Jalpy, kez kelgen halyqty, kez kelgen memlekettı örkenietke, damuǧa bastaityn töte joldyŋ bırı – audarma salasy. Al oǧan kerek, öte qajet qūral ol – sözdık. Osyny bıle-tūra bız būl mäselede baiau qimyldaimyz. Respublikamyzdaǧy ǧylym-bılım salasynyŋ audarma jūmysyndaǧy osynau olqylyqtyŋ ornyn toltyru maqsatynda erlı-zaiypty ǧalymdar – filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetı qytai filologiiasy kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Düken Mäsımhanūly men sol kafedranyŋ dosentı Ainūr Äbidenqyzy jaqynda «Qytaişa-qazaqşa ülken sözdık» atty eŋbektı baspadan şyǧardy. Osy igılıktı ıs turaly gazet oqyrmandaryn habardar etu maqsatynda bız ony qūrastyruşy avtorlardyŋ bırı Düken MÄSIMHANŪLYNA jolyǧyp, oǧan bırneşe sūraq qoiǧan edık.
– Dünienı qozǧaityn küş – oi nemese ideia. Sondyqtan äŋgımemızdı osyndai auqymdy sözdık qūrastyru turaly oidyŋ eŋ alǧaş qaşan kelgenınen, sosyn būl maqsattyŋ qalai jüzege asqanynan bastasaq?
– 2008 jyl edı. L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetıne Baqytjan Äbdıraiymov rektor bolyp keldı. Köp uaqyt ötpei ol kısı menı özıne şaqyryp: «Qazaqstan men Qytai Halyq Respublikasy arasyndaǧy barys-kelıs jiılep, qarym-qatynas nyǧaiyp keledı. Osyǧan bailanysty bızdıŋ elımızdegı eŋbek rynogynda qytai tılıne degen sūranys qauyrt ösude. Baiqaimyn, universitetımızde bıraz sinolog mamandar bar eken. Joǧarydaǧy uaqyt talaby üdesınen şyǧu üşın solardyŋ basyn qosyp, qytaişa-qazaqşa kölemdı sözdık qūrastyrudy qolǧa alsaŋyzdar» degen ūsynys aitty. Myna sözden keiın arnaiy top jasaqtap aldyq ta ūiymdastyru jūmystaryna kırısıp kettık.
Sondai künderdıŋ bırınde bız sözdık qūrastyruşylar mynadai tūjyrymǧa toqtadyq. Ol QHR Gumanitarlyq ǧylymdar akademiiasynyŋ salalyq ǧylymi-zertteu instituty ömırge äkelgen «Qazırgı qytai tılınıŋ sözdıgı» atty eŋbektıŋ 2005 jyly şyqqan besınşı basylymyn basşylyqqa alu edı. Alfavittık tärtıp boiynşa sözderdı teŋdei bölıp alyp, jūmysqa kırısuge bel budyq. Bıraq men jäne Ainūr Äbidenqyzy ekeumız özımızge tiıstı mındettı qolǧa alǧanymyzben, qalǧan azamattar: «Būl jūmystaǧy qarjy mäselesınıŋ tolyqtai şeşım tabuyn kütemız» dep onşa qimyldai qoimady.
2011 jyly universitette qytai tılı kafedrasy qūryldy. Söz etıp otyrǧan mäselenı endı osy ortalyq atynan Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne ǧylymi joba retınde ūsynudy bastadyq. Ondaǧy maqsatymyz: «Jasap jatqan sözdıgımızge ekı adamnyŋ şamasy kelmes. Sondyqtan mūny kafedra ūjymy bolyp atqaraiyq» degen oi edı. Taǧy da sätsızdık. Jobamyz jetkılıktı ball jinap tūrsa da, ministrlıkten ötpei qaldy. Söitıp jürgende 2014 jyly «Qytai turaly qyryq söz» atty eŋbegımnıŋ jaryq köruıne bailanysty menı Parlament Senatynyŋ Töraǧasy Q.K.Toqaev qabyldady. Äŋgıme üstınde Qazaqstandaǧy qytaitanu ǧylymynyŋ özektı mäselelerı töŋıregınde pıkır alystyq. Sonda Qasym-Jomart Kemelūly: «Täuelsızdık alǧanymyzǧa, Qytaimen qarym-qatynas ornatqanymyzǧa şirek ǧasyr uaqyt bolyp qaldy. Bızdıŋ audarmaşylar, diplomattar älı künge qytaişa-orysşa, orysşa-qytaişa sözdıkterge jügınıp jür. Osy aqtaŋdaqtyŋ ornyn toltyratyn uaqyt jetken sekıldı. Kafedraŋyzdy ūiymdastyryp, kölemdı sözdık daiyndasaŋyzdar, öte igılıktı ıs bolar edı» dedı. Men ol kısıge: «Būl jūmysty 2008 jyldan berı ekı adam bolyp qolǧa alyp kelemız. Qazır onyŋ 60 paiyzy daiyn» dedım. «Mynauyŋyz jaqsy jaŋalyq eken. Endı tezdetıp qūrastyryp şyǧyŋyzdar. Jaryqqa şyǧuyna järdemdeseiın» dedı. Myna sözdı estıgende jan qala ma?! Iske ynty-şyntymyzben kırıstık deisız. Söitıp, 2017 jyldyŋ basynda sözdıktıŋ soŋǧy nüktesı qoiyldy. Jyl aiaǧynda Qasym-Jomart Kemelūlynyŋ tıkelei qoldauymen bız söz etıp otyrǧan eŋbek Almatydaǧy «Ekskliuziv-KA» baspasynan jaryq kördı.
– Ädette sözdık dep jalpylama aityla salǧanymen, ol da özı bırneşe türge bölınedı emes pe? Sızderdıkı «Qytaişa-qazaqşa ülken sözdık» dep atalady eken. Endı osyǧan sipattama bere ketseŋız.
– İä, bızdıŋ būl eŋbegımızdıŋ aty – «Qytaişa-qazaqşa ülken sözdık». Būl qos tıldı tüsındırmelı, audarmaly dünie. Iаǧni, mūnda negızgı tıl – qytai tılı de, al qazaq tılı – audarma tılı. Bylaişa aitqanda, tüsındırmelı tıl. Būǧan qazırgı hansu jūrtynyŋ qoldanysynda bar 70 myŋǧa juyq söz ben söz tırkesı engızıldı. Jalpy kölemı – 120 baspa tabaq, 1050 betten tūrady. Mūndai sözdık Qazaq elı tarihynda tūŋǧyş ret jaryqqa şyǧyp otyr. 10 jyl uaqytymyzdy sarp etıp, joǧarydaǧy eŋbektı jaryqqa şyǧardyq.
Söz oraiynda aita ketetın jait, memlekettık tapsyrystyŋ bızdıŋ sözdıkke bergen kölemı 120 baspa tabaq bolǧandyqtan, audaryp, qūrastyrǧan daiyn sözderımızdıŋ bır bölıgı būǧan syimai qaldy. Sondyqtan olardy barynşa qamtu maqsatynda sözdık mätını är betke ekı baǧan emes, üş baǧan bolyp ornalastyryldy. Qarıp ölşemınıŋ türı 11-den 9-ǧa deiın kışıreitıldı. Sonymen bırge kıtap soŋyna qosymşa retınde «Qytai tarihyndaǧy handyqtardyŋ tarihi kestesı», «Dünie jüzındegı memleketterdıŋ aty, astanasy, ūlttyq valiutasy», «Himiialyq elementter kestesı», sondai-aq jer-su men adam attaryn qazaqşa jazuǧa qolaily bolu üşın «Qytai tılındegı buyndardyŋ transkripsiialyq kestesın» de qosa berdık. Osyndai-osyndai erekşelıkterımen söz etıp otyrǧan eŋbek qazırgı qytai tılın qoldanuşylardyŋ sūranysyna bırşama tolyq jauap beredı ǧoi dep oilaimyz.
– Joǧarydaǧy bır sözıŋızde osy sözdıktıŋ «Qazaq elı tarihyndaǧy tūŋǧyş eŋbek ekenın» aityp qaldyŋyz. Al Qytaidaǧy aǧaiyndar şe? Būl salada olar nendei tırlık jasap jatyr?
– Ärine, ondaǧy qandastarymyz sonau HIH ǧasyrdan bermen qarai sol elde ömır sürıp kele jatqandyqtan, qytai tılın üirenu, oqytu ädıstemesı, audarma, sözdık jasau sekıldı salalarda bıraz şarualar atqarǧany belgılı. Al jalpy, osy qytaişa-qazaqşa sözdık mäselesıne kelsek, ol jaqta S.Naiman degen aǧamyzdyŋ jetekşılıgımen jäne bas redaktorlyǧymen jiyrma şaqty adamnan tūratyn sözdık qūrastyru toby qūrylyp, 1979 jyly «Qytaişa-qazaqşa sözdık» degen atpen kölemdı eŋbek jaryqqa şyqqan. Ony halyq jappai «kök sözdık» atap ketkenı esımızde. Odan basqa bertınde marqūm N.Äbıkenūly degen qandasymyzdyŋ basşylyǧymen «Qazaqşa-qytaişa sözdık» jaryq kördı. Onyŋ negızgı tılı qazaq tılı de, al tüsındırme tılı qytaişa bolyp keledı. Odan özge ondaǧy aǧaiyndar ärtürlı salalar boiynşa ekonomika terminderınıŋ sözdıgı, medisina terminderınıŋ sözdıgı, äskeri ıs terminderınıŋ sözdıgı, auyl şaruaşylyǧy ataularynyŋ sözdıgı sekıldı eŋbekterdı ömırge äkelıp jatyr.
Äŋgımelesken
Janbolat AUPBAEV,
jurnalist
