Aptadan asyp kettı, aǧylşynnyŋ naisap komigı Saşa Baron Koennıŋ jeksūryn tırlıkterı Qazaqstan qoǧamyn kezektı ret «yzaly jürek, doly qol, uly siia, aşy tıl» jaǧdaiyna jetkızdı. Maǧan osyǧan orai bıraz adam habarlasty. Mäselenı «şeşudıŋ» türlı joly ūsynyldy.
Bırınşısı – aita-aita jauyr bolǧan täsıl: Syrtqy ıster ministrlıgı AQŞ pen Ūlybritaniiaǧa resmi narazylyq notasyn joldauy kerek. Jäne qos derjavanyŋ elımızdegı elşılerın şaqyryp alyp, jurnalister közınşe olardy «Borat» üşın ūialtyp, notany qolyna ūstatuy qajet. Bırden aitaiyn, būl – tūiyqqa aparatyn jol. Öitkenı Saşa Baron Koen – jeke tūlǧa, iaǧni AQŞ ükımetınıŋ ne aǧylşyn patşalyǧynyŋ resmi tūlǧasy, lauazymdy ökılı emes. Būl memleketter oǧan qarsy eşteŋe ıstei almaidy. Qaita Qazaqstannyŋ «Boratqa» qarsy narazylyq notasyn joldauy – körgensız filmge qosymşa piar. Ol sūmnyŋ özı osy qūjatty alaqanyn ysqylai kütıp otyr.
Ekınşısı – radikaldy täsıl: bır top jas habarlasyp, «aǧa, bylai jasasaq, ne deisız?» dep pıkır sūrady. Köşede «Borat» siiaqty şeşınıp, äbüiırdı betperdemen jauyp, AQŞ pen Ūlybritaniia tuyn taptamaq. Qajet bolsa, örtemek. Men bırden toqtau saldym. Nege? Ony ǧalamtordan körgen bükıl älem qazaqtar betperdenı şynymen solai taǧady eken dep senuı mümkın. Būǧan qosa, elde kün kürt suydy. Ärı pnevmoniia ındetı küş alyp tūr. Jastardyŋ densaulyǧyna nūqsan keluı mümkın. Qazaq balasynyŋ basyn bäigege tıguge bolmaidy. Onyŋ üstıne qoǧamdyq tärtıpke qaişy.
Üşınşısı – tym radikaldy täsıl: «basyn jūlyp almaimyz ba?» Aitqandai, äleumettık jelılerde ündeu jasaǧan keibır blogerler, qoǧam belsendılerı, basqasy osyǧan şaqyryp jatqany ökıntedı. Qazaq – beibıt, bıtımşıl halyq. Bız jahanǧa jauyzdyǧymyzben emes, ǧalymdyǧymyzben, örkeniettılıgımızben atymyzdy şyǧaruǧa tiıspız. Bır apta ǧana būryn Parijde şeşen balasy dınımızge jat karikatura körsetkenı üşın mūǧalımnıŋ basyn kesıp aldy. Ärine, Paiǧambarymyzǧa (s.ǧ.s) karikatura jasaluy janymyzǧa batady, ar-namysymyzǧa tiedı. Bıraq Mūhammed Paiǧambarymyz (oǧan Allanyŋ igılıgı men sälemı bolsyn) «adam öltırme», «zorlyq jasama», «zūlymdyqtan saqtan» dep, adamgerşılık qūndylyqtar men ūstanymdardy ūlyqtauǧa ündedı emes pe? İslamda adamnyŋ janyn aluǧa Alladan basqa eşkımnıŋ qūqyǧy joq ekenı jazylǧan. Demek, bızdı sözben jäbırlegennıŋ bärınıŋ janyn jahannamǧa jıbere bersek, mūsylmandyǧymyz qaisy?
Osy jaǧdaiǧa bailanysty halyqaralyq täjıribesı bar zaŋgerlermen aqyldastym. Olar qazaqstandyq qana emes, jalpy kez kelgen tudy soraqy maqsatta paidalanǧany üşın sottasudan keler nätije şamaly degendı aitady. Būl – bırneşe million dollardy qajet etetın jäne ūzaqqa sozylatyn prosess. Onda jeŋu qiyn.
Sonda ne ısteuımız kerek? Kök bairaǧymyzdy syilaudy özımız üirenuımız kerek, älemge ülgı boluymyz kerek jäne patriotizmdı ūrpaqqa tabystauǧa tiıspız. Memlekettık tuymyzǧa özımız laiyqty qūrmet körsetıp jürmız be? Tu köterılıp, änūran oryndalǧanda qolyn keudesıne qoiudan qymsynatyndar jetedı. Kök tumen qoqys tasityn da özımız. Volonter balalar «Memlekettık rämızder künı» köşede tegın taratatyn şaǧyn tulardy keiın qoqystan tauyp alatynyna qynjylady.
Biylǧy jyldyŋ basynda kıtaphanalardyŋ bırı Ädılet ministrlıgıne jügınıp, tūrǧyn üilerde ornalasqan memmekemelerdıŋ maŋdaişasyna ülken Memlekettık tudy ılmeuge rūqsat etudı sūrapty. Sebebı zaŋ boiynşa tu tüngı uaqytta jaryqtandyrylyp tūruy kerek: «al jaryq tūrǧyndardyŋ tynyş ūiqysyna kedergı keltıredı» deptı kıtaphana direktory. Özgenı tüzemes būryn mūndai soraqy qylyqtardan aldymen özımız arylǧanymyz jön.
Bız «älemde amerikalyqtardan ötken patriot halyq joq, olarda baladan kärıge deiın, tıptı üisız-küisız adamdar da tudy ardaq tūtady» dep bılemız. Är üidıŋ qasynda tu ılınıp tūratynyna, ol eskırıp ne jyrtylyp qalsa, aiyppūl salynatynyna būrynnan qanyqpyz. Qazırgı şynaiylyq būdan özgerek eken. Mysaly, biylǧy 4 şıldede, Täuelsızdık künıne orai Donald Tramp söz söilegennen keiın onyŋ saiasatyna qarsy narazylyq şeruıne şyqqan amerikalyqtar AQŞ tuyn Aq üi aldynda örtegen. Onyŋ aldynda, 2020 jylǧy 1 mausymda afroamerikalyq Djordj Floidty poliseilerdıŋ qaskünemdıkpen öltıruıne aşynǧan demonstranttar jaqyn jerdegı memlekettık ǧimarattyŋ bırınen AQŞ tuyn jūlyp alyp, otqa jaqqan. Būl üşın eşkım qataŋ jazalanbaǧan.
Endı qaraŋyz: «Bi-bi-sidıŋ» habarlauynşa, sol Amerikada 2019 jyldyŋ 20 jeltoqsanynda şırkeu töbesıne ılıngen «kögıldırlerdıŋ» tuyn jūlyp alyp, örtep jıbergen Eims qalasynyŋ (Aiova ştaty) 30 jasar tūrǧyny A.Martines 16 jylǧa türmege otyrdy. Osyǧan orai pıkır bıldırgen amerikalyqtardyŋ özı: «AQŞ tuyn örteu – erkındıktıŋ belgısı jäne ol üşın salmaqty jaza qarastyrylmaǧan, onda nege LGBT tuyn masqaralau üşın türmege qamaidy» dep qairan qalysty.
Baiqaisyz ba, batys äbden bylǧanyp, bülınıp barady. Olarda dästürlı otbasylyq qūndylyqtar degradasiiaǧa ūşyraǧan. Bız būdan sabaq alyp, salt-dästürımızdı, ruhani ūstynymyzdy nyǧaituǧa tiıspız. «Borat» filmınde aitylatyn qatygezdık, ruhani qūldyrau, insest, jezökşelık sekıldı las närsenıŋ Qazaqstanǧa joqtyǧyn paş etkenımız jön.
Būl film – Qazaqstan turaly emes. Şeteldık kinosynşylardyŋ pıkırlerın oqydym. Bärınıŋ aitar oiy bır jerde toqailasady: būl – amerikalyq qoǧamnyŋ «infeksiiaǧa toly ırıŋdı jarasyn ırı planmen körsetetın» satira. Mysaly, 2006 jyly şyqqan «Borat» 2001 jylǧy 11 qyrküiektegı jantürşıgerlık terraktıden keiın bırlıgınen aiyrylyp, qaqqa jarylǧan AQŞ jūrtşylyǧyn kelemejdeidı.
Jalpy, «Borattyŋ» bırınşı bölımıne qatysty Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ resmi mälımdeme jasauy, jappai narazylyq bıldıru, sondai-aq Qazaqstan, Resei, Belarus, İordaniia, Kuveit, Bahrein, Oman jäne Katardyŋ onyŋ prokatyna tyiym saluy jiırkenıştı filmge kedergı keltırgen joq, qaita tanymal boluyna türtkı boldy.
Sūmyrai Koen basqa elderdı de mazaqtap körgen. Mysaly, ol däl «Borat» siiaqty, iaǧni prank pen improvizasiialyq komediia ülgısınde somdaǧan avstriialyq Bruno nemese Soltüstık Koreia kösemıne arnalǧan «Diktator», bolmasa, britan ükımetın mazaq etetın «Grimsbiden şyqqan aǧaiyndylar» – olardyŋ eşqaisysy da jetıstıkke jetpedı, mazaqtalǧan elder tarapynan eleusız qaldy.
Sondyqtan özge obrazdarynda tanymaldylyq pen tabysqa kenele almaǧandyqtan būl malǧūn jarty älemdı dürlıktırgen «Boratqa» qaita oralyp otyr. Amerikalyq kinosynşylar filmnıŋ däl qazır prokatqa şyqqany beker emestıgıne nazar audartady: ol AQŞ-taǧy Prezident sailauyn nysanaǧa alǧan, Tramp pen Respublikalyq partiiaǧa qarsy baǧyttalǧan. Tiısınşe, 3 qaraşa künı Amerikada prezidenttık alaman ötkennen keiın būl filmsymaq özektı bolmai qalady.
Qoryta kele, ne aitaiyn? Aǧaiyn, batystyŋ aramza kinogerınıŋ kommersiialyq tabys tabuǧa qūrylǧan ışmerez, jymysqy äreketterın jürekke jaqyn qabyldamaŋyz. Äitpese, jadyŋyzda qalyp, janyŋyzǧa auyr tiedı, aqyl-sanaŋyzdy müjidı. Qazaq – tarihta qanşama alapattan aman şyqqan alyp halyq. Onyŋ janynda qaidaǧy bır naqūrys üşın özımızdı-özımız kınälap, jık-jıkke bölınbei-aq qoialyq. «Bitke ökpelep tonyŋdy otqa jaqpa!» der edı ata-babamyz.
Baqytbek SMAǦŪL,
Mäjılıs deputaty
