Amerikanyŋ «Mercer Human» analitikalyq ūiymy aǧymdaǧy jyldyŋ qaŋtar aiynda arnaiy zertteu nätijesinde älemniŋ eŋ las on qalasymen qatar, eŋ taza qalalardy anyqtaǧan. Būl zertteu älemdegi 221 qala boiynşa jürgizilip, auanyŋ lastanu därejesi, kärizdik jüieniŋ ahualy, qoqys-qaldyqtardy jinau, auyz sudy tazalau jaǧdaiy syndy negizgi ölşemderdi eskergen eken. Ekologiialyq ahualy jaqsy äri taza qalalarda tūratyn halyqtyŋ mädenieti men etikalyq tärbiesi, tūrmys deŋgeii de zertteu barysynda nazarǧa alynǧan.
Älemdegi eŋ taza qala Kanadanyŋ 1 mln 100 myŋ tūrǧyny bar – Kalgari qalasy atandy. Mūnan keiin Gavai araldarynyŋ Gonolulu qalasy tūr. Taza qalalardyŋ qataryn üşinşi kezekte Kanada astanasy – Ottava men Finliandiia astanasy – Helsinki toltyryp otyr.
Jaqsy söz janǧa jaǧady. Däl osylai taza qalalar qataryn bolaşaqta Astana toltyryp jatsa, ärine, jaqsy-aq. Alaida, alaştyŋ maqtanyşyna ainalǧan bas qalanyŋ işki jany, ruhani bolmysy, eŋ bastysy, jasyl jelekke oranǧan tazalyǧyna qanşalyqty män berip jatyrmyz? Būl oraida joǧarydaǧy qalalardan ülgi alyp, üirenerimiz köp. Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn köru, qajettisin siŋirip, jamanynan jirenu de ūlaǧatty is. Sondyqtan, ülgili ürdispen erekşelengen qalalardyŋ basty qaǧidalaryna şolu jasap körsek.
***
Büginde bas qala Astananyŋ ekonomikalyq-saiasi, äleumettik-mädeni jaǧdaiyna erekşe män berilip otyr. Tazalyǧy da äu bastan äleuettiŋ nazaryna alyndy. Kündi qoiyp, tün qatyp qala köşelerin juyp-şaiyp, qoqystan tazartatyndardyŋ eŋbegine eş dauymyz joq. Kerisinşe, rizamyz.
Biraq…
Kei-keide sol eŋbekti közben körsek te, kökirekke salyp, zerdeleuge şamamyz jetpei jatady. Bireu tyrbyŋdap köşedegi qoqysty jinaidy, al endi bireu sol jäşikke jeter-jetpesten qolyndaǧysyn laqtyryp ketedi. Joǧarydaǧy äibat qalalar jetistigi, tūrǧyn halqynyŋ mädenietimen tyǧyz bailanysty. Iаǧni, tazalyǧy tabaldyryǧynan bastalǧan olarda tūrmystaǧy degdarlyq erte bastan qalyptasqan. Eŋ bastysy, öz qalasyna degen janaşyrlyq, süiispenşilik bar. Sondyqtan, tazalyqqa da ortaq jauapkerşilikpen qaraidy.
Al bizde şe? Bizde köbinese mäseleni kommunaldyq mekemege jükteimiz. Jaratuşy jürektiŋ tazalyǧyn pendesine ämir etse, sol jüregimizdiŋ bir bölşegi Astana ekenin äli de sanamyzǧa siŋire almai jürgendeimiz. Qasietti Qūranda «Sözsiz, Allah täuba etkender men tazalanǧandardy süiedi» dese, al Paiǧambarymyz tazalyqtyŋ maŋyzdylyǧy jaily «Tazalyq – imannyŋ jartysy. Allah tazalyqty jaqsy köredi» dep jetkizgen.
Meniŋşe, «Mercer Human» analitikalyq ūiymynyŋ qorytyndysy üzdik atanǧan qalalardyŋ tek syrtqy bolmysyn, köşe tazalyǧyn ǧana emes, halqynyŋ mädenietin, aqyl-oi jetistigin, ruhani bolmysynyŋ jadyraŋqy ekenin körsetip otyr.
***
Sizdiŋşe, būl qalalardyŋ basty artyqşylyǧy nede?
Endeşe, taza qalalar qataryn tolyqtyrǧan elderdiŋ özindik bolmysyna toqtalsaq. Mäselen, birneşe jyldan beri jaqsy ürdispen ükilenip kele jatqan Singapurde köşeni lastau öreskel qylmys sanalady. Eger, būl elde jürip, abaisyzda tükirip qalsaŋyz, tamaq qaldyǧyn laqtyryp jiberseŋiz ülken mölşerde aiyppūl töleisiz. Onyŋ mölşeri – 100 dollardan 1000 dollarǧa deiin barady. Al fransuzdar būl mäseleni 1500 euro aiyp salu arqyly şeşudi jön sanaidy eken. Osylaişa, asa zor kölemdegi aiyppūl arqyly būl elder qala tazalyǧyn qataŋ baqylauǧa alyp, oŋdy nätijelerge qol jetkizip otyr.
Älemniŋ taza qalasy atanǧan Kalgaride büginde 1 mln 100 myŋ adam tūrady. Qorşaǧan orta men aua lastanu deŋgeii mūnda öte tömen. Qala tūrǧyndary, äsirese, auyz su men elektr quatyn ünemdi paidalanudy ädetke ainaldyrǧan.
Kalgari 1988 jyly qysqy olimpiada oiyndarynyŋ astanasy retinde tanylǧan. Büginde mūndaǧy tauşaŋǧy kurorty demaluşylar qataryn köbeitip otyr. Bir taŋǧalarlyǧy, qalada mūnai-gaz öndiristeri köp, söite tūra Kalgaridiŋ ekologiiasyn qalypty jaǧdaida ūstauǧa birneşe faktor septesip otyrǧanyn atap aitqan läzim.
Birinşiden, qala işindegi avtokölik tūraqtary qymbat. Būl – memlekettik mekemelerdiŋ kelisimimen bekitilgen baǧa. Sondyqtan, tūrǧyndardyŋ köbisi kölikterin üide qaldyryp, qoǧamdyq kölikke mingendi qolai köredi. Ekinşiden, qala jasyl jelekke oranǧan. Gülzarly, aǧaşty alaŋdardyŋ bärinde tek jaiau jürginşige ǧana jol bar. Al, üşinşiden, qalaǧa qajetti elektr quatyn olar balama energiia közderi arqyly öndiredi. Qalanyŋ geografiialyq orny būǧan septigin tigizip otyr. Iаǧni, Kalgari teŋiz deŋgeiinen1000 metrbiiktegi tauly aimaqta ornalasqan. Ünemi lekildei soǧyp tūratatyn jel ekpini kalgarilyqtardy balama quat közimen tolyq qamtamasyz etip otyr.
Älemdegi taza qalalardyŋ qatarynan Şvesiianyŋ astanasy Stokgolmdi jii kezdestiremiz. Qalada qoqysty jinau men öŋdeu isi jaqsy jolǧa qoiylǧan. Qalanyŋ jaŋadan salynǧan «Hammarbiu Şiostad» audanyna şeteldikter köp keledi. Būl aimaq kezinde öndiris orny bolǧan eken. Şvedter zauytty köşirip, aimaqty tazalauǧa 150 million kron jūmsap, ornyna ǧalamat üi salyp, aǧaş otyrǧyzǧan. Stokgolmde tūrǧyndardyŋ 95 paiyzǧa juyǧy jasyl beldeude tūrady. Taǧy bir qyzyq derek: mūndaǧy «jasyl» ūiymdardyŋ jüzge tarta belsendileri demalys künderi «avtoköliksiz bir kün» atty aksiia ūiymdastyryp, ony bilik ökilderi qoldamaǧany üşin narazylyq bildirip, köşege şyqqan eken.
***
Europada qorşaǧan ortany qorǧau maqsatynda «jasyl aimaqtar» atty baiqau jii ūiymdastyrylady. Osy jarysta baǧyn synaityndardyŋ qatarynan ünemi Amsterdam, Bristol, Gamburg, Kopengagen, Miunster, Oslo, Stokgolm jäne Fraiburg jäne taǧy basqa qalalardy köruge bolady.
Europalyqtardyŋ basym köpşiligi ülken-ülken qalalarda tūratyndyqtan, qorşaǧan ortanyŋ lastanuynan qatty zardap şegedi. Sondyqtan, soŋǧy jyldary būl aimaqtarda tazalyq özekti mäselege ainalyp otyr.
Mäselen, Germaniianyŋ Gamburg qalasynda auany lastamas üşin ziiandy gazdardyŋ mölşerin 2010 jyly 15 paiyzǧa azaitsa, al ūzaq merzimde qala josparynda 2020 jyly būl körsetkişti 40 paiyzǧa, 2050 jyly 80 paiyzǧa azaitu közdelgen.
Qyzyqty mälimet
Ömirde nebir qyzyq jaittardy kezdestiruge bolady. Mäselen, bar ömirin qala tazalyǧy üşin sarp etken jan turaly estidiŋiz be? İndoneziianyŋ Bandung qalasynyŋ Sariban esimdi tūrǧyny ömirin qoqys jinauǧa arnapty. Zeinetke şyqqannan keiin de üirenşikti käsibin tastamaǧan. Qart būl jūmysyna eşqaşan aqşa almaǧan. Tek, onyŋ eŋbegin baǧalaityndar qaltasyna künine 5-10 dollar salady eken.
Serıkgül Sūltanqyzy
