Memlekettıgımızdıŋ arqauy – mäŋgılık el

[wppa type=»slideonly» album=»47″ size=»auto»][/wppa]

«Bäiterek tübındegı basqosu» dästürlı döŋgelek üstelındegı äŋgımemız būl joly Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev ūsynǧan «Mäŋgılık El» ideiasy töŋıregınde örbıdı. Öz oilarymen QR ŪǦA akademigı, antropolog-ǧalym Orazaq SMAǦŪL, ekonomika ǧylymynyŋ doktory, «Tūran-Astana» universitetınıŋ professory Oraq ÄLİEV, saiasi ǧylymynyŋ doktory Näubet QALİEV, ŪǦA korrespondent-müşesı, L. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ prorektory Dihan QAMZABEKŪLY, filologiia ǧylymynyŋ doktory Şäkır YBYRAEV jäne Memleket tarihy institutynyŋ qyzmetkerı, jas ǧalym Qanat EŊSENOV bölıstı.

– Qazır qoǧamdyq pıkır ekıge jarylyp tūr. Bır top «Bız Mäŋgılık elge ainaldyq. Endı sony ūstap, saqtauymyz,  kelesı ūrpaqqa amanattauymyz qajet» dese, ekınşı top «Bız Mäŋgılık elge 2050 jyldyŋ şamasynda jetemız. Bügınde sol maqsatqa bettep baramyz» deidı. Osy tūrǧyda sızder ne aitasyzdar?

 

Orazaq SMAǦŪL: «Mäŋgılık el» ūǧymy elımızdıŋ tarihynda ejelden bar. Būl termin Türkı qaǧanaty tūsynda da qoldanylǧan. Türkıler özderınıŋ ūly memleketın «Mäŋgı el» dep ataǧany tarihtan mälım. Orhon eskertkışterınde, Kültegın jazbalarynda da «Mäŋgı el» sözı ūşyrasady. Demek, būl kezdeisoq kelgen etnotermin emes. Qazaqtar – baǧzy zamannan qalyptasqan ūlt. Bızdıŋ tarihymyz – öz boi-bıtımımızde, öz süiegımızde taŋbalanyp qalǧan. Keibıreuler «qazaq degen bolǧan emes, būl – qoldan jasalǧan ūlt» degendı aityp jürdı.  Mūnyŋ bärı – şyndyqqa janaspaityn, ǧylymi dälelsız bos sözder. Myqty bolsa, ǧylymi däleldemelerın alǧa tartsyn.

Men «Qazaq halqynyŋ antro­pologiialyq tarihy» atty kıta­bymda  qazaqtyŋ 4 myŋ jyldyq evoliusiialyq bioäleumettık tarihyn ǧylymi negızdemelerge süiene otyryp  jazyp şyqtym. Osydan 4 myŋ jyl būrynǧy jerımızde mekendegen köne taipalardyŋ qaŋqa süiekterın qazırgı qazaqtardyŋ qaŋqa süiekterımen salystyra zerttei otyryp, anyqtalǧan ūqsastyqtar men antropologiialyq jäne genetikalyq bailanystardy osy eŋbegımde jan-jaqty körsettım. Sondaǧy anyqtaǧanym, qazaqtardyŋ tek özıne ǧana tän morfologiialyq, fiziologiialyq erekşelıkterı bar. Genetikalyq jaǧynan qazaq jeke-dara ūlt ekenı däleldendı. Osydan 4-5 myŋ jyl būryn qazaq jerınde ömır sürgen taipalardyŋ gendık erekşelıgınıŋ  üşten bır bölıgı qazırgı qazaqtardyŋ boiynda saqtalyp qalǧan. Demek, bügıngı ūrpaqtyŋ atakındıgınde, öz elınde tūryp jatqanyna 40 ǧasyrdan asa uaqyt boldy. Qazır aitylyp jürgen «Mäŋgılık el» ūǧymy qazaqta ǧasyrlar boiy qalyptasty. Myŋjyldyq tarihy bar elımız qandai alasapyran zamanda da özın saqtai bıldı. Eger 4 myŋ jyl boiy öz qūndylyǧymyzdy joimai, ūlt retınde özımızdı saqtap kelsek, kelesı myŋjyldyqtarda da ūrpaqtar sabaqtastyǧy üzıl­meitınıne senımımız kämıl. Qazaq qazaq bolyp qalyptasqaly mäŋgılık eldıŋ tüp negızı älımsaqtan berık qalandy dep oilaimyn.

 

Oraq ÄLİEV: Filosofiia ǧy­lymynda qalyptasu teoriiasy degen ūǧym bar. Iаǧni kez kelgen närse aldymen qalyptasu keze­ŋınen ötedı. Onyŋ tört satysy bar. Äuelı belgılı bır zat özınıŋ atyna sai boluy üşın onyŋ abstraktılı alǧyşarttary qalyptasuy kerek. Sodan keiın abstraktılı al­ǧyşarttar naqty alǧyşarttarǧa ūlasady. Būdan soŋ qalyptasu üderısı bastalady da, älgı zat naǧyz tolysu şegıne jetedı. Orazaq aǧamyz osy teoriiany naqty ǧyly­mi negızdermen däleldep otyr. Qazaq halqynyŋ 40 ǧasyrlyq tarihy bar dep jatyrmyz. Demek, qazaqtyŋ naqty ūlt bolyp qalyp­tasuyna tarihi alǧyşarttar jasaldy, ol kezeŋderden öttı. Endı bız teoriia jüzınde  «Mäŋgılık el» retınde qalyptasu üderısı satysynda tūrmyz. Älı tolyqqandy deŋgeige jete qoiǧan joqpyz. Özındık identifikasiianyŋ 13 deŋgeiı bolsa, bız sonyŋ besınşı-altynşy satysynda ǧana tūrmyz. Onyŋ köptegen sebepterı bar. Bız ışkı jäne syrtqy qaişylyqtardy jeŋıp, ärı qarai kedergısız damuǧa jan-jaqty jaǧdai jasai alǧanda ǧana mäŋgılık qazaq elı boluǧa mümkındıgımız bar.

 

Näubet QALİEV: Qazırgı täuel­sız Qazaq memleketı özınıŋ baǧyt-baǧdaryn anyqtau üstınde. Jiyrma jyldan asa uaqyt ışınde bırneşe tūjyrymdamalar ūsy­nyldy. Eŋ soŋǧysy – qalyp­tas­qan memleket jäne onyŋ jaŋa stra­tegiiasy. Osynda Elbasy «Mäŋ­gılık el» tūjyrymdamasyn ūsy­nyp otyr. Sızderdıŋ qoiyp jatqan sūraqtaryŋyz elımızdıŋ är azamatynyŋ kökeiınde tūr. Älemde şyndyǧynda mäŋgılık elder bolmasa da, mäŋgı deitındei elder bar. Mysaly, Qytai, İran mädenietı. Osy memleketter adamzat jaralǧaly örkeniettıŋ bır-bır baǧyty, tıregı bolyp keldı. Solarmen qatar,Türık qaǧanaty nemese memleketı de bırde küşeigen, bırde älsıregen. Älemdık saiasatta alpa­uyt memlekettermen taitalasqan. Bızdıŋ ata-babalarymyz memleket qūrǧan, baquatty, baiandy ömır sürgen. Ony esepke alsaq, «Mäŋgılık el» atanyp jüruımızge  zattyq, materialdyq, ruhani negızımız bar.

«Mäŋgılık el» ūǧymyn prag­matikalyq tūrǧydan bügınge būrsaq, uaqyt pen zaman synyna tötep beretın el bolu­dyŋ bırınşı satysy – Qazaq elı degen ūǧym siiaqty. Mäŋgılık eldıŋ evoliusiialyq damuynyŋ alǧaşqy kezeŋı – Qazaq elı. Sondyqtan, bız bügıngı Qazaq elın nyǧaitu mäselesıne keleiık. Jaŋa aitylǧandai, memlekettıŋ tırekterı, ūstyndary köp. Ekonomikalyq, materialdyq, äl-auqaty – bırınşı tıregımız. Öitkenı, adamnyŋ tırşılıgı eŋ aldymen sanasymen, deŋgeiımen, onyŋ bolaşaqqa közqarasymen, bügıngı materialdyq-zattyq sapasymen anyqtalady. İdeologiialyq tūrǧydan tıl mäselesı de aitylyp jatyr. Sonymen bırge, keiıngı oqiǧalar körsetkendei, Qazaq elınıŋ maŋyzdy bır tıregı – onyŋ äleumettık quaty men qoǧamdyq bırlıgı. Mysaly, TMD elderınde, äsırese, Ukrainada örbıp jatqan oqiǧalar sol eldıŋ qoǧamdyq bırlıgınıŋ, tatulyǧynyŋ joqtyǧyn körsetedı. Memleket qūrauşy jüienıŋ joqtyǧyn äşkerelep berdı. Sondyqtan, Qazaq elınıŋ tıregı – osy jerdıŋ iesı qazaq ūl­tynyŋ sapasy, onyŋ memlekette alatyn orny. Qazaq elınıŋ berıktıgı, mäŋgılıgı osy eldegı jüie qūrauşy, memleket qūrauşy ūlttyŋ üles salmaǧymen ölşenedı.

Köp memleketter memlekettık instituttardyŋ myqtylyǧyna arqa süieidı. Aristotel aitady: «Bar qūrylymdardyŋ ışınde eŋ myqtysy, äsemı – institut. Düniedegı eŋ baqytty adam – özınıŋ tırşılıgın memleketpen bailanystyrǧan, sol memlekettıŋ zaŋyn moiyndap, oǧan baǧynǧan, memleketke qyzmet etetın adam». Osy tūrǧydan alǧanda, aldymyzda tūrǧan eŋ bır maŋyzdy mäsele – memlekettık instituttardyŋ nyǧaiuy. Ol instituttar qazaqtyŋ maqsat-müddesıne eŋbek etuı kerek.

 

Şäkır YBYRAEV: Bızde «Mäŋ­gılık el» ideiasynyŋ bazasy tolyq jasaqtaldy. Bıraq, memleketımız soǧan daiyn deuge älı erterek sekıldı. Öitkenı, osy ūǧymǧa sai bolu üşın  atqarylatyn jūmystar köp. Qazır mūnyŋ alǧaşqy ırgetasy qalana bastady dep aituǧa bolady. Ekınşı jaǧynan, būl mäselenı köteretın kez keldı. Tek qiialda, oida jürgen aŋsar-arman emes. Ras, bır kezderı otar elge ainaldyq. Türlı qiynşylyqtarǧa ūşyradyq. Halqymyzdyŋ būl  ideiadan kışkene alystaǧan tūstary da boldy. Bıraq, müldem joǧalyp ketken emes.

Al, endı egemendıgımızdı alyp, täuelsız memleketımızdı qūryp, derbes ekonomikamyzdy qalyptas­tyryp jatqanda dästürlı ūǧymnyŋ kün tärtıbıne qoiyluy – ärine, zaŋdy qūbylys.

Endı osynyŋ alǧyşarttaryna kelsek. «Mäŋgılık el» turaly aitqanda «Onyŋ negızgı süienetın tıregı qandai bolu kerek?» degen saual tuyndaidy.

Bırınşıden, «Mäŋgılık eldıŋ» ülken ideologiialyq negızı boluy şart. İdeologiialyq negız neden tūrady? Söz joq, bırınşıden, tıl mäselesı. Memlekettık tıldı öz tūǧyryna qondyru kerek.

Ekınşıden, tarihi sanany qa­lyptastyrǧanymyz abzal. Bız – öz tarihymyzben maqtanatyn elmız. Bızdıŋ tarih ūialatyndai, eşbır tarihtan kem emes, qajet bolatyn bolsa, tıptı, älemdegı eŋ aldyŋǧy qatarly örkenietterdıŋ sapynda bolǧan, keşegı ūly türıktıŋ ūrpaǧy, arǧy däuırlerde ūly mädeniet jasaǧan etnostyŋ qazırgı jalǧasy  deitın tarihi sanany özımızdıŋ ǧana emes, osy elde tūratyn ūlt ökılderınıŋ de sanasyna sıŋıruımız kerek.

Aitqym kelgenı, būl qapelımde jel tūrsa, dauyl soqsa qisaiyp qalatyn el emes. Sondyqtan, tarihi sanany tūǧyryna qondyru, osy bır oŋtaily, ūrymtal sättı ūtymdy paidalana aluymyz kerek. Mūnyŋ alǧyşartyn Elbasynyŋ özı qalap berdı.

 

Dihan QAMZABEKŪLY: «Mäŋ­gılık El» ūǧymynyŋ aqparattyq jüiemızde, qoǧamdyq-saiasi ortada aitylyp kele jatqanyna bıraz boldy. Öz közqarasymdy bıldırsem, bızde belgılı bır terminderdı, ataulardy şatastyrady. Osy jiyrma jyldyŋ özınde elge äjepteuır belgılı azamattarymyzdyŋ özı «bız älı halyq emespız, ūlt emespız» degen qisynsyz äŋgımelerdı aityp jür. Qazaqtyŋ sözdık qūramynda ūlt, halyq, el degen sözder bolsa, sonda bız belgılı bır ūǧymdarymyzdy nemese terminderımızdı halyqaralyq ūǧymdaǧy, halyqaralyq däre­jedegı keibır ūǧymdarmen, saiasi­lanǧan dünielermen qaita paryq­tauy­myz kerek pe? Qazırgı paryq­tauy­myzdyŋ köbısı sovettık zaman­daǧy marksistık-lenindık köz­qarasta ekenı baiqalady. Osyǧan keide qarnym aşady. Osyny ǧalymdarymyzdyŋ özı anyqtai almai kele jatyr. Tıptı, derjava ūǧymyn bıldıretın bır ǧana «ūlys» sözın aparyp, «narodnost» degenge bailap bere saldyq. «Ūlystyŋ ūly künı jasasyn!» deimız. Nauryz meiramy «narodnosttardyŋ» künı emes qoi endı. Ainalyp kelgende öz sözımızge, öz ūǧymymyzǧa özımız qaişy kelıp jatyrmyz.

«Mäŋgılık el» atauyna kelsek, zaman damyǧan saiyn öz atau­larymyzdy, terminderımızdı anyqtap aluymyz kerek. «Mäŋgı el» degenge «Egemendı Qazaqstan» siiaqty «lık» degen jalǧaudy jalǧadyq. Tahaui Ahtanov kezınde «Egemendı» sözınen «dı» degen jalǧaudy alyp tastatyp edı. Saralap köreiıkşı, «ızgılıktı niet» emes, «ızgı niet» qoi; «tüngılık aspan» emes, «tüngı aspan»; «Astanalyq aqşamy» emes, «Astana aqşamy». Esterıŋızde bolsa, «kökektı» Gorbachev üşın «säuırmen» almastyrdyq. Qazır Gorbachevtyŋ qaida ekenın eşkım bılmeidı, bıraq säuır sol qalpy tıldık qoldanysymyzǧa enıp kettı. Mūny aityp otyruymnyŋ sebebı – «Mäŋgı el» degen ūǧymdy aitar kezde keşegı tarihymyzdy qaperden şyǧarmaiyqşy.

Öz basym «Mäŋgı el» ūǧymyn – arqau dep esepteimın. Osyǧan ǧalymdar özderınıŋ parasat-bılımderımen atsalysyp jatyr. Orystar «k neschastiu» demekşı, bızdıŋ baqytsyzdyǧymyzǧa qarai saiasatkerlerımızdıŋ köbısı tarihtan maqūrym. Ädebiettı oqy­maidy. Sızderdıŋ jazyp jatqan närselerıŋızdı oqymaidy. Sosyn tele­didardan, aqparat qūral­darynan özderı mänısın ūǧyp bol­maityn syldyr sözdı, jalaŋ ūran­dy aita beredı.

Täuelsızdıgımızdıŋ jiyrma jyl­dyǧy ışınde bır sabaq ala­tyndai kez keldı dep oilaimyn. «Qazaqstandyq memleket, Qa­zaq­stan ūlty bolaiyq» degen oi ortaǧa tastaldy. Negızı, arǧy jaǧyndaǧy oi dūrys, osy Qazaq­standy mekendegen, 17 million halyqty bırıktıreiık degen ızgı niet jatyr. Al, endı «qazaqstandyq ūlt» ideiasynan, şynyn aitu kerek, jasandylyǧy körınıp tūr ǧoi. Qazır «Qazaq elı men Mäŋgılık el ūǧymdaryn bırıktıreiık» degen pıkırler şaŋ berıp jatyr. Qarasaq, būǧan basqa etnos ökılderı qarsy emes siiaqty.

 

Orazaq SMAǦŪL: Termin degennen şyǧady, osy bız älı künge deiın «rasany» «näsıl» dep audaryp jürmız. Būl – öte sauatsyz audarma. Rasa – rasa bolyp qaluy kerek. Būl – arab sözı. Ony fransuz, orys, aǧylşyn, nemıster öz tılderıne audarmai-aq, rasa dep alyp jür. Bız ǧana kez kelgen termindı tärjımalaǧyşpyz. Kezınde men Qazaq ensiklopediiasynda rasany sol küiı qaldyrdym. Al, Konstitusiiada näsıl dep kettı. Älemde 200-den asa el bar. Solardyŋ bırde-bıreuınıŋ konstitusiiasy näsıldık deŋgeide eşkımnıŋ qūqyǧyn qorǧamaidy. Al bızdıŋ baiaǧy sol köŋılşektıgımız qalmai keledı. Sondyqtan, būl termindı qoldanarda dūrys-būrysyn aiyryp aluymyz kerek.

 

Qanat EŊSENOV: «Mäŋgılık el»  bügın ǧana aityla salǧan atau emes. Tarihymyzǧa köz jıbersek,  türkı däuırınde Tonykök abyzdyŋ aitqan sözı bar eken: «Mäŋgılık el bolyp qalyptasuymyz kerek. Bızdıŋ bekterımız ben qaǧandarymyz özge jūrttyŋ aldauyna tüspeu kerek. Aǧa buyn qatelesse, ol keiıngı jas ūrpaqqa da qiyndyǧyn tigızedı. Sondyqtan, bız şektes-şekaralas eldermen sarabdal saiasat jürgızuımız kerek» degen.  2003 jyly şyqqan Elbasynyŋ «Tarih tolqynynda» atty kıtabynda bızdıŋ qazaqtyŋ ata tarihy on ekı asqarly beleske bölıngen. Sonyŋ bır belesınde Türık qaǧanaty turaly aitylǧan. «Mäŋgılık el» qalyptasty dep naqty körsetılgen.

«Mäŋgılık el» ideiasynyŋ köterıluı men «Mäŋgılık el» qaqpasynyŋ aşyluy öte oryndy. Sebebı, būl jahandyq jaǧdaida eldıgımızdı, tūtastyǧymyzdy saqtau üşın asa qajet, ülken ideia dep bılemın. Tıptı, mäŋgılık ūlttyq ideia dep aituǧa negız bar.

«Mäŋgılık el» ideiasy töŋı­regınde bızdıŋ qazaq halqy tituldy ūlt, al bızdıŋ jerımızde mekendeuşı özge etnostar sol ūlttyŋ töŋıregınde toptasyp, ärmen qarai beibıt ömır sürıp, saiasi tūraqtylyqty saqtauy kerek. Ol üşın qazaq halqy bekem  bolsa  deimız. Qai jaǧynan myqty boluy kerek? Aldymen öz tılın qūrmetteu, üiretu tetıkterın jetıldıruı qajet. Odan keiıngısı dıl mäselesı. Bız salt-däsürımızdı därıptegen halyqpyz. Salt-dästürın közdıŋ qaraşyǧyndai saqtaǧan halyqtyŋ bolaşaǧy jarqyn bolatyny belgılı. Odan keiıngısı – dın mäselesı. Dıni sauatty mamandar islam dınınıŋ negızgı qainarlaryn dūrys tüsındırıp, jastardy tüzu jolǧa baǧyttaǧany abzal. Bır sözben aitqanda atalmyş ideia uaqytynda köterılıp otyr.

 

Şäkır YBYRAEV: Men myna mäselenı basa aitqym keledı. İdeia­nyŋ negızgı qozǧauşy küşı – adam. Onyŋ ışınde naqtyraq aitqanda, osy eldıŋ iesı – qazaq. Jaqynda teledidardan Angliianyŋ hanşaiymy «Bız britandyq bolǧanymyzdy maqtan tūtamyz» degende bükıl London köşelerı guıldep ketkenın kördım. Mysaly, bır fransuzben otyrsaŋ, ol da bız siiaqty köp närsege selqostau qaraityn qara­paiym adam syqyldy körınedı. Bıraq 10 fransuz qosylsa, sapa basqa bolyp salady. Armiandar da solai. Kemşılıgı bar, bıraq 10 armian qosylyp ketse, sapa bırden öz­gerıp ketedı. Osy rette aitaiyn, Ere­van­nyŋ teŋ jartysy – tastan salynǧan ädemı üiler. Bıraq tünde jaryǧy joq. Nege būlai desem, mūnyŋ iesınıŋ bärı şetelde jürgen armiandar eken. Olar özı tūrmasa da, Erevanda bır üiımız boluy kerek dep esepteidı. Iаǧni, bır tiyn bolsa da öz elıne berudı oilaidy. Jalpy, Arme­niiany şeteldegı diasporasy asyrap jatyr.

Endı bızge oralaiyq. Qazaq qazaqpen qazaqşa söileu, bolmasa qazaqtyŋ atyna, namysyna tietın söz aitylǧanda ündemei qalmau siiaqty eldıgımızge syn, ūlttyǧymyzdy ūstap qalatyn mehanizmdı bızge eşkım äkep bere almaidy. Mäŋgı elde bolatyn bır-aq tetık bar. Eger, är qazaq, meilı ol qolynda bilıgı joq, qarapaiym maman iesı bolsa da özınıŋ ūstanymynan ainymasa, bız Mäŋgılık el bolamyz. Sol sebeptı, qazaqtyŋ är azamatynyŋ sapasyn köteru – bırınşı kezektegı mäsele.

 

– Sızderdıŋ oilaryŋyzşa, Qazaq elı dep atau dūrys pa, älde Qazaq Respublikasy desek dūrys pa?
älde keibıreuler
aityp jürgendei Qazaqiia atauyna toqtaimyz ba? Terminge bailanysty pıkırlerıŋızdı bıldıre ketseŋızder.

 

Oraq ÄLİEV: Qazaq elı atauy degende esıme myna jäit tüsedı. Osydan toǧyz jyldai būryn men «Qazaqstantanu» atty teoriialyq-ädıstemelık seminar qūrǧanym bar. Araǧa bır jyl salyp, onyŋ atauyn  «Qazaq elın tanu» dep jazyp jürdık. Sodan  qanşama jyl öttı. Menıŋşe, «Qazaq elınen» artyq atau joq. Tek osy strategiialyq ataudy memleketımızge qaşan teluımız  kerek? Mäsele sonda.

 

– Sonda, memleketımız Qazaq elı dep qaşan ataluy kerek?  Bügın be, erteŋ be, älde mejelı 2050 jyly ma?

 

Oraq ÄLİEV: Būl mäselenı jan-jaqty tarazylap, äbden süzgıden ötkızıp aluymyz kerek. Aldymen memleketımız nege Qazaq elı bolyp ataluy kerek? Onyŋ män-maŋyzy qandai? Artyqşylyǧy nede? Osynyŋ bärın halyqtyŋ qūlaǧyna sıŋırıp, ūlttyq tūrǧydan, ǧylymi, ideologiialyq jaǧynan eşkım qarsy uäj aita almaityndai negızdep aluymyz qajet. Jalpy kez kelgen mäselenıŋ ekı jaǧy bar. Bırınşısı, ideologiialyq jaǧy bolsa, ekınşısı, onyŋ ǧylymi tūrǧydan zertteluı. Bız belgılı bır terminnıŋ qanşalyqty dūrys ekendıgın ǧylymi tūrǧydan däleldep şyǧamyz. Al, ony qoldanysqa engızer sätte saiasi-ideologiialyq, äleumettık jaǧdaidyŋ yrqynan asyp kete almaitynymyz anyq. Qazaq elı atauy da osy tärızdes.

 

Şäkır YBYRAEV: Prezident Joldauynda «Mäŋgılık el» ideiasy aitylǧannan keiın, köp ūzamai «Qazaq elı» degen ūǧymdy ortaǧa şyǧardy. «Qazaqstan Res­publikasy» degen ataudyŋ ornyna Qazaq elı degendı qoldanaiyq» degen oryndy pıkır aitty. Mūnyŋ astarynda ülken ideologiialyq män jatyr. Bükıl patriottyq, ideologiialyq bolmys, aqparattyq  qorǧanys osy ūǧymǧa syiyp ketedı. Ärı-berıden soŋ, «Qazaqstan»  degennıŋ qaidan kelgenı belgısız. Batys Europa elderınde mūny Auǧan­stan, Päkıstan elderı qataryn­daǧy memleket  dep qaraidy. «Stan» – parsynyŋ sözı. Bızge «Qazaq elı» ūǧymy äldeqaida  jaqyn.

«El» – ejelden kele jatqan tür­kınıŋ sözı. Es jiyp, etek jap­qanda, el bolǧanda qoldanylǧan söz. Sony qaitadan ornyna keltırıp, «Qazaq elı», «Mäŋgılık el» degen egız ūǧymdy qatar alyp jüruge bolady. Mūnyŋ astarynda ideologiialyq negız jatyr dep oilaimyn.

Ekınşıden, «Mäŋgılık el» ūǧy­my­nyŋ bailanatyn bır qazyǧy – ekonomika. Ekonomikamyz älsız, şaruaşylyǧymyz, äleumettık jaǧ­­daiymyz tömen bolǧanda bız bola­şaǧy baiandy el bola almaimyz.

Şükır, bügınde el ekonomikasy qoŋdy. Bıraq, aldymyzda ülken mındetter tūr. Bız şikızat şyǧarudy tejeŋkırep, öndeuşı elge ainaluymyz kerek. Japondar siiaqty joqtan bar jasaityn, nemıster sekıldı sapaly būiym oilap tabatyn memleketke ainaluymyz qajet. Künderdıŋ künınde şikızat qory tausylǧanda, «Mäŋgılık el» ūǧymy da būlyŋǧyr tartpas üşın bız şyn mänınde ǧylymi qamtymdy, integrasiialyq-innovasiialyq jüiege negızdelgen ekonomikany damytudy jolǧa qoiatyn kez keldı. Sol arqyly tūtynuşy emes, öndıruşı elge ainalǧanda ǧana alǧa senımdı qadam basamyz.

Üşınşısı, memlekettıŋ qorǧanys mehanizmı. Bız «Mäŋgılık el» dep şauyp jürgende kez kelgen saiasi şielenıske qorǧanys qabıletımız älsız bolatyn bolsa, alyp küştıŋ taqymynda kete baruymyz mümkın. Sondyqtan, qorǧanys qabıletımızdı arttyru kerek. Būl älgı qaru ūstap, aŋǧal batyr  sekıldı oŋdy-soldy qylyş sermeu emes. Bız qorǧanys qabıletımızdı entikalyq, geografiialyq, saiasi şarttardy ünemı baqylauda ūstap, rettep otyrǧanda nyǧaitamyz. Mūnyŋ etnikalyq sipatyn joǧaltyp alsaq, taǧy qauıp bar. Geografiialyq şartymyzdy ūmytyp ketsek, taǧy da tyǧyryqqa tıreluımız mümkın. Ainalamyzdaǧy saiasi şaralardy ūmytyp ketsek, onyŋ da salqyny tiedı. Sondyqtan, etno, geosaiasi şarttardy ünemı tarazyǧa salyp, oŋ men soldy aŋdap otyrǧanymyz abzal.

Elbasy aitqandai, «Qazaq elı» – köneden kele jatqan ūǧym. Bız keide qyzyqpyz, «anau ne deidı, mynau ne deidı» dep jūrttyŋ pıkırıne alaŋdap tūramyz. Eger osy jaltaqtyqtan, jerşıldıkten, enjarlyqtan arylmasaq, kesek mäselenı şeşe almaimyz.

Bır närsenı eskereiık. Elımızdegı nömırı bırınşı saiasi tūlǧa – Prezident. Ol kısı jan – jaǧyn  ölşep, oilanyp baryp  aitatyny anyq. «Mäŋgılık el» de, «Qazaq elı» de sol kısınıŋ auzynan şyqqan köşelı söz. Mūny bükıl qoǧam, köpşılık bolyp üdetıp alyp ketuımız kerek. Bızdıŋ ruhymyzǧa, ıştegı oi-müddemızge tolyq säikes kelıp otyr. Endı qoǧam sony kädımgı öz balasyndai mäpelep, ärı qarai jetıldıruı tiıs.

 

Näubet QALİEV: Älemde demo­kratiialyq memleketterdıŋ ekı-aq formasy bar. Monarhiia jäne respublika. Eger bız örkeniettı, qazırgı zamanǧy demokratiialyq el bolǧymyz kelse, äsırese, däl qazırgı jaǧdaida, TMD elderındegı ahual, saiasi dürbeleŋ basylmaiynşa Qazaq Respublikasy degen atau qala bergenı dūrys. Respublika degen söz – demokratiialyq memlekettıŋ aiqyndauşysy. Däl qazırgı sätte osy qolaily. Bız ne körmedık? Osyǧan da täube deiık. Bırden Qazaq elı dep jalaulatpai-aq, Qazaq Respublikasy degen örkenietke jaqyn, qalyptasqan, etnos ökılderı de moiyndaityn  atauǧa asyǧystyqpen nūqsan keltırmegenımız dūrys.

 

Dihan QAMZABEKŪLY: Ūmyt­pasam, soŋǧy Konstitusiiamyzdy qabyldar kezde Elbasymyzdyŋ özı sūhbat berıp, «Bızdıŋ Respu­b­likamyzdyŋ aty–Qazaq Respublikasy bolady. Auyzekı tılde Qazaqstan bolyp qatar atalyp jüre bersın» dep aitqan. Oǧan basqa emes, özımızdıŋ Parlamentımızdegı syily degen azamattar qarsy şyǧyp, «Qazaqstan Respublikasy» bolsyn dedı. Mūrat Äuezov keiıngı sūhbatynda «Bız «Respublika» degen sözge aksent berdık. «Respublika Kazahstan zvuchit» dep sol kezdegı jıberılgen esemızdı aqtaǧandai syŋai tanytady.

Men ataumen, terminologiiamen oinaǧandy asa dūrys körmeimın. Qazaq elı – Mäŋgılık eldı qazırgı kezeŋde bırıktıru üşın şyǧyp jatqan oi, ideia dep esepteimın. Al, endı memlekettıŋ atauyna kelsek, Qazaq Respublikasy degen ataudy qoldaimyn. Jaqşanyŋ ışınde Qazaq elı dep jazylsyn. Älemdık täjıribede ondai bar.

Bärıŋızge  tüsınıktı klassika degen dünie bar. Onyŋ qazaqşa ūǧymy ülgı degenge keledı. Sol siiaqty bızdıŋ tarihi däuır­lerımızdegı memlekettık qūry­lymdy qarasaq, naǧyz klassikasy – Alaş avtonomiiasy, Alaş ziialylarynyŋ eŋbegı. Bız­dıŋ qazırgı immunitetımızdıŋ älsırep qalǧany – Alaştyŋ ruhy joqtyǧynan. Memlekettık bilıkte de, sapada da, eldı basqaruda da. Bızde Alaş qairatkerlerın bıryŋǧai ūltşyl qylyp körsettı. Qazır Alaş dese, älı künge deiın ūltşyldar dep oilaidy. Alaş ükımetındegı 25 portfeldıŋ 10-y basqa ūlttarǧa berılgen. Qyrǧyzdy qazaq emes, basqa ūlt retınde eseptep otyr. Sonda, tıptı, teŋ jartysyna, 11 ūltqa saiasi erık berıp otyr. Mūnyŋ qai jerı ūltşyldyq?

Al, endı bır aitatynym, däl qazırgı taŋda Astanada Alaş ruhy, Alaştyŋ parasaty qalai körınedı? Bız osyndai saualdarǧa jauap beruımız kerek siiaqty. Menıŋşe öte älsız, öte kömeskı.

 

Orazaq SMAǦŪL: Osy sızder qan­dai anyqtamalyqtarǧa süiene­sızder?

Menıŋşe, qazırgı ǧalymdar 19-şy ǧasyrdyŋ aiaǧy men 20-şy ǧasyrdyŋ basyndaǧy K.Kautskiidıŋ etnomädeni terminderge bergen anyqta­malarynan aryla almai jür. Otarşyldyq däuırdegı barlyq batys elderınıŋ könergen anyqtamalyǧy bügıngı zamanaui közqarasqa mülde säikes kelmeitının köp azamattar esten şyǧarǧan. Al, şyǧys elınıŋ anyqtamalary turaly älı eşqaisymyz auzymyzǧa alǧan joqpyz. Eskı ūstanymnan arylatyn kez jetkelı qaşan. Täuelsızdık tuyn jelbıretkelı jiyrma jyldan astam uaqyt öttı. Bıraq älı künge deiın jaltaqtaumen kelemız. Bız kımnen qorqamyz?! Osy eldıŋ o bastaǧy iesı – özımız, qazaqtar emespız be?! Būl – öz jerımız, öz elımız. Sondyqtan, qazaqtyŋ ūlttyq müddesıne qatysty kez kelgen mäselenı memlekettık deŋgeide oryndauǧa mındettımız. Ol üşın özge etnostar ne deidı eken dep jaltaqtaudyŋ qajetı joq. Kırme etnos ökılderınıŋ bızdıŋ ūlttyq mäselemızge qarsy şyǧuǧa tıpten haqysy joq. Qazaq elı dep ataluy kerek bolsa, ol turaly özgeden rūqsat sūraudyŋ qajetı şamaly. Eşkımnen qorqyp-ürıkpei, memleketımızdı  Qazaq elı dep ata­ǧanymyz dūrys.

 

Oraq Äliev: Özgeler «buyn­syz jerge pyşaq ūrma­syn» dei­sız ǧoi…

 

Orazaq SMAǦŪL: İia. Taǧy bır qosarym, «Mäŋgılık el» atauymen Astanada ülken simvolikalyq arka jasap qoidyq. Būl türkı älemınde būryn-soŋdy bolmaǧan airyqşa tartu der edım. Endı sol arka ornalasqan köşege «Mäŋgılık el» degen atau berılse… Alys-jaqynnan at terletken adamdarǧa elımızdı tanytudyŋ tamaşa joly bolar edı.

 

Qanat EŊSENOV: «Qazaq elı» atauyna kelsek, ūlttyq mūraǧatta jūmys ıstegenımde qazırgı zaman tarihyn qaitadan qarap şyqtym. Şynynda, bır kezderı eldegı jaǧdai qiyn edı. Halqymyzdyŋ üles salmaǧy elu paiyzǧa da jetpeitın.

BŪŪ şarty boiynşa tūrǧy­lyqty jerınde üles salmaǧy 50 paiyzdan aspaityn halyq täuelsızdık aluǧa tolyqtai qūqyly emes. Bıraq, soǧan qaramastan bız özge ūlt ökılderımen qoiyn-qoltyq aralasyp, ömır sürıp otyrmyz. Täuelsızdıgımızdı jariialadyq.

Jalpy, jiyrma jyldyqty ekı negızgı kezeŋge böluge bolady. Bırınşısı – syndarly 10 jyl. Ekınşısı – jaŋa älemdegı Qazaqstan.

Menıŋ oiymşa, «Qazaq elı» memleketımızdıŋ  naqty atauy. Däl qazır osy ataudy beremız be, bermeimız be? Ol jaǧyn oilanuymyz kerek. Nege? Öitkenı, būl töŋırekte bıraz qauıpter de joq emes. Mysaly, elımızde 17 mln halyq bar. Onyŋ 10 milliony – qazaq. Al,  şette jürgen qazaqtyŋ sany – 5 mln şamasynda. Qazaqtyŋ üşten bırı şette jür. Al, ışte qazaqpen bırge tūratyn 7 mln etnos ökılderı tarazy basyn teŋşeitındei halde. Sondyqtan, «erteŋ Qazaq elı atanǧanda basqa ūlttar narazylyq bıldırıp, osy tatulyǧymyzdan airylyp qalmaimyz ba?» degen qauıp qyr astynan qyltiiady. Ǧalymdarymyz, qoǧam qai­rat­kerlerımız jaqsylap oilan­ǧany jön. Asyǧys şeşım qabyldap jıbersek, erteŋ onyŋ soŋy qalai bolatyny belgısız.

Konstitusiiada «Memlekettıŋ basty bailyǧy – halyq» dep körsetılgen. Sol halyq sany jaǧynan azdyǧymyz – bızdıŋ älsız tūsymyz. Qazaqty öz jerınde eldıŋ tūtastyǧyn saqtaityn  tituldy ūltqa ainaldyru, demo­gra­fiialyq jaǧynan sapaly ör­kendetuge memlekettık deŋgeide jaǧdai jasau – kezek küttırmeitın mäsele. Eger 50 millionǧa jetsek, maŋdaiymyz jarqyrap, aidarymyzdan jel esetın halyqqa ainalyp, sözımız de nyq, aiqailasaq ta dausymyz talaiǧa jeter edı.

 

– Astanaǧa Mäŋgılık eldıŋ bas qalasy boluy üşın ne jetpei jatyr dep oilaisyzdar?

Dihan QAMZABEKŪLY: Astana soltüstıkke köşkende onomas­tikalyq komissiia qūramynda bolǧan edım. Sonda sol jaǧalau­daǧy köşelerge Saq, Ǧūn degen ataulardy beremız degen bastama köterıldı. Bıraq, qalalardyŋ attaryn, eldık qūrylymdarynyŋ attaryn qoiaiyq degen ūsynys qoldau tauyp kettı. Al, Astana «Mäŋgı El» ideiasynyŋ, mūratynyŋ ülken temırqazyǧy boluy kerek dep oilaimyn. Astanada mädenietımızdıŋ barlyq bölıgı, qatparlary körınıs tabuy kerek. «Mäŋgı El» eskertkışımız, qaqpamyz da siiaqty. Bıraq, arǧy tarihymyzdy ūmytpaiyqşy. Astana degende Kenesary eske tüsedı. Osy ekı jyldyŋ bederınde Kenesary sarbazdarynyŋ süiegı eskı qorymda jatqandyǧy anyqtaldy. Sony jastarymyzdy tärbieleu üşın äspetteuımız kerek.

 

– Basqosuymyz Nau­ryz mere­kesınıŋ qarsaŋynda ötıp jatqannan keiın mynandai sūraq tuyndap otyr: būl merekenı bız qanşalyqty memlekettık deŋgeide toilap jürmız?

 

Orazaq SMAǦŪL: Jyl basy Nauryz – kün jylynyp, jaz­dyŋ jaqyndaǧanyn sezınıp köŋıldenetın ädemı bır kezge säikes kele­dı. Kün men tün te­ŋelıp, tabiǧat pen jan-januar tülegen şaq – kım-kımge de ūlyq mereke. Bügınde osy ūlt­tyq merekemız memlekettık deŋ­geide ūlyqtalyp keledı. Däl Nauryz kezınde basqa merekeden köbı­rek demalys jariia­lanudyŋ özı ūlystyŋ ūly künıne degen qūrmet bolsa kerek. Ärine, Qazaq elındegı nauryzdyŋ özındık erekşelıgı bar. Ony  toilau deŋgeiı künnen-künge joǧarylap kele jatqanyn atap ötu qajet. Ärine, kemşılıkter joq emes. Bıraq «köş jüre tüzeledı». Bolaşaqta Nauryz merekesı salt-sanamyzǧa tereŋ sıŋıp, naǧyz jaŋa jyl meiramyna ainalady degen ümıttemın.

 

Oraq ÄLİEV: Nauryz merekesı maǧan bala künımnen tanys. Özım 1945 jyly düniege keldım. Men tuyp-ösken Syr öŋırı esımdı bılgelı Nauryzdy toilap keledı. Olarǧa kompartiianyŋ aduyndy ämırı de äser ete almaǧan. Auyldyq deŋgeide bolsa da bızdıŋ jaqtyŋ Nauryzy keremet ötetın edı. Balalyq şaqtan sanama sıŋıp qalǧan Nauryz meiramy keiın memlekettık deŋgeide ötkızıle bastaǧanyna erekşe quandym. Bügınde ūlystyŋ ūly künı turaly, onyŋ şyǧu tarihyna bailanysty köptegen zertteu eŋbekter bar. Alaida, bız zertteuge köbıne dästürlı bılım men ǧylymi bılım tūrǧysynan kelemız. Nauryz degenımız – öz aldyna ülken ūǧym. Sondyqtan, būl meiram bılımnıŋ jetı türı tūrǧysynan zertteluı kerek dep esepteimın. Onyŋ şyǧu tarihy, mifologiialyq jaǧy, dıni jäne körkemdık tūrǧysynan jan-jaqty saraptaluy qajet. Bügınde Nauryzdy ūlyqtauda kemşılıkter köp. Sol kem-ketıktı tüzetudıŋ joldaryn qarastyryp, ūlyq meiramnyŋ qadır-qasietın är adamnyŋ jüregıne jetkızetındei şaralardy qabyldau kerek. Äitpese, bızdıŋ Nauryz bırneşe kiız üi tıgu men köje taratudan ärı aspai keledı.

Näubet QALİEV: Syr elı sekıldı jyly jaqtarda Nauryzdy  osy mezgılde atap ötuge bolady, al, soltüstıkte, aq qar, kök mūzda toilaǧan merekenıŋ sänı qalai? Menıŋşe ǧimaratta ötkızgen tiımdı. Sosyn är ūjym da būl merekenı öz deŋgeiınde toilasa eken. Keibıreuler oilaidy: Nau­ryz – kiız üi tıgıp, köje ışetın mereke dep. Olai emes, onyŋ ideologiialyq, tärbielık jaǧyn ūmytpauymyz kerek. Nauryzǧa kelgende är adam bır än äkelıp, öleŋ aityp ūlttyq dästürdı därıptep, körınıs retınde qoiylsa köp köŋılıne qonar edı.

 

Şäkır YBYRAEV: Bes jyl boiy Türkiiada Nauryzdyŋ konferensiiasyn ötkızdım. Türkı düniesınen  türlı ǧalymdar kelıp, olardyŋ zertteulerımen keŋınen tanystym. Osyny bız qalai toilaimyz? Menıŋ qazırgı toilauǧa  köŋılım tolmaidy. Kiız üi tıgıledı. Onyŋ ışıne taŋdauly kısıler ǧana däm tatyp, qalǧany sılekeiın şūbyrtyp qaitady. Jalpy, mūndaidy qoiu kerek. Köpşılık merekege ainaldyru üşın eŋ qoljetımdı tamaq – kö­jenı  üiıp-tögıp pısırıp, sol köje­den ışpegen adam qalmauy kerek. Tügel toiyp ışu kerek. Ekınşı şarty, qystan berı körmegen kısıler bır – bırımen körısıp, jaqsy tılekterın aitu kerek. Renjıp, ökpelep jürgen adamdar tatulasqany abzal. Osy künı basqa da ūlttyŋ ökılderı ädemı tılek aityp, bırıgetın, ış kırnesın aqtara syrlasatyn kün.  Bızde osy jaǧy eskerılmei jatady.

Merekenı äsıre saiasilandyryp, kürdelendırıp, besıgımızge deiın köşege alyp şyǧudy qoiatyn kez keldı. Eŋ bastysy,  mazmūnyn joǧaltpai, negızge aluymyz kerek

 

Dihan QAMZABEKŪLY: Nauryzdy eskışe toilap jürmız jäne etnografiiany aita beremız. Kiız üi mynau, şaŋyraq mynau dep. Jaŋa närsenı aituymyz kerek qoi. Babalarymyz «o zaman da bū zaman» degende jaŋa närsenı aitqan şyǧar dep oilaimyn. Mäselen, öz ūjymymyzda Nau­ryzdy «Astana köktemı» degen atpen naǧyz köktem şyqqan säuır aiynda toilaimyz.

 

Daiyndaǧandar:
Amanǧali Qaljanov, Qymbat Toqtamūrat, Gülmira Aimaǧanbet