Elımızde balalar turaly qalam terbep jürgen jazuşylardyŋ qatary tym köp emes. Balalarymyz kök jäşıkke telmırıp, şetelge aŋsary auǧan şaqta olardy bauraityn tartymdy şyǧarma jazu da ekınıŋ bırınıŋ qolynan kele bermeidı. Mıne, osy bır bos keŋıstıktı toltyryp, öz qarym-qabıletın ūltynyŋ ädebietı men mädenietınıŋ damuyna, ūrpaqtarymyzdyŋ sana-sezımın baiytyp, ruhani jaqtan mäiek aluyna eleulı üles qosyp jürgen qalamgerdıŋ bırı – Baianǧali Älımjanov. Jaqynda onyŋ balalarǧa arnalǧan «400 tättı taqpaq» kıtabynyŋ tūsauy kesılıp, oqyrmanǧa jol tartqan edı. «Sälemnıŋ de sätı bar» degendei, sol tūsaukeserde qalamgerdı sözge tartyp, ädebiet, öner jaily äŋgımelesken edık.
– Baianǧali Toqanūly, «jıgıtke toqsan öner az» degendei, sızdı jūrt aqyn, dramaturg, jazuşy, aitys aqyny, jyrşy-jyrau, manasşy, kinorejisser, ssenarişı, akter, ädebiet pen öner zertteuşısı, mädeniet qairatkerı, synşy, satirik, kinodokumentalist jäne telejürgızuşı retınde tanidy. Osy «ataqtaryŋyzdyŋ» ışınde qaisy qyryŋyzben öz qataryŋyzdan biık tūrmyn dep oilaisyz?
– Būl sūraq maǧan jiı qoiylady. Baianǧali būryn aitys aqyny edı, endı jazuşy, jazuşydan jyrşy, jyrşydan manasşy, odan balalar ädebietıne auysyp kettı deidı. Bıraq būl bır-bırıne auysyp ketetın mansap emes, būl – menıŋ ruhani bailyǧym, qazynam, menıŋ körkemdık älemım. Şyǧarmaşylyqtyŋ är salasyna janymmen berılıp, aqyl, oi-sanammen eŋbek etıp kele jatyrmyn.
Adam özın bır närseden artyq sanasa, ol astamşylyq, küpırşılık bolady. Sondyqtan sūraǧyŋyzǧa bır-aq auyz öleŋmen jauap bereiın.
Atalar aspandaǧy äruaǧymyz,
Aǧalar asqar taular
ardaǧymyz,
Ottan ūşqyn, asyldan
synyq degen
Bızdıŋ de ızgılık jol armanymyz. Demek, bıreudı bıreumen salystyrudyŋ da, talastyrudyŋ da qajetı joq, ärbır adamnyŋ özınıŋ jeke dara joly bar. Men öz jolymmen jürıp kele jatqan adammyn, eşqaşan özımnıŋ şyǧarmaşylyq ömır jolymdy, eŋbegımdı basqa eşteŋege aiyrbastamaimyn. Ömırı basşylyq qyzmetke ūmytylǧan adam emespın, bailyq, mansap quyp ketken joqpyn, maǧan onyŋ qajetı de joq. Sebebı saiasattyŋ öz adamy bar, maǧan qazır senator bol dese, odan bas tartar edım, maǧan öz salam ūnaidy, halqyma beretınım – osy şyǧarmaşylyǧym.
Al atam qazaq balalaryn tyiymmen mındettep, tärbielegen. Jaman jerdı baspa, ūiany būzba, qūiyndy quma degen siiaqty tyiym arqyly da köp närsenı sanasyna sıŋırgen. Sol siiaqty «myna kıtapty dauystap oqy, jatta» dep baǧyttauymyz, bıluge degen qūştarlyǧyn oiatuymyz kerek
Balalar ädebietıne erıkkennen kelgenım joq
– Sız körkem ädebiettıŋ är janrynda qūlaş sermegen qalamgersız. Öz basym, sol şyǧarmaşylyq eŋbekterıŋızdıŋ arasynda balalar ädebietı jaily jazǧandaryŋyzdyŋ orny bölek dep oilaimyn. B.Älımjanovtyŋ balalarǧa arnalǧan öleŋ-jyrlary «Şyrşadaǧy şytyrman» degen atpen jeke kıtap bolyp şyqqanyn bılemız. Jaqynda «400 tättı taqpaq» kıtabyŋyz jaryq kördı. Oqyrmandar būl kıtapty öte jaqsy baǧalap jatyr. Aityŋyzşy, bızdegı balalar ädebietınıŋ jaǧdaiy qalai?
– Maǧan osy är saladaǧy şyǧarmaşylyq önerdıŋ barlyǧy da jaqyn. Öitkenı olar – menıŋ janymnan tuǧan, aqyl, oi-sanam eŋbegımnıŋ jemısı, barlyǧy maǧan ystyq. Olardy bölıp jara almaimyn. Balalar ädebietıne kelsek, ol salaǧa keiınırek keldım. Erterekte «Baldyrǧan» jurnalynda jūmys ıstegem, Mūzafar Älımbai aǧamyzdyŋ redaktor bolyp tūrǧan kezınde. Jaqsylyq Üşkempırov pen Ämen Qaidarovpen kezdesıp, solardyŋ balalyq şaǧy jönınde jazdym. «Tögılgen qaimaq» degen äŋgıme jazǧam, sol äŋgımemdı «Baldyrǧannan» alǧan boluy kerek, sonau 90-jyldardan berı orys mektepterındegı qazaq ädebietı degen sabaqta oqytylyp keledı. Taǧy bır şyǧarmam – «Meiırımdı Asqar» degen ertegı. Būnyŋ bırınşı bölımın orys tılınde jazdym. Ol keiın sol «Meiırımdı Asqar» degen atpen Mäskeude «Detskii roman» gazetınde basyldy. Soŋynan aǧylşyn, özbek tılderıne audaryldy.
Men balalar ädebietıne erıkkennen kelgenım joq. Nemerem balabaqşa tärbieşılerı bergen öleŋdı tüsınbei äjesıne äkelıptı, äjesı «mynany men tüsınbedım, sen aqynsyŋ ǧoi, sen tüsınesıŋ be?» dep maǧan körsettı. Ony men de tüsınbedım, bylai qaraǧanda öleŋnıŋ baǧyty dūrys, bıraq bala ūǧymyna auyr. Sodan özım öleŋ jazyp bere bastadym, nemerelerım qolma-qol jattap alǧannan keiın, mūnyŋ qajet ekenın sezındım. Osylaişa balalarǧa bıraz eŋbekter jazdym. Onyŋ ışınde taiauda ǧana şyqqan «400 tättı taqpaq» balalar öleŋınıŋ qorytyndysy sekıldı. Būl – balalarǧa ruhani azyq bolsyn degen igı tılekpen är taqyrypta jazylǧan dünie. Är qazaqtyŋ üiınde tūrsa eken, balalar oqysa eken nietpen jazyldy. Būl – bastauyş 5-synypqa deiın jetkınşekter oqityn şyǧarmalar. Ötkende halyqaralyq kıtap körmesı bolǧanda būl kıtap eŋ köp satyldy. Sol jerde jürıp qoltaŋbamdy berdım, sonda qarapaiym oqyrmandarymyz kelıp, qyzyǧyp satyp alyp jatty, tıptı bır aqsaqal tuǧanyna 5 kün bolǧan nemeresıne satyp aldy. Äuelı keibır adamdarǧa jetpei qalyp, qaidan alsaq bolady dep ızdep jürgenderı de boldy.
– Qazır jūrt arasynda «qazaq tılınde jazylǧan denı dūrys balalar şyǧarmasy joq» degen pıkır de aitylady. Sız mūnymen kelısesız be? Şyǧarma joq pa, älde bar şyǧarmany körıp, bılmei tanymai jürmız be?
– Bızde balalar ädebietı bar jäne ol öte bai ädebiet. Bız balalar ädebietıne bıreulerdıŋ köŋılı tolmaidy eken dep ony joqqa şyǧara almaimyz. Y.Altynsarin atamyzdan bastap qanşama qazaqtyŋ qalamgerlerı balalar ädebietıne qalam tartqan. Tıptı, özınıŋ şyǧarmaşylyq ömırın balalarǧa arnaǧan aǧalarymyz bolǧan. Bıraq sol şyǧarmalardyŋ köbı oqyrmandardyŋ qolyna jete bermeidı. Öitkenı ol kıtaptar köp bolsa, 1000 tirajben şyǧady, ol eldıŋ bärınıŋ qolyna tüse bermeidı. Onyŋ üstıne kıtap taratu ısı kışkene kemşın qalǧan siiaqty, audan, auyldardaǧy oqyrmandarǧa mülde jetpeidı. Qazır qaita internetten körıp, sodan oqyp, bılıp jatqan jaǧdaiy bar.
Adamǧa jyr qonady, sony aitqysy kelıp, aitpasam tūra almaimyn degen jaǧdaida jyrlap aitqan. Mıne, jyrşylyqtyŋ qasietı de – osynda. Qazır balalardyŋ jyr tügılı, bır şumaq öleŋdı jattap aitu qabıletı tömendep kettı, öitkenı bärı tehnologiiaǧa senıp, midyŋ jūmysyn älsıretıp alǧan
Bız qazaqtyŋ balalaryna bala künınen kıtap oquǧa bauluǧa jäne solarǧa tüsınıktı, qyzyqty degen kıtaptardy jetkızuge mındettımız. Būǧan, ärine, memlekettık organdar da atsalysuy kerek. Bılım ministrlıgınen bastap barlyq azamattar atsalyssa, öte jaqsy bolar edı. Mysaly, «400 tättı taqpaqtyŋ» bır qairatker azamat bırazyn satyp alyp, Türkiiadaǧy qazaq bauyrlarymyzǧa taratyp jatyr eken. Būl – quantarlyq jaǧdai.
Reseide, Qytaida, Özbekstanda t.b. elderde qanşama qazaq bauyrlarymyz tūryp jatyr, solardyŋ balalarynyŋ tärbiesıne qajettı oqulyq retınde bızdıŋ kıtabymyz jetuı kerek. Al bız alysty tügılı, özımızdıŋ Qazaqstandaǧy balalarǧa kıtap jetkıze almai otyrmyz. Būl – oilanatyn mäsele.
Kezınde mektep, balabaqşa kıtap alyp taratatyn edı, qazır oǧan män bermei kettı me, älde tyiym saldy ma bılmedım, sol ürdıs üzılıp qaldy. Qazır balabaqşanyŋ köbı jekemenşık bolyp kettı ǧoi, olar ne oqytyp, qandai baǧyt berıp jatqanyn bıreu bıle me? Baqylap jatqan adam bar ma? Jaraidy, balabaqşa jekemenşık bolsyn, bıraq ondaǧy ruhani tärbie memlekettık boluy kerek. Bala tärbiesıne ata-anasynan bastap balabaqşadaǧy tärbieşısı, bastauyş mūǧalımderı barlyǧy tıze qosyp, atsalysuy kerek. Bala – bärımızdıŋ balamyz, olar bızdıŋ bolaşaǧymyz. Bügıngı balaŋ qandai, erteŋgı halqyŋ sondai. Sondyqtan da būǧan asa köŋıl audaryp, eŋbek etıp jatqanym osy.
Balany bastan…
– Qaitsek, balalarda kıtap oqu mädenietın qalyptastyramyz?
– Balalarǧa kıtap oqityn ädettı kışkentai künınen qalyptastyru kerek. Ras, qazır, zaman basqa, smartfonsyz, ǧalamtorsyz bolmaidy, paidalansyn. Bıraq kıtap oqytyp, bala künınen üirenu kerek, oǧan bärımız atsalysuymyz qajet, kıtap oquǧa qyzyqtyryp, bylaişa aitqanda, mındetteu kerek. Balanyŋ qūqyǧy, onyŋ erkın saqtau kerek degen bızge jat dünie, onyŋ ar jaǧynda zūlym saiasattyŋ jatpasyna kım kepıl? Balalardy būzudyŋ, azǧyrudyŋ, betımen jıberudıŋ saiasaty jatuy mümkın. Al atam qazaq balalaryn tyiymmen mındettep, tärbielegen. Jaman jerdı baspa, ūiany būzba, qūiyndy quma degen siiaqty tyiym arqyly da köp närsenı sanasyna sıŋırgen. Sol siiaqty «myna kıtapty dauystap oqy, jatta» dep baǧyttauymyz, bıluge degen qūştarlyǧyn oiatuymyz kerek.
– Qalamgerdıŋ qarymy şyǧarǧan kıtabynyŋ sanymen ölşene me, älde jazǧan taqyrybynyŋ özektılıgı, halyqqa qajettılıgımen baǧalana ma?
– Ärine, ädebiettıŋ sapasy, kıtaptyŋ qasietı onyŋ sanymen ölşenbeidı. Keide bır ǧana öleŋ, bır ǧana poema, bır ǧana roman ülken därejege köterılıp, bükıl halyqtyq, adamzattyq qazynaǧa ainalǧan kezderı de az emes. Är närsenı jazu ışkı qajettılıgınen tuady, halyqqa ışıŋdegını aitqyŋ keledı. Onyŋ sapaly bolǧany, deŋgeiı joǧary bolǧany jaqsy. «Sen nege köp jazdyŋ, sen nege az jazdyŋ» deuge de bolmas, qai şyǧarmanyŋ baǧy janyp, halyqtyq qazynaǧa ainalatynyn bılmeisıŋ. Bızdıkı – jaqsy ümıtpen, jaqsy tılekpen jaqsy şyǧarmalar jazu. Qai şyǧarma bolmasyn onyŋ ruhy sau boluy kerek, adamnyŋ boiyndaǧy ızgı sezımderın oiata bıluı qajet. Jamannan bezdırıp, jaqsylyqqa şaqyru. Izgılık üşın küresu – būl önerdıŋ joly.
– Sız 50-den astam kıtap jazdyŋyz. Bärı de ülken eŋbek, dese de osy şyǧarmalardyŋ ışınde özıŋız «Kenjekeiım bır töbe» deitındei airyqşa artyq baǧalaityn eŋbegıŋızdı aityŋyzşy?
– Osy künge deiın 70-ke juyq kıtap jazdym, 25 tomdyq şyǧarmalar jinaǧym şyqty. Är salada: poeziia, dramaturgiia, balalar ädebietı, aitys jaiynda, sondai-aq tanymdyq, ädebi dünielerdı de, zertteu eŋbekterın de jazdym. Özımdı qyzyqtyrǧan, aitqym kelgen dünielerdı qazaqşa bolsyn, orysşa bolsyn, jazyp jürgen jaiym bar. Sebebı bız basqa ūlt ökılderıne qazaǧymyz turaly aitqymyz kelse, osyndai örısı keŋ aidynǧa şyǧuymyz kerek.
Al endı osynyŋ ışınde qaisysy jaqyn deseŋ, būlardyŋ bärı janyma jaqyn, ışınde köbırek tanylǧany bar, salmaǧy auyr ülken dünieler de bar. Keibıreuı tek öz ūltymyzǧa ǧana nemese auyl, aimaqqa ǧana arnalǧan dünieler boluy mümkın. Bıraq onyŋ bärınıŋ ışınde menıŋ janymnyŋ bölşegı bar. Men eşnärsenı sol qolymmen, qalai bolsa solai salqyn otyryp jaza salǧan adam emespın. Äiteuır bır auyz sözım bolsyn onyŋ ışınde jüregımnıŋ oty, janymnyŋ jyluy, oiymnyŋ quaty bar.
Al endı prozada «100 jyldyq tolǧau» atty romanym qazaqtyŋ 100 jyldyq qasırettı tarihyn, 100 jasaǧan qariianyŋ taǧdyrymen bailanystyryp, 150 bettık kıtapta aityp beruge tyrystym. Ony orys oqyrmandarym oqyp «U vas kakoi liogkii, iziaşnyi stil» dedı. Bırınşı orys tılınde jazǧam, odan qazaq tılıne audaryldy. Aǧylşyn, arab tılderıne audaryldy.
Mäşhür Jüsıp, Şoqan Uälihanov, Şäkärım Qūdaiberdı atalarymyzdyŋ jazyp ketken aŋyzdary boiynşa «Abylai han men batyry» degen şyǧarma jazdym, ol orysşa 5 myŋ dana tirajben şyqty, aǧylşynşaǧa da audaryldy, jaqynda türık tılınde 3 jarym myŋ tirajben Ystanbūlda jaryq kördı. Ony şyǧarǧan – Iаvuz Selim Pinarbaşy. Ol – özı jazuşy, ǧalym adam, köp tomdy kıtaptar jazǧan kısı. Sol osy kıtapty oqyp otyryp 100-den astam söz jazyp alǧan jäne būl kıtapty küllı türık oqu kerek degen baǧa berdı. Būl kıtaptyŋ qazaqşasy jaryqqa şyqpaǧan edı, endı «Foliant» baspasy qolǧa alyp jatyr.
Jyrşylyq qanmen darityn qasiet
– Baianǧali Älımjanov turaly söz bolsa, onyŋ jyrşylyq, manasşylyq qyryna soqpai ketu mümkın emes. Sız qazaqtan şyqqan bırden-bır manasşysyz. Qazaqtyŋ «Qobylandy batyr», «Er Tarǧyn», «Er Täuke», «Arqalyq batyr» syndy qanşama jyr-dastandy jatqa aitasyz. Elımızde sız siiaqty jyrdy taŋnan taŋǧa aitatyn adam joqtyŋ qasy. Qytaida Qazym Älmenūly degen qissager bar, qazaqtyŋ 104 qissa-dastanyn jatqa aitady. Qytai elı sol aqsaqaldy «Qazaq jyrşylarynyŋ mūragerı» dep tanyp, memleketten arnauly qarjy bölıp, şäkırt tärbieletıp, jyrşylyq önerge män berıp otyr. Bızdıŋ elde jyrşylyq önerge memlekettık qoldau bar ma?
– Jalpy qazaqtyŋ jyrşylyq öleŋıne memlekettık qamqorlyq bar. Mysalǧa, Qyzylordada Qorqyt ata universitetınde fakultet bar jyrşy-jyraulardy oqytatyn. Demek, jalpy qazaq jyryna, qazaqtyŋ jyrşylyq önerıne män berılgen. Öitkenı şet elderde, damyǧan elderde, örkeniettı elderde özderınıŋ sol jyrşylyq önerın joǧaltyp alyp, ony qaitadan qalpyna keltıre almai jatqan jaiy bar. Bızde saqtalyp qaldy, degenmen är zamannyŋ özınıŋ ruhani qajettılıgı bar. Eskı zamandaǧy jyrşylar halyqtyŋ, zamanynyŋ talabynan paida bolǧan, halyqtyŋ talantty ūl-qyzdary ädebi tuyndylardy jattap alyp, qaǧazǧa tüspei tūrǧan kezde auyzdan auyzǧa, ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızgen, bylaişa aitqanda, köşpelı kıtaphana siiaqty röl atqarǧan. Al zamany kelıp qaǧazǧa tüsıp, kıtap bolyp jazylǧannan keiın de eskınıŋ közı retınde öşıp qalmai, jalǧasyn tauyp kele jatyr. Bıraq onyŋ missiiasy baiaǧy zamandai mol emes. Osy zamanda balalarǧa jyr jattatyp, ony jyrşy qylam dep jasandy jyrşy jasaudyŋ keregı joq. Adamǧa jyr qonady, sony aitqysy kelıp, aitpasam tūra almaimyn degen jaǧdaida jyrlap aitqan. Mıne, jyrşylyqtyŋ qasietı de – osynda. Qazır balalardyŋ jyr tügılı, bır şumaq öleŋdı jattap aitu qabıletı tömendep kettı, öitkenı bärı tehnologiiaǧa senıp, midyŋ jūmysyn älsıretıp alǧan.
