Büiregıŋdı berşı maǧan

Transplantologiia latynşa «auystyryp salu» degen ūǧymdy beredı. Bügınde därıgerler üşın büirektı, jürektı, ökpe men bauyrdy, ūiqy bezın, taǧy basqa adamnyŋ tınderın sau adamnan auru adamǧa almastyryp salu qiyn şarua bolmai qaldy. Osylardyŋ ışınde büirektı auystyru otasy jiı jasalady. Al jürektıŋ transplantasiiasy jalpy medisinanyŋ ülken jetıstıgı retınde baǧalanady.Jarty ǧasyr būryn, jürekke jasalǧan alǧaşqy otadan keiın älemnıŋ är jerınde qarqyn alyp keledı. Onyŋ bır dälelı milliarder Rokfellerdıŋ jetı ret jüregın auystyryp, bır ǧasyr jasap köz jūmǧanyn aituǧa bolady. Endeşe «Jaratqannyŋ ölşep bergen jasy» degen söz qoldanystan qalyp, qalauymyzşa bırneşe märte jaratylyp, ūzaq ǧūmyr jasaudyŋ mümkındıgı bır därıgerdıŋ qolyna qarap qalatyndai.
Äzırge elımızde transplantologiia mäselesıne qyryn qarap, kırpıdei jiyrylatyndardyŋ qatary jetkılıktı. Būl medikter üşın qatardaǧy jai ota bolsa da, tyrnaq pen şaştan basqasyn kesıp tastap körmegen bızderge büirek-jüregımızdı özgemen bölısu miymyzǧa da syimaidy. Jazataiym köz jūmǧan jaqynymyzdyŋ ışın jaryp, bır müşesın kesıp alyp, özgege saludan asqan jantürşıgerlık te eşteŋe joq. Halyqtyŋ sol beiılınen qaitarǧysy kele me, äleumettık jelılerde köpke belgılı adamdardyŋ «men ölgennen soŋ dene müşelerımızdı paidalanuǧa qarsylyǧym joq» degendei sözderı estılıp qalady. Ǧylym men medisinanyŋ damuyna bızder de kedergı bola almaitynymyzdy sezemız. Degenmen būl sūraqty barlyq qyrynan qarap, bır kelısımge keletın uaqyt jettı. Ol bolmaǧan künde ǧylymnyŋ damuy kenjelep, ılımı asqandardyŋ «donoryna» ainaluymyz ǧajap emes. Osy rette densaulyq salasynyŋ kem-ketıgın toltyratyn jaŋa kodekstı qabyldau tūrǧysynda transplantologiia salasynyŋ bedeldı därıgerı myna sifr­lardy alǧa tartuda. Bügınde elımızde 2800 adam büiregın auystyrudy qajet etedı. 500 adamnyŋ bauyryn, 110 adamnyŋ jüregın, 15-ınıŋ auru ökpesın sauyna auys­tyryp salu kerek. Basyna tüspegen adamǧa būlardyŋ jan qaiǧysyn tüsınu qiyn. Dese de mūny at töbelındei azǧantai adamnyŋ qamyn oilaǧandyqtan dep oilamaimyn. Mūny Qazaqstan därıgerlerınıŋ ūly köştıŋ soŋynda qalmauǧa tyrysqan äreketı dep baǧalauymyz kerek şyǧar.
Qarap otyrsaq, älemnıŋ 40 elınde ūlttyq transplantologiialyq baǧdarlamanyŋ negızgı kezeŋderın retteitın arnaiy zaŋdar bekıtılıp, Konstitusiiasynda erejelerı naqtylanypty. Avstriia, Belgiia, İspaniia, Vengriia, Chehiia siiaqty batyseuropalyq elderde adam müşelerın auys­tyryp saludyŋ qūqyqtyq normalary «kelısım prezumpsiiasy» qaǧidatyna negızdelgen. AQŞ, Germaniia Kanada, Fransiia, İtaliia halqy tırısınde kelısımın zaŋmen şegelep qoiady eken. Alda-jalda artynda kelısımın qaldyrmai köz jūmsa, onda onyŋ dene müşelerın qoldanuǧa tyiym salynady. Eger qarsy ekenın bıldıretın tızımde aty bolmasa, onda ol ölgennen keiın aǧzasynyŋ ielıgı därıgerdıŋ qolynda qalady. Avtomatty türde dene müşelerın alyp, ekınşısıne sala beredı, ony qoǧam da qoldap otyr.
Osydan da bolar, Avstriia­da osy ädıspen ökpenı emdeu qatty damyp ketse, organdardy auystyryp saluda İspaniia alda keledı eken. Būl elde ota jasau ǧana tegın emes, sonymen qatar özge müşenıŋ salynǧan adamǧa bıtıp ketuıne berıletın därıler de tegın. Memleket būl jüiege belsene aralasyp, adam ömırı qyl ūşynda tūrǧanda aqy sūrau bolmaityn ıs dep şeşıptı. Mümkın adam süiudı ispandyqtardan üirenu kerek bolar.
Al bızde basqaşa, tırıden görı ölını qūrmetteu mentalitetımızde bar. Elımızdegı altyn qoldy därıgerlerdıŋ bırı Jaqsylyq Dosqaliev soŋǧy 11 aida qaitys bolǧan 10 adamnyŋ organdaryn paidalanǧanyn aitty. Ärqaisysynan bes müşesın alyp, 50 adamnyŋ ömırın sozǧan. «Mūny älı de jalǧastyruymyz kerek, adam ölgen soŋ dene müşelerın de bırge kömu kerek degen ūǧym bar. Menıŋşe, būl – qate tüsınık» deidı därıger.
Al «Halyqtyŋ densaulyǧy jäne densaulyq saqtau jüiesı turaly» Qazaqstan Res­publikasynyŋ kodeksı jobasynda organ donorlyǧyn nasihattau men damytu jö­nındegı şaralardyŋ ıske asyryluyn, onyŋ ışınde ükımettık emes ūiymdar arasynda Memlekettık äleumettık tapsyrystar men granttardy ornalastyru jolymen qamtamasyz etudı jobalap otyr. Aldaǧy uaqytta osy salanyŋ qūpiiasyn būqaraǧa tüsındırıp, onyŋ aşyqtyǧyna yqpal etetın siiaqty. Bälkım, joǧaryda därıger aitqan qate tüsınıktı «tüzetermız» de. Mūndai tapsyrma jūmys beruşıler men ūiymdardyŋ basşylaryna berılıp otyr. Donorlyqty damytudy qamtamasyz etetın jaǧdailar jasau maqsatynda azamattardy donorlar qataryna tartuyna järdem körsetuge; tınderdıŋ (tınnıŋ bölıgınıŋ) jäne organnyŋ (organnyŋ bölıgınıŋ) donorlaryn qosymşa kötermeleuge qūqyly dep jazypty. Baiqap otyrsaq, donorlyq bükılhalyqtyq maŋyzdy otaǧa ainalǧaly tūr.
Zaŋ jobasynyŋ organdarǧa qatysty jerın üŋılıp qaraǧanymyzben, transplantasiiany tegın medisinalyq kömektıŋ kepıldık berılgen kölemınen taba almadyq. Demek, qyzmet aqyly. Osydan ekı jyl būryn tanysymnyŋ bauyrynyŋ büiregı auyryp, auruhanaǧa tüstı. Sözıne qarasaq, elu myŋ dollarǧa sau büirek salyp beruge daiyn ekendıgın aityp, ūsynys bıldırıptı. Aqşa qaidan tabylsyn, tanysymnyŋ ınısı sodan berı gemodializge otyrdy. Aptasyna üş märte memleket esebınen qanyn toksinderden tegın tazartyp tūrady. 1-toptaǧy mügedek. Būdan ne ūttyq?! Ota tegın jasalyp, bala jaqsy bolyp aiaqqa tūrsa, gemodializdıŋ de saudasy jürmes edı.
Zaŋnyŋ taǧy bır tūsynda qaitys bolǧan adamnyŋ kelısımınsız organyn paidalanuǧa bolmaidy dep jazypty. Ondai jaǧdaida kelısetın- kelıspeitınımızdı aityp, aldyn ala qaida jazyp qoiamyz? Aita bersek sūraq köp, alaŋ köŋıl bar, naqty jauap estılmei otyr.