Soŋǧy jyldary elektrondy qoqystardyŋ qorşaǧan ortaǧa äkeletın zalaly jönınde älemde az aitylyp jatqan joq. Sonyŋ bırı –batareia. Bır tal batareianyŋ 10 myŋ tekşe metr sudy lastaitynyn alǧa tartqan mamandar kereksız batareiany betaldy tastamauǧa köpten berı keŋes berıp keledı.
Körınbeitın kesepat
Bügıngı elektron däuırınde elektr quatynsyz jūmys jasau qiyn. Mıngen kölıgıŋnen tartyp, ūialy telefonyna deiın elektrsız eşteŋe ıstei almaidy. Tūrmysymyzda tūtynatyn elektrlı būiymdardyŋ keibırın tıkelei toq közıne qosyp, quattauǧa bolsa, tek batareia arqyly jūmys ısteitın būiymdar da az emes. Sosyn batareianyŋ oilap tabylǧanyna 180 jyldan assa da, älı künge deiın qoldanystan qalmai keledı. Kerısınşe türı tıptı köbeidı. Alaida osy kışkentai ǧana närsenıŋ qorşaǧan ortaǧa qanşalyq zalaldy ekenı köp adamnyŋ qaperıne de kırmeidı. Tıptı, batareianyŋ syrtyna «Qorşaǧan ortaǧa zalaldy» ekenı aşyq jazylyp, tūrmystyq qoqysqa tastauǧa bolmaityny eskertılse de, oǧan qaraityn adam az. Quaty bıtse, qoqysqa qosa salamyz. Bır tal AA batareiasynyŋ 20 şarşy metr jerdı lastaitynyn barlyq adam bılse, būl qadamǧa barmas edı, ärine.
Batareia qoqysqa tastalǧannan keiın ışındegı uly qosylystar jerdı, ösımdıkterdı, jer asty sularyn büldıredı. Al tūrmystyq qoqyspen bırge örtelse, atmosferany lastaidy. Onyŋ ziianyn tabiǧi ainalym boiynşa, eŋ soŋynda taǧy da adamzat özı köredı. Sebebı batareianyŋ qūramynda adam aǧzasyna, densaulyǧyna ziiandy qorǧasyn, marganes, kadmii, nikel siiaqty ärtürlı auyr metaldar bar. Al būl elementter adam aǧzasyna ense, büirektı, bauyrdy, midy, jüike jüiesın zaqymdap qana qoimai, obyr dertın qozdyrady.
Şeteldıŋ ädısı bızge de kerek
Negızı kereksız batareikalardy betaldy tastai salmai, arnaiy zauyttarda qaita kädege jaratu kerek. Damyǧan elderde būl äldeqaşan jüzege asyrylǧan. Dei tūrǧanmen, köne batareiany qaita öŋdeu qūnynyŋ qymbattyǧy, öz şyǧynyn ötemeuı saldarynan, köptegen elder batareiany qaita öŋdeuge qyzyǧuşylyq tanytpai otyr. Tek damyǧan elder köne batareiany qaita kädege jaratudy zaŋmen kepıldendırıp, tiıstı şaralardy qoldanady. Sözımızge dälel retınde bırneşe eldı mysalǧa ala keteiık.
Germaniiada «Köne batareialardy jinau jäne qaita öŋdeu jüiesı» öte kemeldengen. Atap aitqanda, būl el 1998 jyly batareia öndıretın kompaniialarǧa «Qorşaǧan ortaǧa zalaldy tauar öndırgenı üşın» arnauly salyq türın engızdı. Sonymen qatar öndıruşı, satuşy jäne orta sapasyn baqylau organdaryn köne batareialardy jinauǧa mındetteldı. Sosyn da būl elde tūrǧyn üilerdıŋ maŋynda, sauda sarailarynda, dükenderde, äleumettık oryndarda qoldanylǧan batareialardy jinaityn arnauly sandyqtar qoiylǧan. Germaniiada «uly» belgısı japsyrylǧan batareia satyp alsa, kepıl somany qosa töleidı. Būl soma baǧanyŋ ışıne qamtylǧan, ol qoldanylǧan batareiany jinau ornyna(nemese satyp alǧan dükenge) ötkızgen kezde qaitarylyp berıledı. Mıne, osyndai önımdı ädıstıŋ äserınde Germaniiada eskırgen batareiany jinau körsetkışı 70 paiyzdan joǧary deŋgeige jetken.
Şveisariiada «Eskı batareialardy basqa qaldyqtarmen aralastyruǧa bolmaidy. Ony arnauly jinau oryndaryna tapsyru kerek» degen ündeu qarapaiym qaǧidaǧa ainalǧan. Şveisariia Federaldyq ükımetınıŋ mälımetı boiynşa, qazırgı uaqytta būl elde batareialardy kädege jaratu üşın qoiylǧan 143 myŋ qoqys sandyǧy bar, olardyŋ 30 paiyzdan astamy dükenderde. Halyqtyŋ köne batareialardy jinau qyzyǧuşylyǧyn arttyru üşın bır batareiany jinau ornyna ötkızse, 1 frank (320 teŋge mölşerı) syiaqy da berıledı.
AQŞ-ta köne batareiany jinau 100 paiyzǧa jetken. Mūndai batareialardy jinau jönınde är ştattyŋ är türlı belgılemelerı bar. Bıraq qaisy öŋırde bolsa da, bır azamat jylyna 2 batareiany jinau ornyna ötkızu mındetı bar. Al Japoniiada jylyna tonnalaǧan köne batareia jinalyp, qaita öŋdeuden ötedı eken. Būl elde sauda ortalyqtary men täulık boiy jūmys ısteitın dükenderde batareialardy jinauǧa arnalǧan 600 myŋnan astam sandyq bar.
Elordamyz da eskerse…
Europa memleketterınde batareia qabyldau nüktelerı öte köp. Oqu oryndarynda, ärbır jūmys mekemelerınde, sauda ortalyqtarynda jäne basqa da jerlerdıŋ bärınde bar. Al Qazaqstanda batareika qabyldau nüktelerı älı jeterlık emes. Almaty qalasy boiynşa bırneşe mekeme qabyldaidy. Bas qalamyzdyŋ özınde dükenderde, sauda ortalarynda batareia jinau sandyǧy atymen joq. Işınara tūrǧyn üilerdıŋ maŋynda elektrondy qoqys jinau sandyqtary qoiylǧanymen, onyŋ köbınıŋ esıgı şaǧylǧan, dūrys jūmys ıstemeidı. Oǧan batareiany salyp jatqan tūrǧyndar da, batareiany jinap jürgen arnauly qyzmetkerler de joq. Köbı batareiamen emes, tūrmystyq qoqyspen tolyp jatyr.
El bolyp qolǧa alsaq…
Elımızde batareianyŋ zalaly jönındegı tüsınık älı tereŋ emes. Äsılı būl mektep qabyrǧasynan bastap üiretıletın tärbienıŋ bırı edı. Bız osy maqalany jazu barysynda bırqatar mektep oquşylarynan batareianyŋ zalaly jönınde sūrap kördık. Köbı būl jönınde eşteŋe bılmeidı, batareiany betaldy tastauǧa, tūrmystyq qoqyspen aralastyruǧa bolmaitynynan mülde beihabar. Ata-analar da quaty tausylǧan batareialardy «qoqysqa tastai salamyz» dep küledı. Al Ükımet tarapynan batareialardy arnauly orynda jinau jönınde jasalyp jatqan ügıt, tebınsız, tıptı joqtyŋ qasy. Demek, Qazaqstanda batareiany qaita jinap kädege jaratu nemese onyŋ ortaǧa tigızetın zalalyn alastau jönındegı közqaras öte tömen. Būl jaǧdaidy da el bop qolǧa alu.
Jaraqsyz batareialardyŋ ortaǧa jasaityn zalalyn azaitu üşın bızdıŋ elde de sauda sarailarynda, dükenderde, tūrǧyn üilerdıŋ kıre berısınde, äleumettık oryndarda qoldanylǧan batareia jinaityn sandyqtardy molaitu kerek. Astanamyzdaǧy qazırgı bar elektr būiymdaryna arnalǧan qoqys sandyqtaryn «körınıs üşın » ǧana qoimai, onyŋ sanyn älı de arttyru kerek. Sonymen qatar batareianyŋ zalaly jönındegı äleumettık jarnamalardy küşeitıp, jūrtty batareiany betaldy tastamauǧa jūmyldyrǧan jön. Sol arqyly tūtynuşylardy qaita zariadtauǧa bolatyn batareialardy tūtynuǧa, otbasynda jaraqsyz batareia jinaityn sandyqşa jasap, batareia köbeigen kezde belgılengen oryndarǧa ötkızuge yntalandyru kerek. Öitkenı qorşaǧan orta tazalyq problemasy qaşanda eldıŋ erteŋıne qatysty özektı mäsele.
