Qazaq tılı memlekettık tıl retınde bedelge ie boluy üşın ne ısteu kerek? Ärine, eŋ aldymen qajettılık tuǧyzu qajet. Elımızdıŋ är azamaty öz betımen üirenuge, taza söilep, jazuǧa, ömırde qoldanuǧa mäjbür boluy kerek. Qaida barsa da, aldynan qazaq tılıne degen qajettılık şyǧuy tiıs. Sonda ǧana qazaq tılın şyn mänındegı memlekettık tılge, elımızdegı ūltaralyq qatynas tılıne ainaldyruǧa mümkındık bar. QR Mädeniet jäne sport ministrlıgı Tıl saiasaty komitetınıŋ töraǧasy Ädılbek QABAMEN sūhbatymyz memlekettık tıldıŋ bügıngı jai-küiı men bolaşaǧy turaly örbıgen edı.
– Ädılbek Küneshanūly, ana tılımızdıŋ qazırgı jai-küiı alaŋdatarlyq küide. Ol oǧan degen qajettılıktıŋ ekınşı orynǧa ysyrylyp kele jatuymen bailanysty. Sondyqtan da memlekettık tılge degen qajettılıktı qalai tuǧyzu kerek dep oilaisyz?
– Zaŋdardy jūmys ıstetu, zaŋmen mındetteu, baqylaudy küşeitu. Eŋ keregı – osy. Zaŋ bolǧanda da ol solqyldaq, jūmys ıstemeitın zaŋ bolmauǧa tiıs. Ondai zaŋymyz bar. Qoldanystaǧy zaŋnyŋ baqylau, talap etu qūzyretı joqqa tän. Aitaiyq, bügıngı künde sauatsyz jarnamalardan köz sürınedı. Jarnama ǧana emes, köşe boiyndaǧy dükenderdıŋ, firmalardyŋ, jekemenşık nysandardyŋ maŋdaişasynda tūrǧan ataularynyŋ qazaqşasyn oqyǧan jūrttyŋ aşuy keledı. Jergılıktı tıl basqarmalaryna baryp şaǧymdanǧanmen, basqarma qyzmetkerı tekserıp, baqylauǧa alatyn zaŋ babyn 2013 jyly alyp tastaǧan. Bügıngı jaǧdaida eskertu jasaudan asa almaidy. Osynyŋ aldyn alu üşın bız biyl «Körnekı aqparattar turaly» zaŋǧa baqylau tetıgı bolatyn bap ūsynǧan edık. Alaida käsıpkerlıktıŋ, biznestıŋ qyzmetıne kedergı bolady degen jeleumen «Atameken» būǧan qarsy bolyp, alynyp qaldy. Ol bap engen jaǧdaida käsıpkerler özınıŋ ıletın jarnamalyq mätının jergılıktı tıl basqarmasyna körsetıp, sauattylyǧyn teksertıp alar edı. Al qazır ılgen jarnamasyn nemese maŋdaişadaǧy atauyn qate bolǧandyqtan alyp tastauǧa nemese qaita jasatuǧa mäjbür bolady. Būl olarǧa qyp-qyzyl ziian äkeledı. Odan bölek qate jarnama ılgen käsıpker külkı, mazaqqa qalyp, biznesınıŋ atyna nūqsan keledı, bedelı tüsedı. Endıgı ümıt Parlamentte. Aldaǧy künderde osy zaŋ Parlamentte qaralsa, bız aityp otyrǧan baqylau tetıgı bolatyn baptardyŋ enuıne yqpal etedı dep senemız. Mūny tılge qajettılık tuǧyzudyŋ bırınşı joly dep qoiyŋyz.
Ekınşı joly, ärine är azamattyŋ tıldı üirenuge degen qūlşynysyn oiatu, jaǧdai tuǧyzu, orta qalyptastyru, patriottyq ruhyn, süiıspenşılıgın arttyru. Būl – toqtausyz jürgızıletın jūmys. Aita keterlıgı, memleket osy jūmysty 30 jyl boiy jürgızıp keldı. Orys tıldıler «bızge mümkındık berıŋder, oqytyŋdar, üiretıŋder» dedı. Oqytudan, mümkındık beruden kende bolǧamyz joq. Älı oqytyp jatyrmyz. Tıldı oqytuǧa, milliondaǧan, mümkın milliardtaǧan aqşa jūmsady. Nätije qaida? 30 jylda 30 auyz söz üirenbese, oǧan memleket kınälı me? Eŋ ökınıştısı, tıl üirenbek tügılı jörgektegı balalardyŋ tılı orysşa şyǧa bastady. Būl – ūlt qauıpsızdıgı üşın qauıptı. Tılın joǧaltqan ūlt – ūlt boludan qalady. Özge üstem ūltqa sıŋıp ketedı.
İä, ras. Is-qaǧazdar qazaqşa jüre bastady. Alaida ıs-qaǧazdar söz jüzınde jüz paiyz qazaqşaǧa köştı dep aituǧa erte. Äsırese, biznes salasynda. Aqiqatynda är qūjattyŋ artynda orysşasy bırge jüredı. Köbıne qūjattar aldymen orysşa daiyndalady, sosyn ony köz üşın, esep üşın qazaqşaǧa audarady. Zaŋdarymyz siiaqty. 30 jylda joq degende qazaqşa 3 zaŋ jaza almaǧan soŋ ne şara? Mıne, memlekettık tıl töŋıregınde osyndai ūşy-qiyry körınbeitın mäseleler, atqaryluǧa tiıstı jūmystar bar.
– Sız kelgelı Tıl komitetı BAQ ta, äleumettık jelı de belsendı bolyp jatyr. Sız jurnalist bolǧan soŋ solai ma, älde basqa maqsat bar ma?
– Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» saiasaty būqaramen ortadaǧy äl-auqattyq qana emes, ruhani da qatynastardy nyǧaita tüsuge negızdelgen. Osy oraida elımızdegı barşa BAQ pen äleumettık jelılerdegı tılge qatysty aitylǧan mäseleler men jariialanymdarǧa monitoring jasap, jedel nazar audarudy, qajettı şaralar qabyldaudy qolǧa aldyq. Tıl mäselelerın äleumetpen bırlese talqylap otyru üşın soŋǧy ekı aptada feisbuk, instagram, telegram äleumettık jelılerınde Tıl komitetınıŋ akaunttaryn aştyq. Endı azamattar özderın tolǧantatyn mäselelerdı, tılge qatysty zaŋsyzdyqtardy osy jerde jaza alady. Mümkındıgınşe tez nazarǧa alyp, şeşımın ūsynuǧa tyrysatyn bolamyz.
– Jaqynda «Tıl qorǧandary» atty onlain top qūrdyŋyz, oǧan belgılı saiasatkerler, tıl janaşyrlary, etnos ökılderı müşe bolyp jatyr. Maqsaty qandai, olar tılge qalai qyzmet etedı?
– Aityp ötkenımdei, qazır qoǧamdyq kölıkte, dükende, qyzmet körsetude bolsyn, tıptı memlekettık qyzmet pen bizneste jastar özara orysşa söilesetın ürdıs beleŋ alyp barady. Onyŋ üstıne köşelerdegı jarnamalardaǧy sauatsyzdyqty qosyŋyz. Oiyn-sauyq jäne sauda oryndarynda barlyq habarlandyrular men aqparattar köbıne tek qana orys tılınde. Bız osyndai keleŋsızdıktermen osy uaqytqa deiın özderınşe küresıp, tıl üşın otqa da suǧa da tüsıp jürgen tıl janaşyrlaryn jinadyq. Dos Köşım bastaǧan tıl janaşyrlarynyŋ, «Tıl maidany» toby belsendılerınıŋ basyn qostyq.
Jiynda Mäjılıs deputaty Genadii Şipovskih: «Äsırese, şetelden kelıp jatqan ataqty filmderdı dubliajdau jalǧasa beruı qajet. Gollivudtyq kinolar qazaq tılınde söilep tūrǧanyn körgende keudeŋdı maqtanyş sezımı kerneidı. Bıraq otandyq kinoönımderdıŋ praim-taim uaqytynan tysqary qaluy köŋılge qonbaidy. Taǧy bır özektı mäsele – memlekettık qyzmetkerlerge qatysty. Ökınışke qarai, olardyŋ ışınde öz oiyn qarapaiym qazaq sözderımen jetkıze almaityndar kezdesedı, būl ärine, tūrǧyndar tarapynan oryndy renış tuǧyzady» dedı. Belgılı saiasattanuşy Dos Köşım qazaq tılı ahualyn orys tıldı azamattarymyzǧa tüsındıru mäselesı keiınge ysyrylyp qalǧanyna ökınış bıldırdı. Qoǧam qairatkerı Orazkül Asanǧazy «Tıl saiasaty komitetıne arnauly qūzyr berıp, nemese öz aldyna bölek Agenttık aşu kerek» degen pıkır aitty. Mädeniettanuşy Serık Erǧali jarnama men köpşılık oryndardaǧy aqparattar turaly mäselede sözdı kım qalai tüsınse, solai betaldy jaza beru audarmaşylyq käsıptıŋ sertifikattalmai kele jatqany dep naqty ūsynystaryn berdı. Tanymal zaŋger, tıl täjıribesıne zaŋdyq-praktikalyq tūrǧydan belsene atsalysyp jürgen ana tılımızdıŋ janaşyry Abzal Qūspan mäselege myna qyrynan keldı: «Düniejüzı elderınıŋ oŋ täjıribesıne köŋıl bölgen dūrys. Mysaly, Niderland būdan on jyl būryn öz Konstitusiiasyna elge kelgen barlyq immigranttardyŋ niderland tılın bılu mındettılıgı turaly norma qosty. İspaniianyŋ Konstitusiiasyna säikes, būl eldıŋ ärbır azamaty ispan tılın bıluge mındettı. Belgiia elınde azamattyq aludyŋ bırden-bır şarty sol eldıŋ tılın ǧana emes, salt-dästürınde jetkılıktı bılu bolyp tabylady» dei kelıp, būdan keiın memlekettık qyzmetke memlekettık tıldı erkın meŋgergen azamattardy ǧana aludy «Memlekettık qyzmet turaly» Zaŋmen mındetteu kerek, būl memlekettık qyzmettı qazaq tılınde tūtynuşylardyŋ qūqyǧyn qorǧaidy degen ūsynysyn bıldırdı. Jinalǧandar tarapynan: «Endıgı jerde tılge janaşyr bolyp jüru az, tıldıŋ qorǧany boluymyz kerek» degen pıkır aitylyp, Prezidenttıŋ memlekettık tıldı ūltaralyq qatynas tılıne ainaldyru ideiasyn jüzege asyru üşın Tıl saiasaty komitetı janynan «Tıl qorǧany» onlain tobyn qūru turaly şeşımge keldık.
– Qoǧamda qabyldanǧan terminderge qatysty är türlı pıkır bar. Keibır terminder synǧa ūşyrap jatady. Änūrannyŋ «gimn», synyptyŋ «klass», paiyzdyŋ «prosent» bolyp qaita özgergenıne de kuä boldyq.
– Eŋ aldymen, bızdıŋ terminolog ǧalymdar «qabyldanǧan terminder» degen sözdı «maqūldanǧan terminder» dep qoldanu dūrys degen pıkırde. Öitkenı özge elderde terminder standarttalady, arnaiy bekıtıledı. Al bızdegı terminder maqūldanǧanymen, olar standarttalmaǧan. Myna termindı mındettı türde osylai qoldanu kerek degen bekıtu joq. Jaryspaly sinonimderı de qoldanyla beredı. Jalpy, termin jasau men ony bekıtuge deiıngı aralyqta jolǧa qoiatyn jūmystar öte köp. Osy oraida jaqynda elımızdegı terminolog ǧalymdar men mamandardy jinap, onlain konferensiia ötkızıp, onda elımızde osy uaqytqa deiın maqūldanǧan 27 myŋ terminge qaita monitoring jürgızdık, sätsız terminderden arylu mındetın qoidyq. Jalpy, özge memleketterde termin jasaumen bükıl bır institut, ǧylymi ortalyq ainalysady. Al bızdıŋ elde bır-aq basqarma bar. «Tıl komitetınde ataǧy dardai basqarma bar» degen aty bolǧanymen, onda bar bolǧany ekı-aq adam jūmys ısteidı. Terminologiialyq komissiianyŋ qūramy da käsıbi terminolog ǧalymdar emes. Memlekettık organdardyŋ, basqa da qūrylymdardyŋ janyndaǧy seksiialarda da käsıbi emes mamandar basym. Osydan kelıp jūmys sapasy aqsaidy. Dūrysy, Tıl saiasaty komitetı qasynan termin jasau mäselesın ǧylym retınde damytatyn ǧylymi-praktikalyq ortalyq qūryp, käsıbi mamandar tartu kerek. Joǧarǧy oqu oryndarynda terminolog mamandardy oqytyp, daiarlau da asa maŋyzdy.
– Prezident latyn älıpbiın jetıldıru turaly tapsyrma bergelı jylǧa juyqtady. Ne ısteldı? Biyl älıpbi qabyldana ma?
– Memleket basşysy latyn grafikasyna negızdelgen älıpbidı jetıldıruge qatysty bergen tapsyrmasynan keiın bekıtılgen älıpbidı ǧylymi tūrǧydan zerdelep, praktikalyq tūrǧydan aprobasiiadan ötkızu jūmystaryn orfografiialyq jūmys toby ǧalymdary jürgızdı. Osy uaqyt ışınde būl toptyŋ jalpy onnan astam otyrysy ötıp, onda qoǧam tarapynan ūsynylǧan ūsynystar, pıkırler zerdelendı, ūtymdy ūsynystar nazarǧa alyndy. Talqylauǧa täuelsız-sarapşylar tartyldy.
Bırınşı, tapsyrma berılgen soŋ Tıl komitetı būǧan deiın atqarylǧan jūmystardy tügeldei qaita pysyqtap, qorytyndylady. Ekınşı, jūmys barysynda qoldanysta bolǧan əlıpbidegı keibır dybystardyŋ taŋbalanuy jazylym men oqylymda qolaisyzdyqtar tudyratyny anyqtaldy, tehnikalyq jaǧynan kemşılıkter şyqty. Üşınşı, älıpbige jaŋa jobalar ūsynyla bastady. Latyn grafikasyna negızdelgen 40-tan astam joba qarastyryldy. Törtınşı, ǧalymdardan qūralǧan jūmys toby älıpbidegı ärbır ärıptıŋ jazyluyn, oqyluyn, ädıstemelık tūrǧydan qabyldanuyn, tehnikalyq mümkındıgın halyqaralyq täjıribe men qazaq tılınıŋ zaŋdylyǧy negızınde qaita zerdeledı. Besınşı, IT mamandardyŋ pıkırlerı tyŋdaldy, ərıpterdıŋ Unicode standartyna sai boluyna, kompiuterde tanyluyna, oqyluyna jəne konvertorlanuyna nazar audaryldy. Tehnikalyq süiemeldeu boiynşa jūmys toby müşelerınıŋ pıkırınşe, diakritikalyq taŋbanyŋ qai türı alynsa da, Unicode standartyna säikes keledı jäne eşqandai kedergı tuyndamaidy. Altynşy, QR Sifrlyq damu, innovasiialar jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrlıgınde älıpbige synama ötkızu jäne talqylau ūiymdastyryldy. Jetınşı, älıpbidı Bank jüiesınde qoldanyluda da eş qolaisyzdyq tuyndamaitynyna arnaiy synama arqyly köz jetkızıldı. Segızınşı, latyn älıpbiın jetıldıru mäselesı boiynşa türkı tıldı elder arasynda ǧylymi konferensiia ötkızıp, älıpbiımızdı halyqaralyq deŋgeide talqyladyq. Türkı tıldes memleketter arasynda tıl salasy ǧalymdary arasynda bırlestık qūru mäselesı köterıldı.
Latyn negızdı qazaq älıpbiın jetıldıru jūmystary qortyndylau kezeŋıne jaqyndady dep aituǧa bolady. Alaida jekelegen taŋbalarǧa, diakritikany qoldanyluyna, dybystardy taŋbalauǧa qatysty öz közqarastary bar ǧalymdarymyz da bar. Olardyŋ da pıkırı eskerıluge tiıs.
– Qazaq tılı tehnikalyq, ǧylymi, zaŋnamalyq salalarǧa kelgende bauyryn jaza almai tyǧyryqqa tırelıp jatady. Sözdık qor mäselesı turaly oiyŋyz qalai?
– Äuelı, sūraqtyŋ özıne qatysty aitarym, ǧylymi sala degenge bärı de kıredı: tehnika, äleumettık, t.b. salanyŋ ärqaisysy ǧylym salasy. Tehnika salasyndaǧy qūjattar, zaŋnamalyq qūjattardyŋ tüpnūsqasy orys tılınde daiyndalyp, qazaq tılı audarma tılı qyzmetın ǧana atqaryp kelgenı jasyryn emes. Al audarmanyŋ sapasy da är uaqytta öz deŋgeiınde bola bermeidı. Sondyqtan da özıŋız sūraǧandai, qazaq tılı bauyryn jaza almai, tyǧyryqqa tırele beretın tūstar az emes. Bızdıŋ aldaǧy mındetımız – memlekettık tıl turaly zaŋ qabyldanuy tiıs.
Sözdık qor mäselesı turaly aitar bolsam, mamandardyŋ aituynşa, qazaq tılınde 600 myŋnan asa söz bar eken, iaǧni bai tılderdıŋ qatarynda. Degenmen qazırgı jahandanu zamanynda aqparat keŋıstıgınıŋ aşyqtyǧyna bailanysty şettıldık sözder lek-legımen kelıp jatyr. Tılımızdıŋ baiuyna onyŋ da aitarlyqtai ülesı bar. Bıraq būl aǧyndy barynşa tejemesek, tılımızge qauıp tönıp, jūtylyp ketuı mümkın. Sondyqtan sözjasam, onyŋ ışınde terminjasam mäselesıne nazar audarmasqa bolmaidy. Al eger saual jäne zaŋ salasy boiynşa, sözdık qor mäselesı turaly bolsa, salalyq terminder jasalyp halyq qoldanysyna ūsynyldy. Tek sol sala mamandary tarapynan qoldanys tabuy kemşın desek bolady, būl köŋıl böludı qajet etedı. Osy maqsatta Tıl saiasaty komitetınıŋ ūiymdastyruymen seminar, oitalqy saǧaty t.b. ūiymdastyrylyp jatyr. Mysaly, ädebiet jäne lingvistika salasy boiynşa terminderdıŋ ūlttyq bolmysyna qatysty oitalqy qorytyndysy şyǧarylyp, ūtymdy terminder sözdık qordan oryn almaqşy, iaǧni sözdık qordy tolyqtyru boiynşa naqty qadam jasala bastady.
– Künı-tünı jūmysta jüretın ata-ana balanyŋ qasynda köp bola almaityndyqtan, qazırgı balalardy telefon, iutub tärbielep jatyr. Soŋǧy bes-alty jylda tuǧan balalardyŋ tılı orysşa şyǧuda. Sondyqtan iutubty qazaqşalau kerek degen ūsynystar bar. Onyŋ tetıkterı qandai bolmaq?
– Iýtubty qazaqşalau degen söz, sol kontenttı qazaq tılındegı sapaly materialdarmen tolyqtyru degen söz. Komitet Memlekettık baǧdarlama aiasynda jaryqqa şyqqan barlyq jobalardy (multfilmder jäne t.b.) mındettı türde saittarǧa salyp otyrady. Osy jerde aita ketetın mäsele, atalǧan baǧdarlama aiasynda barlyǧy 20-dan asa portal qūryldy jäne qazırgı taŋda olar jūmys jasap tūr («Tilmedia.kz», «Balatili.kz», «Tıl-qūral», «Tilalemi.kz» jäne t.b.). Būl salada QR Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrlıgı tarapynan da jaŋa jobalar qolǧa alynyp, qarqyndy jūmystar jürıp jatyr. Sondyqtan aldaǧy uaqytta iutubtaǧy qazaq tıldı kontenttıŋ kölemı odan ary artatynyna men senımdımın.
Eŋ bastysy – qoǧamnyŋ qazaq tılıne degen qūrmetın arttyru kerek. Bügıngı künnıŋ dertı sol – qazaq pen qazaq orysşa söilesetın boldy. Būryn arasynda bır özge ūlt ökılı otyrsa, orysşa söilesetın. Qazır jüz paiyz qazaqtar otyrsa da, jiyndarda, otbasylyq otyrystardyŋ özınde orysşa söilesu daǧdyǧa ainalyp, qanǧa sıŋıp barady. Būl bıreuler oilaǧandai ūsaq tüiek emes. Ūlttyq qauıpsızdık, ūlt tūtastyǧy memlekettık tıldı qūrmetteuden, ony el ömırınde tolyqqandy qoldanudan bastalady.
– Tıl qorǧany retındegı jankeştı qyzmetıŋızge sättılık tıleimız!
