Beinet pen zeinet

Bırde orys tılındegı jurnaldan mynadai mälımettı oqyp, jaǧamdy ūstadym. Elımızdegı 2 mln 140 myŋ zeinetkerdıŋ 5 myŋnan astamy qarttar üiınde ömır sürse, 1 myŋnan asa 55 jastan asqan qazaqstandyq narkolo­giia­lyq dispanserdıŋ esebınde tūrǧan körınedı. Resmi statistika boiynşa Qazaqstanda 50 qarttar üiı bar. Sol üilerde öz erkımen ömır süruge äl-därmenı joq, ünemı kütımge mūqtaj qariialardyŋ da tūratyny ras. Balalary men tuystary joq, ia bolmasa balalary bas tartqan qamköŋıl jandardyŋ taǧdyr-talaiy öte auyr.

Qarttar üiı joq el

Qartaiǧanda ömırdıŋ beinetınen köz aşpaǧan 1026 qariia narkologiia­lyq jäne psihiatriialyq dispanserde esepte tūr. Demek, kedeilıkten ne jalǧyzdyqtan qajyǧan qarttar ışımdıkke, naşaqorlyqqa salynyp ketken. Mysaly, Japoniia­da qarttar üiı degen atymen joq. Şyǧys elderınıŋ mädenietınde egde jastaǧy adamdarǧa erekşe qūrmet körsetıledı. Sondai-aq batys elderınde de «qariia volonterler» degen ūǧym bar. Jekemenşık mektep, auruhanalarda jeŋıl jūmystarǧa köbınese qarttardy taŋdap alady. Būl olardyŋ qoǧamnan oqşau, syrt qalmauyna yqpal etedı. Japon zeinetkerlerı aiyna orta eseppen 67 myŋ iena zeinetaqy alady. Būl aqşaǧa Filippinge nemese Malaiziiaǧa qonys audaryp, toqşylyq pen tynyştyqta (tolyq pansion, bassein, kündelıktı kütım jäne t.b.) ömır süredı. Künşyǧys elınde ömır süru ūzaqtyǧy öte joǧary. Sonyŋ esebınen täp-täuır tabys tabuǧa bolady. Mäselen, zeinetke 65 jasta emes, 70-te şyqqandardyŋ zeinetaqysyna 25 paiyz aqşa qosylady. «Zeinetkerlerdıŋ Mekkesı» atanyp ketken İspaniia soŋǧy jyldary küllı Europanyŋ qariialaryn magnitşe tartuda. Oǧan sebep – baspana men azyq-tülıktıŋ baǧasy arzan, ömır süruge öte jaily. Jergılıktı zeinetkerdıŋ ortaşa zeinetaqysy – 850-900 euro. Sondai-aq qariia­lar kölıkte jeŋıldıkpen jürıp, qymbat emes ispaniialyq brend kiımderdı satyp alady. Germaniia­ny «zeinetkerler elı» dep tegın atamaidy. Öitkenı el halqynyŋ törtten bırı – 65 jastan asqandar. Alaida nemıs qariiasy eŋbek ötılıne qaramastan 350-450 euro zeinetaqy alady. Memleket baspanasy men kommunaldyq tölemderın özı töleidı. Eldegı ortaşa zeinetaqy mölşerı – 810 euro. Vengriiada ortaşa zeinetaqy 80 myŋ forinttı qūraidy. Būl aqşa kommunaldyq tölemderge, as-suǧa, medisinalyq qyzmetterdı tūtynuǧa, tıptı eldıŋ aumaǧynda qydyruǧa tolyq jetedı. Öitkenı qalalarda vengr qariialary tegın jüredı. Keibır jūmys ıstegısı kelgender muzeide baqylauşy, teatr­da kassir bolyp tabys tabady.

Aqyly qarttar üiı

Al bızde qalai? Qarttyqqa jetıp, qoǧamnan jylu sezınetın jandar köp pe, älde jasyna qarai kemsıtuge tap bolyp, depressiiaǧa tüsetın ata-äjeler köp pe? Menıŋşe, ekınşı toptaǧylar köp. Būǧan dälel jeterlık. Qazaqstandaǧy bazalyq zeinetaqynyŋ mölşerı 15274 teŋgenı qūraidy. Al eŋbek ötılı 20 jyldan asatyndar – 20931 teŋge, 33 jyldyq ötılı barlar 28284 teŋge zeinetaqy alady. Elımızdegı 940 myŋnan asa qariia osyndai zeinetaqyǧa küneltıp otyr. Şynyn ait­saq, «şyqpa, janym, şyqpamen» kün keşetın ata-äjeler alaŋsyz ömır sürgennıŋ ornyna azyq-tülık pen därı-därmek satyp aluǧa tiyn sanap jür. Būl – bügıngı ömırımızdıŋ şyndyǧy.
«Bızderde mynadai bar, mynadai bar» degendei, naryqtyŋ talaby qarttar üiıne de ornyǧyp alypty. Bırde Astanadaǧy qarttar üiınde bolyp, 60 adamnyŋ ai saiyn 62570 teŋge tölep tūratynyn öz qūlaǧymmen estıdım.
Qalalyq äkımdıktıŋ «Qarttar men mügedekterge arnalǧan medisinalyq-äleumettık mekemesı» direktorynyŋ orynbasary Ardaq Beisenbaiqyzy mügedekterge la­iyqtalyp, zamanaui jabdyqtalǧan mekemede aqy tölep tūruǧa bolatynyn aitty. «2011 jyly engızılgen arnaiy qyzmet körsetu standarty boiynşa jan basyna ailyq tölemaqy 52 myŋ teŋge bolyp belgılengen edı. Qazır ol 62570 teŋge bolyp özgerdı. 322 adamnyŋ 60-y aqyly negızde tūrady. Atap aitarlyǧy, üi jaǧdaiynda tuǧan-tuysy kömek körsete almaǧandar da, balalary auqatty tūratyndar da öz erkımen keledı. Soŋǧysy mekeme aqysyn zeinetaqysynan töleidı. Būl jerde mügedektıŋ järdemaqysy men qariianyŋ zeinetaqysy 100 paiyz qolyna berıledı. Mysaly, mügedektıgıne qarai eŋ tömengı järdemaqy kölemı – 23 myŋ teŋge, eŋ joǧarǧysy 70 myŋ teŋgege deiın zeinetaqy alatyndar bar» dedı ol.
«Tūrǧyndardyŋ» arasynda Qazaqstannyŋ ekonomikasy, sauda jäne bılım beru salasynyŋ örkendeuıne ülken üles qosqan jandar baryn estıgende eleŋ ettık. Mekeme basşysynyŋ orynbasary: «322 adamnyŋ 103-ı – mūsylman. Qariia­lardyŋ denı ömırlık qiyndyqqa duşar bolyp, özderı kelgen. Jūrttyŋ köbı: «Qarttar üiıne balalary aparyp tastaidy» dep qatelesedı. Menıŋşe, būl – taǧdyry tyǧyryqqa tırelgen jandar mekenı. Osynda kelgelı jüregıme tüigenım, är adamnyŋ peşenesı – bölek mäsele. Oǧan tüsınıstık, sabyrlyq, meiırımdılık kerek. Menıŋ ūqqanym, qamköŋıl qartqa qyzmet etuge ömırge, adamǧa degen süiıspenşılık qajet eken» dep ışkı syrymen bölıstı.

Kärı jetımnıŋ köz jasy

Kıtaphanada tanysqan kısımızdıŋ bırı – Qaiyrberdı Kärımjanūly Karimov. Tehnika ǧylymynyŋ «maiyn ışken», professor aǧamyz Qaraǧandy, Astana, Kökşetau, Ekıbastūz, Pavlodar qalalarynda köp jyl kafedra meŋgeruşısı bolyp ıstegen. Zeinet demalysyna şyǧar aldynda qarttar üiınıŋ «däm-tūzy tartady» dep oilamaǧan. Kenetten kelgen taǧdyr tälkegınen jalǧyz qalǧan.
– 1990 jyly äielımmen ajyras­tym. Ol qyzymdy ertıp, Chehiia­ǧa ketıp qaldy. Bügınge deiın eş habar-oşarsyz. Zeinetkerlıkke şyǧarda aiaǧymdaǧy varikozǧa Kökşetauda ota jasattym. Ota sättı bolǧanymen, densaulyǧym naşarlap kettı. Jürıp-tūrudyŋ özı mūŋ boldy. Otbasy joq bır qaryndasymmen bırge tūratynbyz. Bıreuge täueldı bolǧanşa, öz erkıŋmen ömır sürudıŋ dūrystyǧyna közım jettı. Söitıp osynda keldım. Eŋ bastysy, mūnda maǧan naǧyz adamşa qaraidy. Tıptı ülken bır otbasy sekıldı. Orta öte jaqsy. Joldas-jora taptym. Qyzmetkerdıŋ bärıne bauyr bastym. Bız bır äkeden 9 aǧaiyndymyz, bıraq bıreuı de menıŋ halımdı sūrap kelmedı. Burabaida tūratyn käsıpker ınım bar. Oǧan bauyrdan görı, aqşa qymbat. Kerısınşe, qatygezdık qaptaǧan syrttaǧy ömırge barǧym kelmeidı, – dedı ol.
Professor zeinetaqysynyŋ azdyǧyna qapalanatynyn jasyrmady. Ai saiynǧy mekemenıŋ tölemın zeinetaqydan töleidı. L.Gumilev atyndaǧy EŪU-men, S.Seifullin atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq universitetımen yntymaqtastyq ornatypty. Universitet bıtıretın studentterge diplomǧa jetekşılık etıp, az-maz tabys tabady eken. Ol adamdar aqşaǧa qūl bolǧan zamanda qariiany qūrmetteu degen närsenıŋ azaiǧanyna nalidy. «Balalary men tuystary qariialardy jaişylyqta ızdemeidı. Ölerınıŋ aldynda päterın alamyz dep janūşyryp jügıredı. Būl – baryp tūrǧan beişaralyq, azǧyndyq. Bırde avtobusta noiys nemeresı atasyna bas salyp, ūrǧyştai jönelgenıne kuä boldym. Araşa tüseiın dep edım, qorlanǧan qariiaǧa ziianym tier dep öz-özımdı äzer toqtattym» dedı qatybas qoǧamdaǧy qatygezdıktı aiyptap Qairekeŋ.
Kıtaphanadan şyǧyp, bölmelerdı araladyq. Qamköŋıl qarttar özın bıreu ızdep kelgendei ümıtpen qaraidy. Dälızdegı oryndyqta otyr­ǧan bır keiuanany közımız şaldy. Qalyŋ oi qūşaǧyndaǧy qariianyŋ janary jasqa toly eken. Märiiam Mūhamedina öz zamanynda Almatydaǧy «Qazaqstan» atty ämbebap dükennıŋ direktory bolǧan. Küieuı ŪQK-nıŋ bastyǧy bolyp tūrǧanda barmaǧan jerı, baspaǧan tauy joq. Bıraq ol däurenı bügın joq. Qarttar üiıne qamalyp, özegın ökınış örtegen. Ökınış emei nemene, tūmsyqtyǧa şoqytpai, qanattyǧa qaqtyrmai mäpelep ösırgen balalary qartaiǧanda üiınen quyp jıbergen. «Kü­ieuım 43 jasynda qaitys boldy. Kärılık kelgende balalarym Almatydaǧy ekı üiımdı satyp jıberdı. Astanaǧa köşıp kelgenımde: «Bar! Ket!» dep qudy. «Endı keregıŋ joq» degen sözdı aitty. Qazır maǧan ömırdıŋ eşqandai mänı qalmady. Balalarym mūnda kelmeidı. Osyndai dert dendegen jai-küiım bar» dep qamyqqan qart mūŋyn şaqty.

P.S.  Dalaǧa şyqqanymda yzǧarly jel küşeie tüsıptı. Tılımnıŋ ūşy­­na qarausyz qart, tasjürek ūl, kekıreigen kelın, noiys ne­mere degen tırkester orala ber­dı. Öz äuletınen, ūiasynan erıksız bezıngen beibaq qarttardyŋ mūŋly janary köpke deiın köz aldymnan ketpedı.