqtar ony baiqady-baiqamady dei almaimyn. Al men anyq kördım» degende dymym ışıme tüsıp, közım qarauytyp kettı. Bürıskenım sonşalyq, qūrttai tesıkke syiyp-aq keter edım. «Ol ne, papa?» dep Bäkeŋ äkesıne qarady. Bıraq ata maǧan qarap, maǧan arnap söiledı: «Bırınşıden, esı dūrys qazaqtyŋ äielı qonaqqa bas köterıp kırmeidı. Jaman-jaqsy bolsyn basieŋ aman. Ekınşı qatelıgıŋ – basty şüide jaǧymen äkelgenıŋ. Qoi şüidesı emes, tūmsyǧyn alǧa berıp jüredı. Üşınşı qatelıgıŋ – qoidyŋ tısın qaqpai äkelgenıŋ. Būl – eŋ aldymen, tazalyq. Qoi tısınıŋ tübınde ne jatqanyn qaidan bılesıŋ?! Şöp jeitın, jem jeitın mal ǧoi. Sodan keiın mūnyŋ ekınşı maǧynasy bar. Qazır ūmytylǧan, köneközder bolmasa, köpşılık bıle bermeitın jaǧyn da aitaiyn. Qazaqtar – talai närsenı ym, tūspal, işara arqyly bıldırgen tektı halyq. Sonyŋ bırı – osy qaǧylmaǧan tıske bailanysty. Syilasyp jürgen ekı adamnyŋ bıreuı äldenege renjıp, bıraq sony «söz köbeier» dep aita almai jürse, özı renjıp jürgen adamy üiıne kelgende etpen bırge aldyna tısı qaǧylmaǧan basty qoiady. Sonda bas ūstaǧan adam «Ä-ä, mynanyŋ ışınde maǧan degen bır qyjyly bar eken, tısın basyp jürıptı-au» dep ūǧa qoiady. Ary qarai renıştıŋ tüiının şeşıp, tüsınısuge bet tüzeidı. Al törtınşı qatelıgıŋ – basty qasqalamai äkelgenıŋ. Talailar mūnyŋ mänın ūqpaidy. Ol – tört qūbylaŋ teŋ bolsyn, maŋdaiyŋ aşyq bolsyn degen ızgı tılek…».
Baqsaq, mūnda qazaqtyŋ bas tartuǧa qatysty tūnyp tūrǧan mädenietı jatyr. Bıraq basyn aşyp aitatyn bır närse, bastyŋ tısın qaǧu bükıl qazaqqa ortaq dästür emes. Qazaqstannyŋ özınde keibır öŋırlerde bastyŋ tısın qaqsa, keibır öŋırlerde (mysaly, Şyǧys Qazaqstan, Soltüstık Qazaqstan) tısın qaqpaidy. Būǧan jazuşy Sädıbek Tügeldıŋ «Şyǧysta tabaqqa tartylǧan bastyŋ tısın qaqpaidy. Kerısınşe syily qonaqtyŋ aldyna tısı qaǧylǧan bas qoisaŋ, basqaşa tüsınedı, äuelı renjidı. Qytai, Moŋǧoliia qazaqtary da qaqpaidy» degen sözı aiǧaq.
– Moŋǧoliia qazaqtarynda atam zamannan berı bastyŋ tısın qaǧatyn dästür joq. «Bastyŋ tısın qaqpau – ıştegı qyjyldy bıldıredı, maldyŋ tısın qaqpau – tazalyqsyzdyqtyŋ belgısı» degen sözdı bız Qazaqstannan estdık. Alaida mūny bükıl qazaqqa ortaq dästür (yrym) deuge kelmeidı. Būl bır öŋır, bırer ru deŋgeiınde ǧana qalyptasqan ädet deuge bolady. Osydan bır qanşa jyl būryn qazaqstandyq bır jazuşy Ölgeige kelıp, keiın «Moŋǧoldyŋ qazaqtary bastyŋ tısın qaqpaidy eken» dep sögıp qaitty. Ölgei ǧana emes, Qytaiǧa barsa da bastyŋ tısın qaqpaidy. Būl ekı elde 2 millionǧa juyq qandasymyz otyr. Nege olarda mūndai salt joq?! Bız de Şyǧys Qazaqstanda, Batys Qazaqstanda qonaqta boldyq. Bastyŋ tısın qaqpai tartty. Osy tūrǧydan alǧanda, bastyŋ tısın qaǧu jalpy qazaqqa ortaq dästür emes, sondyqtan «maǧan bastyŋ tısın qaǧyp tartty» nemese «qaqpai tartty» dep yrymdap, sögudıŋ qajetı joq, – deidı Moŋǧoliia qazaqtarynan şyqqan etnograf, jazuşy Şynai Rahmetūly.
Şynymen de bız bıletın Qytai qazaqtary men Moŋǧoliia, Türkiia qazaqtarynda da mūndai salt joq. Kerısınşe būl elderde bastyŋ tısın qaǧyp äkelu basqaşa maǧyna beredı. Atap aitqanda, bastyŋ tısı joq bolsa, «tısı tögılgen kärı qoi soiypty» nemese «aldyma tısı qaǧylǧan bas qoiyp, aiaǧyŋdy aŋdyp baspasaŋ, tısıŋdı qaǧyp alamyn» dep ses körsettı dep tüsınedı. Sosyn da būl elderde qonaqqa qoi soiǧanda, qūlaǧy, tısı bütın mal soiuǧa tyrysady.
Demek, bastyŋ tısın qaǧudy bükıl halyqtyq sipat alǧan dästür retınde qaraudyŋ qajetı joq. «Är eldıŋ salty basqa, itterı qaraqasqa» degendei, «bızde osylai edı» dep renış tanytudyŋ ornyna är öŋırdıŋ, är eldıŋ ūstanǧan jol-joralǧysyna da qūrmetpen qaraǧan dūrys.
