«Ruhani jaŋǧyru» aiasynda kielı oryndar tızımıne Batys Qazaqstan oblysynan alty tarihi-mädeni eskertkış engen bolatyn. Olar – ortaǧasyrlyq Jaiyq qalaşyǧy, «Bökei Ordasy» tarihi muzei keşenı, Jympitydaǧy Batys Alaş Orda muzeiı, Taqsai qorǧan keşenı (b.z.d. IV-V ǧ.), Jūmaǧazy Hazıret (XIX ǧ.) jäne Ǧūmar Qaraş ziraty.
ATAQONYS
Osylardyŋ ışınde oqyrmandarymyzdy Jasqūstaǧy Jäŋgır han stavkasy – qazırgı «Bökei Ordasy» tarihi muzei keşenımen keŋırek tanystyrǧymyz kep otyr.
«Bökei Ordasy» tarihi muzei keşenı oblys ortalyǧynan 550 şaqyrymdai şalǧaida jatqan Orda auylynda ornalasqan. Tarihi derekterge süiensek, taq talasynda atalas aǧasy Aişuaqqa jol berıp qoiǧan Äbılhaiyr hannyŋ nemeresı Bökei Sūltan 1799 jyly Resei imperatoryna hat jazyp, özınıŋ qol astyndaǧy qazaqtardyŋ bır bölıgın Jaiyqtyŋ oŋ jaq betıne qonys audaruyna rūqsat sūraǧan. 1801 jyly 11 nauryzda Resei monarhy I Paveldıŋ jarlyǧymen Edıl men Jaiyq aralyǧyndaǧy 70 myŋ şarşy şaqyrym şamasyndaǧy keŋ atyrap Bökei Sūltan ielıgıne berıledı. Būl jer, bır esepten, qazaqtyŋ sonau saq-sarmat, Altyn Orda zamanynan ataqonysy edı. «Edıl-Jaiyq ekı su, kent ornaǧan jer edı» deidı Äubäkır Kerderı ata tarihtan taratyp. Al jazuşy Mūhtar Maǧauin özınıŋ «Qazaq tarihynyŋ älıppesı» kıtabynda: «…qatarynan ozyp tuǧan, köregen Bökei han kırıptar zamannyŋ özınde Alaş ūlynyŋ örısın keŋeittı. Europanyŋ ülken bır memleketı syiyp keterdei keŋ-baitaq, qūiqaly qonysty bırjola qaitaryp aldy» dep ädıl baǧasyn beredı. Söitıp, Edıl men Jaiyqtyŋ ortasyndaǧy en dalada jartylai täueldı memlekettık qūrylym – Işkı Orda qūrylyp, Bökei 1812 jyly han sailanady. Alaida patşa ökımetınıŋ tüpkı nietı Işkı Ordany imperiianyŋ därgeiıne tolyq keltıru edı. Būl rette, 1815 jyly Bökei qaitys bolǧanda, jasy 14-ke endı kelgen hannyŋ jaŋa mūragerı Jäŋgırge ülken ümıt artyldy. Sol üşın de Jängır erjetıp, kämelet jasqa tolǧanşa Astrahan gubernatory Andreevskiidıŋ üiınde tūryp, europaşa bılım aldy. Han ūrpaǧy öz tılımen qatar, orys, arab, parsy tılderıne jetık edı. Ol han bolyp 1824 jyly Oral qalasynda jariialandy jäne handyqty jiyrma jylǧa taiau basqardy.
REFORMATOR IZI
Bız surettep otyrǧan han stavkasynyŋ qūrylysy 1827 jyly Naryn qūmnyŋ Jasqūs degen jerınde bastalǧan-tūǧyn. Aǧaştan qiyp salǧan eŋselı han saraiynyŋ ülgısımen sūltandar men biler, starşyndar da üi sala bastady. Airyqşa atap öterlık jaǧdai, Jäŋgır han qazaq halqynyŋ tarihynda erekşe reformator ülgısımen qaldy. Onyŋ zamanynda qazaqtyŋ būrynǧy tūrmys-saltyna eleulı özgerıs enıp, Han ordasynda Europa örkenietınıŋ belgılerı paida bola bastady. Būl jerde qazaq dalasyndaǧy eŋ alǧaşqy därıhana (1829 j.), Han meşıtı (1835 j.), 16 keruettık qoǧamdyq auruhana (1852 j.), qazaq-orys mektebı (1841 j.), Qazynaşylyq ǧimaraty (1867 j.), Tarǧyn mektebı (1868 j.),
Qyzdar uchilişesı (1883 j.) sekıldı nysandar salynyp, halyq igılıgıne
qyzmet ettı. Oral öŋırıne belgılı jurnalist Qazybek Qūttymū-ratūlynyŋ redaktorlyǧymen şyǧatyn «Dana» jurnalyna jariialanǧan maqalada: «Oquşylar mektep qabyrǧasynda islam dını zaŋdary men erejelerın, tatar, parsy, arab, orys tılderın, arifmetika, geografiia men tarihty oqydy. 1845 jyly mekteptı jaqsy baǧaǧa bıtırgen balalar Orynbordaǧy Nepliuev kadet korpusyna
tüsuge mümkındık aldy» («Jäŋgır mektebınıŋ tülegı Jüsıp Şombalūly», «Dana», 2014, №4-5) dep jazady. Olardyŋ arasynda qazaqtyŋ körnektı etnograf ǧalymy Mūhamedsalyq Babajanov, aǧartuşy-ǧalym, qoǧam qairatkerı Maqaş (Mūhamedjan) Bekmūhamedov, Sankt-
Peterbor universitetınıŋ şyǧystanu fakultetın tabysty aiaqtaǧan, keiın bırınşı jäne ekınşı Dumaǧa Orda qazaqtary atynan deputat bop sailanǧan Baqtygerei Qūlmanov, Jäŋgır hannyŋ kışı balasy, qazaqtan şyqqan tūŋǧyş general-leitenant Ǧūbaidolla Jäŋgırov syndy tūlǧalar bar.
BIREGEI ORDA ORMANY
Jäŋgır han, sondai-aq, han stavkasyn qūm basyp qalmas üşın 1832 jyldan bastap Ordanyŋ ainalasyna qylqan japyraqty orman ekkıze bastaǧan. Orda ormany keiın memleket qarauyna alynyp, tälımbaqtar jasaqtalyp, selektorlyq jūmystar nätijesınde Naryn qaraǧaiy düniege keldı. Qazır Orda auylynyŋ maŋaiynda 16405 gektar orman qory bar. Jergılıktı ormanşylar han ısın jalǧastyryp, jyl saiyn 15 gektarǧa qaraǧai köşetı, qūm köşkının toqtatu maqsatynda 80 gektarǧa aǧaş egedı eken» degen derek keltıredı jurnalist Q.Qūttymūratūly
(www.egemen.kz, 8.11.2017 j.).
16 MYŊǦA JUYQ JÄDIGER BAR
Bökei ordasy tarihi muzei keşenı 1962 jyly 15 jeltoqsanda Qazan töŋkerısınıŋ 45 jyldyǧyna orai qoǧamdyq negızde aşylǧan Orda tarihi-revoliusiialyq muzeiınen bastau alady. Qazırgı taŋda «Bökei Ordasy» tarihi muzei keşenı qūramyna Han saraiy, HIH ǧasyrda salynǧan därıger A.A.Sergachev tūrǧan üi, 1835 jylǧy Han meşıtınıŋ jobasy negızınde qaita salynǧan meşıt ǧimaraty, Kaznacheistvo mekemesınıŋ ǧimaraty, Tarǧyn mektebı, Qyzdar uchilişesı ǧimaraty, mektep qalaşyǧynyŋ bes üiı, 1852 jyly aşylǧan auruhananyŋ ekı ǧimaraty jäne auyldan tört şaqyrym jerde ornalasqan Han Jäŋgır, Däuletkerei küişı, ǧalym
M.S.Babajanov kesenelerı kıredı. Muzei-keşen direktory Ǧaisa Maqymovtyŋ aituynşa, mädeni-tarihi nysan 2003 jyly Halyqaralyq muzeiler keŋesınıŋ (ICOM) müşelıgıne qabyldandy.
Qazır keşendegı Kaznacheistvo ǧimaratynda – Bökei
ordasynyŋ 200 jyldyq tarihyn baiandaityn «Bökei ordasy tarihy», Han meşıtınde – «Täuelsızdık», Han saraiynyŋ şyǧys fligelınde «Han saraiyndaǧy qaru-jaraq palatasy» muzeilerı ornalasqan. Memlekettık «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ negızınde qaita qalpyna keltırılgen qyzdar uchilişesınde 2007 jyly «Bökei ordasynda halyqqa bılım beru» muzeiı aşyldy. Al 2010 jyly Han saraiynyŋ qalpyna keltırılgen batys jäne şyǧys fligelınde «Han saraiy» muzeiı jasaldy.
Qazırgı taŋda muzei keşenınde jalpy sany 16 myŋǧa juyq qūndy jädıger saqtauly.
Ädılbek Japaq
