Basty maqsatymyz – eŋbek adamynyŋ müddesın qorǧau

Qazırgı uaqytta käsıpodaq ūiymdarynyŋ qoǧamdaǧy rölı men orny qandai, mäselelerdı şeşude qandai mümkındıkterı bar? Būl turaly Astana qalasy Käsıpodaq ortalyǧynyŋ töraǧasy Tastanbek Esentaevpen sūhbat qūrdyq.

Käsıpodaqtyŋ bolaşaǧy zor

– Tastanbek Qūtjanūly, äŋgımenıŋ älqissasyn käsıp­odaqtyŋ qazırgı qoǧamdaǧy rölınen bastasaŋyz.
– Käsıpodaq – eŋ ädıl ärı tä­uel­sız ūiym. Sondyqtan eŋbek adamdarynyŋ äleumettık mäselelerın şeşude rölı joǧary. Keŋes ökımetı kezınde käsıp­odaqsyz eşbır tüitkıldıŋ tüiını şeşılmeitın edı. Bıraq keiıngı uaqytta käsıpodaq deŋgeiınıŋ tömendep ketkenı ras. Sonyŋ saldarynan bügınde tıptı käsıpodaqtyŋ ne ekenın de bılmeitınder köp. Degenmen onyŋ imidjın köterudı alǧa qoiyp, jüielı jūmys jürgızıp jatyr­myz. Nätijesınde būl ūiym qaitadan jandanyp keledı. Bolaşaǧy da zor deuge bolady.
– Būl ūiym elımızde qaşan qūrylǧan edı? Tarihyna qys­qaşa toqtalyp ötseŋız.
– Biyl Qazaqstandaǧy käsıp­odaq ūiymynyŋ qūrylǧanyna 113 jyl toldy. 1905 jyly 6 jeltoqsanda qūrylǧan bolatyn. Elımızdegı tūŋǧyş käsıp­odaq ūiymy retınde Qaraǧandy oblysyndaǧy Uspen mys kenınıŋ (bügıngı künde būl mys kenı jūmys ıstemeidı, 1964 jyly jabylǧan – red.) jūmysşylary jariialady. Olardyŋ eŋbek şarty auyr bolǧan. Öndırıste de qauıpsızdık şaralary saqtalmaǧan. 10-12 saǧattan artyq jūmys ıstese de, tym az jalaqy alǧan kennıŋ 6 jūmysşysy bırıgıp, basşylyqqa özderınıŋ eŋbek şarttaryn jaqsartu turaly talap qoiady. Nätijesınde talap qabyldanyp, bärı öndırıske engızıledı. Osylaişa, elımızde käsıpodaq ūiymy paida boldy. Osyndai bastama kötergen
jūmysşylardyŋ qozǧalysy eşqaşan ūmytylmaidy. Sodan 1990 jyldyŋ 10 qazanynda qūrylǧan Qazaq KSR käsıp­odaq­tar federasiiasy elımız täuelsızdık alǧan soŋ 1992 jyldyŋ 3 nauryzynda Qazaqstan Res­publikasy käsıp­odaqtar fede­rasiiasy bolyp qaita qūryldy.
– Al respublikalyq käsıp­odaqtar federasiiasynyŋ qazırgı maqsaty qandai?
– Federasiia qyzmetınıŋ bas­ty maqsaty – käsıpodaqtyŋ jūmysyn üilestıru. Käsıpodaq müşelerınıŋ äleumettık-ekonomikalyq, eŋbek qūqyqtary men müddelerın körsetu jäne qorǧau, käsıpodaqtyŋ qūqyqtary men täuelsızdıgın qamtamasyz etu. Qazaqstan boiynşa 25 salada, al Astana boiynşa 9 salada käsıpodaq ūiymy bar. Astanadaǧy 9 salanyŋ 500-ge juyq bastauyş käsıporyndarynda 85 myŋnan asa adam käsıpodaqqa müşe.

Tüiını şeşılmeitın tüitkıl joq

– Jalpy, käsıpodaq ūiymy qandai mäselelerdı köterıp jür?
– Käsıpodaqtyŋ köteretın mäselesı köp. Mysaly, ärbır adamnyŋ äleumettık jaǧdaiy jaqsy boluy üşın jeke baspanasy, tūraqty jūmysy boluy kerek. Baspanasy bolmasa, üi kezegınde tūruy tiıs. Kezektı qalai ädıl şeşu kerek? Eger jūmystan qysqaryp qalsa, onyŋ sebebı nede? Osynyŋ bärı käsıp­odaqtyŋ nazarynda bolady.
Qazırgı uaqytta mekemege jaŋa basşy taǧaiyndalsa, ol özınıŋ komandasyn jinap, köbıne būrynǧy qyzmetkerlerdı jūmystan bosatady. Ökınışke qarai, jūmys beruşıler qaramaǧyndaǧylardyŋ äleumettık mäselesıne bas qatyryp jatpaidy. Sondai-aq memleketke salyqty az töleu üşın keibır jūmys beruşıler qaramaǧyndaǧylarmen kelısımşartqa otyr­maidy. Zaŋdy kelısımşart­qa qol qoimaǧandyqtan, eŋbek adamdary zardap şegedı. Mysaly, jūmysşynyŋ zeinet­aqy jarnasy audarylmaidy, eŋbek demalysy tölenbeidı, tıptı demalys berılmeidı. Olar jalaqyny «konvertpen» alady. Osydan baryp adam qūqyǧy būzylady. Käsıpodaq osyndai jaǧdailardy boldyrmau üşın küş salyp, zaŋ būzuşylyqqa jol bermeidı. Sonymen qatar Astana qalasy käsıpodaq ortalyǧy eŋbekkerlerdıŋ ülesın körsetu, äleumettık-ärıptestık jüiesın damytu, eŋbek adamynyŋ qūqyqtary men müddelerın, jūmysşylarǧa Qazaqstan Res­publikasy Eŋbek Kodeksınıŋ erejelerın tüsındıru, Käsıpodaq turaly Zaŋ normalary men jarǧylyq mındetterdı oryndau siiaqty jūmys­tardy atqarady. Eŋ bas­tysy, eŋbek qauıpsızdıgı men eŋbektı qorǧau mäselelerı qaras­tyrylady.
Önerkäsıpterde tehnikalyq jaŋartulardy engızude de jūmystar jürgızıledı. Mysaly, sifrlandyruǧa bailanysty būrynǧy köp mamandyqtar joiylyp, 10 adamnyŋ ornyna qazır bır ǧana tehnika qoiylyp jatyr. Jūmystan bosaǧan azamattardy jūmyspen qamtu, olardy basqa mamandyqtarǧa qaita daiarlau kursynan ötkızu üşın jaǧdai jasau da käsıp­odaqtyŋ qūzyrynda.
Būl tūrǧyda jūmyspen qamtu ortalyǧymen jäne basqa da äleumettık serıktestermen, ükımettık jäne ükımettık emes ūiymdarmen tyǧyz bailanys­tamyz. Osy rette respublikalyq käsıpodaqtar federasiiasy Joǧarǧy sotpen memorandumǧa qol qoiyp, qalalyq käsıpodaq ortalyǧy Astana qalalyq sotymen kelısımşart jasasty. Sonyŋ nätijesınde tatulasu ortalyǧy aşyldy. Mediasiia, advokatura men käsıp­odaǧy bar tatulasu ortalyǧy şaǧymdanuşylardyŋ ısın sotqa jetkızbei şeşuge küş salady. Sol siiaqty Ükımet, Ūlttyq käsıpkerler palatasy jäne respublikalyq käsıpodaqtar federasiiasy tarapynan 2018-2020 jyldarǧa arnalǧan bas kelısımge qol qoiyldy. Būl kelısımnıŋ maqsaty – eŋbek etu zaŋnamasynyŋ saqtaluyna baqylaudy küşeitu, äleumettık standartty kezeŋ-kezeŋımen jaqsartu. Sol siiaqty qalalyq äkımdık pen «Atameken» käsıpkerler palatasy jäne qalalyq käsıpodaq ortalyǧynyŋ üş jaqty kelısımı boiynşa qūrylǧan komissiia otyrystarynda da bız şeşılmei jatqan mäselelerdı köterıp, jan-jaqty talqylaimyz.

Mäselenı şeşude mümkındık mol

– Äleumettık mäselelerdı şeşude käsıpodaqtyŋ qandai mümkındıkterı bar?
– Käsıpodaq jūmysşylarmen tıkelei bailanysta bolǧandyqtan, olardyŋ mäselelerın uaqyt sozbai, der kezınde şeşe alamyz. Respublikalyq käsıpodaqtar federasiiasynyŋ töraǧasy Baqytjan Jarylqasynūly Ükımettıŋ jinalystaryna tūraqty türde qatysuǧa mümkındıgı bar. Men de qalalyq mäslihat sessiiasy komissiiasynyŋ qūramyndamyn, sol
siiaqty tūrǧyn üi komissiia­synyŋ müşesımın. Jalpy, käsıpodaq ökılderı qalanyŋ äleumettık-­ekonomikalyq damuyn, genderlık tepe-teŋdık, halyqty äleumettık tūrǧydan osal toptaryna qatysty baǧdarlamalardy äzırleu jönındegı türlı komissiialar men jūmys toptarynyŋ müşelerı bolyp tabylady. Sondyqtan qarapa­iym eŋbek adamynyŋ mäselelerın joǧarǧy buyndarǧa bırden jetkıze alamyz.
Qazırgı uaqytta jūmys beruşıler tarapynan köp qate­lıkter ketıp jatyr. Sonyŋ sal­­darynan adamdar eşkımge sen­beidı. Eger ūjymǧa jaŋa basşylyq kelse, būrynǧy qyzmetkerler jūmysynan aiyrylyp qalmas üşın aiaǧynyŋ ūşymen jüredı. Al sol ūjymda käsıp­odaq ūiymy bolsa, olai qorqudyŋ qajetı bolmaidy. Sebebı käsıpodaq üşın basşy kım bolsa da bärıbır, onda jūmysşylardyŋ müddesı bırınşı orynda. Eger käsıpodaq müşelerın zaŋsyz jūmystan şyǧaryp jıberse, jalaqysyn tölemei, eŋbek adamynyŋ qūqyǧy taptalsa, ol üşın bız sottasuǧa deiın, tıptı beibıt şeru ötkızuge deiın baramyz. Mysaly, üş jyldan berı jalaqysyn ala almai jürgen jūmysşylardyŋ eŋbekaqysyn alyp berıp, jūmystan şyǧarylǧan adamdy qaitadan öz ornyna ornalastyrdyq. Osy siiaqty köptegen maŋyzdy şaralardy atqaruda käsıpodaqtyŋ özındık salmaǧy bar.
– Sız basşylyqqa kelgennen keiın būl ūiymǧa qandai da bır özgerıs engızdıŋız be?
– Käsıpodaq jūmysy ärda­iym aşyq boluy kerek. Būl tūr­ǧyda sifrlandyrudyŋ kö­me­gımen käsıpodaq müşelerı­nıŋ aty-jönderı internette tırkelıp, nätijesınde qanşa qarjy jinalyp, onyŋ qaida jūmsalyp jatqany, qanşasy ūjymdarǧa qaitarylyp jat­qany körınıp tūratyn bolady. Eŋ bastysy, jūmysşylar kä­sıpodaqtyŋ özderınıŋ qorǧany ekenın sezınuı kerek. Eger olar senbeitın bolsa, bızdıŋ jūmysymyzdyŋ bärı bos degen söz.
Respublikalyq Käsıpodaqtar Federasiiasynyŋ töraǧasy Baqytjan Äbdıraiym būl qyz­metın ötken jyldyŋ qaraşasynda bastasa, menıŋ qyzmetım byltyrǧy jeltoqsannyŋ 25-ınen bastaldy. Sodan jūmysymyzǧa kırısken soŋ osyǧan deiın deŋgeiı tömendep, qūldyrap ketken käsıpodaqty jandandyru üşın bärın qaitadan jan-jaqty qarap, jaŋǧyrtu jobasyn jasadyq. Bırşama özgerıster engızıp, Elbasynyŋ Joldaularyn jüzege asyryp,tapsyrmalaryn oryndau tūr­ǧysynda qazırgı künnıŋ talaptaryna sai jūmys jürgızudı qolǧa aldyq.

Aldaǧy uaqytta densaulyqqa köŋıl bölınetın bolady

– Alǧa qoiǧan taǧy qandai josparlaryŋyz bar?
– Eŋ bırınşı densaulyqqa asa män beruımız kerek. Būryn ärbır jūmys ornynda sportpen ainalysuǧa jaǧdai jasalǧan bolatyn. Bıraq qazır ondai şaralar jasalyp jatqan joq. Jalpy, sport tek qana den­saulyqty jaqsartyp qana qoi­mai, adamnyŋ jan-jaqty damuyna da äser etedı. Ärtürlı eksperimentke säikes, sportpen ainalysatyn adamnyŋ basqalarǧa qaraǧanda jūmys ısteu qabıletı 30 esege ar­tyq bolyp şyqqan. Qazırgı bızdıŋ alǧa qoiyp otyrǧan josparymyz – ūjymdardaǧy jūmysşylardyŋ sportpen ainalysularyna barynşa jaǧdai jasap, olardyŋ eŋbek etuge degen qabıletın arttyru. Bız osy boiynşa üş aidan berı ainalysyp kelemız. Būl tūrǧyda Baqytjan Jarylqasynūlynyŋ tapsyrmasymen Astana qalalyq käsıpodaq ortalyǧy arnaiy baǧdarlama äzırlep, deneşynyqtyru sauyqtyru ortalyǧy aşyldy. Jalpy, barşa jūmysşylardy būqaralyq sportqa baulyp, öndırıstık gimnastikaǧa tartu qajet. Olardyŋ otbasy müşelerıne de sportpen ainalysuǧa jaǧdai jasalyp, jeŋıldıkter qarastyryluy tiıs.
Mūnymen qosa, qazırgı ua­qytta köp ūjymdar jūmysşylary būrynǧydai şipajailarǧa jıberılmeidı. Sebebı sol keibır ūjymdardaǧy käsıpodaq töraǧasy jinalǧan qarjyny öz menşıgındei körıp, jalǧyz özı paidalanyp kelgen. Bız būdan bylai ondaiǧa jol bermeimız. Ūjym jinalǧan qarjyny qalai jūmsaitynyn özderı şeşuı tiıs.
Respublikalyq käsıpodaqfederasiiasy töraǧasynyŋ basşylyǧymen qazırgı uaqytta Şuchinskıdegı 5 myŋ oryndyq şipajaiǧa kürdelı jöndeu jūmystary jürgızılıp jatyr. Eger bärı sätımen bolsa, aldaǧy uaqytta käsıpodaq özınıŋ müşelerıne äjeptäuır kömek körsetetın bolady.
– Äŋgımeŋızge raqmet.

Sūhbattasqan
Nūrdäulet KÄKIŞTEGI