[wppa type=»slideonly» album=»7″ size=»auto»][/wppa]
«Äi, generaldar! Boi jaǧynan menen bır bas joǧary bolarsyŋdar, bıraq maǧan ūnamsyz qylyq körsetseŋder, sol aiyrmaşylyqty dereu teŋestıruge tura keledı!». Ol osyndai basqarumen jarty älemdı köktei ötıp, köptegen halyqtarǧa öz ämırın jürgızdı. Tıptı, oǧan kelgende, zertteuşıler ekıge aiyrylady: bırı jaqtasa, ekınşısı dattap älek. Osydan-aq, būl tūlǧanyŋ adamzat tarihyna özgerıs engızıp, aituly oqiǧalarǧa arqau bolǧanyn aŋǧaruǧa bolady…
Fransiianyŋ Qazaqstandaǧy mädeni mausymy aiasynda Astanadaǧy Täuelsızdık saraiynda fransuz halqynyŋ bırtuar ūly, äigılı qolbasşy Napoleon Bonaparttyŋ ǧūmyrnamasymen tanystyratyn «Napoleon. Ömır. Aŋyz» atty körme aşyldy. Astana qalasy äkımı İmanǧali Tasmaǧambetov pen «Napoleon» qorynyŋ basşylyǧy saltanatty türde aşqan körmede köpşılık nazaryna ūsynylǧan köne jädıgerler köŋıl qandyryp, köz toidyrady. Ärine, 300-ge juyq jädıgerdı taldap tanystyryp otyrsaq, qalyŋ bır kıtapqa jük bolar edı.
Körmenıŋ aşyluyna deiın Fransiianyŋ Qazaqstandaǧy elşısı Fransis Eten, «Napoleon» qoǧamdyq qorynyŋ direktory Terri Lens jäne «Napoleon» qoǧamdyq qory mūralar bölımınıŋ jetekşısı Per Brandanyŋ qatysuymen baspasöz mäslihaty bolyp öttı. Bızdıŋ zamanymyzda fransuzdar arasynan şyqqan älemdı «jaulap aluşy» Zinedin Zidan bolsa, ötken tarihta Napoleon Bonapart ekenı sözsız dep äzıl-şyny aralas äŋgıme qozǧaǧan qonaqtar tılşılerdıŋ bırneşe saualdaryna jauap berdı. Olar bır jerden ekınşı jerge köşıp-qonu üşın kürdelı jūmystardy talap etetındıkten būl körmenı Qazaqstannyŋ basqa qalalarynda ötkızu qiyndyq tudyratynyn jäne Astanadan basqa şaharǧa josparlanbaǧanyn tılge tiek ettı. Körmenı Fransiianyŋ Qazaqstandaǧy elşısınıŋ bastamasymen, sondai-aq Astana qalasynyŋ äkımı İmanǧali Tasmaǧambetovtyŋ qoldauymen Ūlttyq mūrajailar bırlestıgı – Ülken sarai jäne «Napoleon» qoǧamdyq qory ūiymdastyryp otyr.
«Aiachcho perzentı, koroldık ofiser», «Ūly fransuz revoliusiiasy», «Napoleon Bonapart, Ūly fransuz revoliusiiasynyŋ generaly», «Bıtımger ärı reformator», «İmperatordyŋ janūiasy», «Qolbasy», «Jer audaryluy jäne qaitys boluy», sondai-aq, «Aŋyzdardyŋ şaryqtauy» sekıldı bölımderden qūralǧan körmege tarih tolqynynda eŋ tanymal tūlǧalardyŋ bırı retınde qalyptasyp, özınen keiıngı bırneşe memleket qairatkerlerıne ülgı bola bılgen Napoleonnyŋ paidalanǧan kerek-jaraqtary, ärtürlı soǧystarda qolyna alǧan qylyşy men qanjary, memleket ısındegı bırneşe qūjattary, mörı, qalpaǧy, saltanatty räsımderge laiyqtalǧan kiımderı men äskeri sauyttary, därıgerlık būiymdary, tıptı şaşyna deiın qoiylǧan. Bonaparttyŋ azamattyq qoǧamdaǧy orny men saiasattaǧy salmaǧyn körsetetın jäne sol däuırdegı mädeni, ǧylymi ömırdı köz aldymyzǧa äkelgen körmeden onyŋ otbasy müşelerınıŋ müsınderı, jer audarylǧan kezeŋderde Äulie Elena aralynda kigen kiımı, bırneşe öner būiymdary men qoljazbalary da tys qalmady. Al, Jozefina ekeuınıŋ ara qatynasyn aiqyndaityn hattar, süiıktısınıŋ alqasy men aiaqkiımı keluşılerdıŋ erekşe nazaryn audardy deuge bolady. Körmenıŋ soŋǧy bölıgıne Napoleonnyŋ äskeri joryqtaryn, jeke tūlǧasyn, el basqaruyn sipattaityn suretter qoiylǧan. Älemge äigılı qylqalam şeberlerınıŋ qolynan şyqqan dünielerdıŋ arasynda 1812 jyly Reseiden şegınu kezındegı körınısterdı beinelegen kartina bar. Közımızge ottai basylǧany da osy edı.
Napoleon jahandy jalpaǧynan basyp, özın älemnıŋ ämırşısı esebınde sanai bastaǧanda orys imperiiasyna qarsy qol bastap şyǧady. Alaida, onyŋ būl joryǧy Mäskeudı baǧyndyrumen bastalsa da, keiın sätsızdıkke ūşyrap, myŋdaǧan äskerı maidan dalasynda jeŋılıske ūşyraidy. Tarih zertteuşılerı būl turaly köptegen derekterdı alǧa tartady. Degenmen, bızdıŋ aitpaǧymyz osymen şektelmek emes.
Belgılı jurnalist Tılekqabyl Boranǧaliūlynyŋ 1997 jyly «Senadan atyn suarǧan» degen atpen jariialanǧan maqalasyna jügınsek, äigılı fransuz-orys soǧysynyŋ bel ortasynda bızdıŋ qazaqtar da aiqasqa tüsken eken. Jazuşy Otan soǧysy degen atpen Resei tarihynda qalǧan oqiǧany tereŋ zerdelep, köne jazbalardan astarly aqiqat pen däiektı boljamyn jetkızuge tyrysqan. Orynbor şekaralyq komissiiasyna tırkelıp, keiın orys ölkesın qorǧauǧa atsalysqan bırneşe qaraköz qandastarymyz jaiynda naqty derekter keltırgen avtor ekeuınıŋ ǧana kım ekenıne köz jetkızgendei bolady. Köne derekterden Parijdı alǧan orys äskerlerınıŋ qataryndaǧy Narynbai Janjıgıtov pen Ämen Baibatyrovtyŋ aiqyn beinesın tanytqan qalamger özınıŋ zertteu maqalasynda Bonapart äskerınıŋ Reseiden bezıp ketuıne ata-babalarymyzdyŋ da ülesı bolǧanyn jazǧan. Tıptı, olardyŋ marapat alyp, märtebelı azamattar qatarynda bolǧanyna da orys tarihşylarynan naqty derekter keltıredı. Oral öŋırın mekendegen Tana ruynyŋ jıgıtterı osylaişa Napoleondy orys ölkesınen quyp şyǧuda asqan erlıkter körsetse kerek. Äitpese, olar tarihta qalmas ta edı ǧoi.
Napoleon turaly tarihi derekterde onyŋ täulıgıne tört-aq saǧat ūiyqtaǧany aitylady. Janyndaǧy ofiserler qaldyryp ketken jazbalarda äigılı tūlǧa tüngı on ekıden ekıge deiın jäne taŋǧy saǧat besten bastap jetıge deiın ekı-ekı saǧattan köz ıletın bolǧan-mys. Onyŋ tün ūiqysyn būlaişa böluıne jastaiynan ädebietke qūmarlyǧy sebep bolsa kerek. Tıptı, Napoleonnyŋ ūzaq joryqtardan keiın öz qalpyna keluı üşın az ǧana demalystyŋ özı jetkılıktı bolatyn. Alasa boiymen, el basqara bıletın qairatkerlıgımen tarihta qalǧan ataqty qolbasşy, rasynda, fransuz halqynyŋ baǧyna tuǧandai edı.
«Jaularyŋdy keşıruge äbden bolady, bıraq aldymen olardyŋ bärın joiu kerek» degen ūstanymmen ömır sürıp kelgen Napoleon 1821 jyldyŋ mamyrajai mamyr aiynda dünie saldy. Äitse de, älem tarihyna öşpes ız qaldyryp ketken tūlǧanyŋ keibır äreketterı keiıngı ūrpaqqa önege bolarlyq.
Mıne, özımızdıŋ Narynbai men Ämenderden Parijge qaşyp tyǧylǧan fransuzdyŋ ūly qolbasşysyna arnalǧan körme Astana törınde 20 jeltoqsannan bastap aqpannyŋ 23-ıne deiın jalǧasady. Būl – Fransiianyŋ Qazaqstandaǧy mädeni mausymy aiasynda ötkızılıp otyrǧan şaralardyŋ soŋy.
Nūrislam QŪSPANǦALİ
