«Atamyz – Alaş, keregemız – aǧaş» nemese «Kiız tuyrlyqty, aǧaş uyqty qazaqpyz» dep ataly söz qaldyrǧan babalarymyzdyŋ negızgı baspanasy – kiız üi. Ol jalǧyz qazaqtyŋ ǧana emes, küllı türkı halqynyŋ qūtty tūraǧy bolǧan. Bügıngı taŋda kiız üide ömır sürmesek te, ony qaz-qalpynda keler ūrpaqqa amanat etu – paryzymyz. Osynau tarihi jädıgerımızdı etnografiialyq qūndylyqqa emes, ūlttyq brendke ainaldyruǧa bolady.
Ärbır elementınıŋ ornalasu retıne qarap qazaq halqynyŋ ekonomikalyq bılıktılıgı baiqalady. Aspan älemın tündıktı türıp qoiyp baqylap jatqan qazaq onyŋ esepteu jüiesın de jaqsy meŋgerıptı. Kiız üidıŋ ışkı dizainynan onyŋ mädeniet pen önerdegı talǧamy tym biık ekenın köremız. İä, bızdıŋ babalarymyz osyndai bolǧan.
Baspana ǧana emes säulet, qūrylys, suret, qol önerı siiaqty bırneşe önerdıŋ ölşeusız örnegı – ǧajaiyp tuyndynyŋ tarihy bügınde keŋınen zerttelude.
Qazaq dalasynda ömır sürgen ataqty handar men biler, bailar orda tıgıp, saltanatty ömır sürgen. Tarihtan mäşhür, Abylaidyŋ aq ordasy, Şyŋǧys törenıŋ 24 qanat ordasy, Jetısudaǧy Tezek törenıŋ ordasy, Yrǧyzdaǧy Samyrat baidyŋ üiı, Aqmoladaǧy paŋ Nūrmaǧambettıŋ üiı siiaqty elge aŋyz bolǧan aq şatyrlar köp bolǧan. Däuletımen daŋqy şyqqan Orta jüz Toqa Baisaqal da qyzyn ūzatqanda arnaiy otau äzırletıptı. Būl jaily belgılı etnograf, ǧalym Mäşhür Jüsıp Köpeiūly ädemı suretteidı: «Baisaqaldyŋ qyzy Sapaqtyŋ ordasyna kelın bolyp tüskende bes otau, bır altyn şatyr, jetı jetımmen tüsıptı. Sonda qyzdyŋ özıne arnaǧan otaudyŋ uyǧyn atpen jürıp bailaǧan. Keregenıŋ basynda tūtam kümıs, aiaǧynda tūtam kümıs, uyq qanşa bolsa uyqtyŋ bau ötkızer jerınde tūtam kümıs, qalamynda tūtam kümıs, şaŋyraqtyŋ özınde de, küldıreuışınde de tūtam kümıs. Tüie auǧanda, tüie basyna ekı būrau – ūzyndyǧy uyqtai aǧaş, onyŋ ekı basynda da tūtam kümısten bolǧan».
Jaqsy Jaŋǧūtty, Saqqūlaq bi, batyr Erden, Tūrysbek qajynyŋ qasiettı qara şaŋyraǧy da asqan sän-saltanatymen qazaqtyŋ darhandyǧyn tanytyp tūrǧandai! Tıptı HII-HIII ǧasyrlardaǧy memleketterdıŋ Altyn orda, Aq orda, Kök orda dep ataluynyŋ özı osy kiız üige bailanysty ekenın Şoqan Uälihanov ta kezınde aityp ketken.
Kiız üi qazırgı uaqytta da düniejüzınıŋ nazaryn audaryp, halyqaralyq etnografiialyq körmelerde «ekologiialyq taza üi» retınde bükıl älemdı taŋdai qaqtyryp otyr.
Oǧan dälel, 1861 jyly Parijdegı düniejüzılık körmege kiız üi aparylǧanda europalyqtar taŋ qalǧan eken. Sonda kiız üiımız tūŋǧyş ret bäige oljalap qaitqan. 1876 jyly Meiram qajy Janaidarūly (Kenesary hannyŋ bas batyry, Janaidardyŋ bel balasy) Peterburgke, 1890 jyly İbraim Ädılov Qazandaǧy körmege kiız üi aparǧan. 1872 jyly Bökei ordasynyŋ hany Jäŋgır Resei patşasy I Nikolaiǧa kiız üi syilaǧan. Sondai-aq, Europanyŋ Gamburg, Frankfurt qalalaryndaǧy mūrajailarynan qazaqtyŋ kiız üiın tamaşalai alasyz.
Al, japondyqtar kiız üidıŋ ışınde ömır sürıp jatyr eken. «International Dome House» qūrylys kompaniiasy eldıŋ seismikalyq aimaqtaryna kiız üi qalaşyqtaryn salypty. Bıraq, kiız üiler aǧaştan emes, arnaiy penoplastan qūrastyrylǧan. Tau bökterınde, özen jaǧasynda, tabiǧattyŋ aiasyna salynǧan būl üilerdıŋ negızgı erekşelıgı olar şaǧyn otbasylarǧa arnalǧan, tez jinalyp-qūralady. Jylu temperaturasyn bırqalypty saqtap tūratyn, qūrt-qūmyrsqa, şybyn-şırkeilerden saqtaityn, qatty jeldıŋ quatyna tötep bererdei berık, eşqandai şege, sementsız tek qana penoplastan jasalynǧan. Bügınde jer sılkınısı jiı bolatyn aimaqtarǧa kelgen turisterdıŋ köz quanyşyna ainalǧan.
Arnaiy foto-suretterge zer salsaq, quyrşaq kiız üiler ıspettı, alaida, üidıŋ ışkı dizainy zamanaui ülgıde. Bır qyzyǧy, sol üilerdıŋ atyn atalmyş kompaniia «Kiız üi» dep zaŋdy türde bekıtken. Är kümbezdı üidıŋ baǧasy 30 myŋ dollardy qūraidy.
Japondardyŋ qazaq kiız üiıne degen qyzyǧuşylyǧy qalai bastaldy? Olar alǧaş ret maŋǧystaulyq şeberdıŋ qolynan şyqqan kiız üidı körgende taŋǧalyp, bırden Osako qalasyndaǧy etnografiialyq mūrajaiyna bergen edı. Ony IýNESKO-nyŋ mädeni mūralar tızımıne engızuge de ülesterın qosty.
AQŞ-tyŋ «Colorado Yurt Company» kompaniiasy otyz jyldan astam uaqyt boiy qala syrtyna arnaiy kiız üiler salumen ainalysady. Kompaniia qojaiyndary Den Kiger men äielı Emmanyŋ qazaqstandyq tılşılerge bergen sūhbatynda, olar 1977 jyldan berı qala ömırınen alşaqtap, tabiǧat aiasyna köşıp, kiız üi pışındes dämhanalar, keiın qonaq üiler sala bastaǧanyn, sol igı bastamalary bügınde tolaiym tabys közıne ainalǧanyn jasyrmady.
Qazırgı uaqytta AQŞ-ta 75 myŋ dollarǧa liuks kiız üiler satyluda dep habarlaidy otandyq baspasöz qūraldary. «Rainier» kompaniiasynyŋ «Dream Folly» atty kiız üiı şyny tärızdı tüssız plastmassadan jasalǧan. Onyŋ ışkı körınısın äigılı amerika dizainerı Rebekki Vizardtyŋ jetekşılıgımen öŋdegen. Amerikada liuks kiız üilerdı satu saudasy naǧyz biznes közıne ainalǧan, olar tıptı jaŋa jyldyŋ qarsaŋynda da bır-bırıne kiız üi syilaudy igı dästürge ainaldyrǧan.
Şetelderde osynşalyqty qūrmetke ie bolyp jatqan «qara şaŋyraǧymyz» öz elımızde qalai ūlyqtalady?..
Qazaqtyŋ baiyrǧy ata-saltynyŋ aiqyn körınısı kiız üiımızdı bäzbıreuler «bomjdyŋ panasyna» nemese «novate.ru» saityna «Chto obşego u iaponsev s jiteliami Chukotki? K uzkim glazam i malenkomu rostu dobavilsia eşe odin «obşii» punkt, – i te, i drugie jivut v kruglyh domikah-iurtah» dep kekesın tırkestermen qanşa jazsa da būryşsyz üidıŋ brendı baǧasyn eş tüsırgen emes. Ony 2017 jyly taǧy bır märte däleldeitınımız aqiqat. Mäselen, «Astana EKSPO–2017» AQ jariialaǧan halyqaralyq baiqauyna älemnıŋ eŋ üzdık 50 säuletşısınıŋ 100-ge tarta jobasy qatysty.
Onyŋ ışınen «Adrian Smith + Gordon Gill Architecture» kompaniiasynyŋ «Kiız üi» jobasy joǧary baǧaǧa ie boldy. Jaqyn bolaşaqta säulettı ǧimarat retındegı kiız üi küllı qazaqtyŋ brendıne ainalmaq.
Nūrgül AHANQYZY
