DINMŪHAMED QONAEV: MENIŊ HALQYM – AQYN

Men osy estelıktı oqyǧanda Dimaş Ahmetūlyna bırjola bas iıp edım. Öitkenı, şetelge barǧan bas­şy eldık mäselenı elınıŋ ekonomikasynan ǧana emes, sonymen bırge, ruhaniiatynan, onyŋ köşbasşysy – ädebietınen de ızdep, maqtan etuı qandai ǧanibet, qandai ǧibrat.

Dimaş Ahmetūly Qonaevtyŋ alpys ekı tamyryna kıtaptaǧy qazynany bılmekke degen qūmarlyq bala kezden sıŋıptı. Būl qūmarlyq ony älem ädebietınıŋ klassikterımen tanystyrdy. Al, ol klassikterdıŋ basynda, Qūdaiǧa şükır, eŋ aldymen qazaq jazuşysy Mūhtar Äuezov tūrdy.

Dimekeŋ özınıŋ «Aqiqattan attauǧa bolmaidy» atty bestsel­lerge ainalǧan bıregei kıtabynda Mūhtar Äuezovpen eŋ alǧaş ret qalai kezdesıp, qalai tanysqanyn bylaişa suretteidı.

«…Sondai bır qarbalas kün edı. Hatşy qyz asyǧys kırıp:

– Jazuşy Äuezovpın dep bır kısı qabyldauyŋyzǧa kelıp otyr. Jazu­şy deiın desem, jūpyny kiınıptı. Qarapaiym. Tüsınsem būiyrmasyn, jūmysşylarmen pälenbai jyldan aralas-qūralas jürgen adamdai emen-jarqyn äŋgımelesıp otyr, – dedı.

Men de öz qūlaǧyma özım senbedım. «Apyr-au, ūly suretker at arytyp, ton tozdyryp, bır şettegı küngei elge de at ızın salady eken-au», – dedı bır oi quanyş otyn ürlep. Sonda da sekemşıl köŋıl «ras, ai­tasyz ba?» – dep qaitalap sūratty.

Mūhaŋdy est uım bolmasa, şyǧarmalaryn oqyǧanym bol­masa, ömırı körgen jan emespın. Almatydaǧy №14 mektepte oqyp jürgen kezımde, şamasy, toǧyzynşy klastyŋ oquşysy şyǧarmyn. Oidyŋ da, boidyŋ da ösıp, ainalaŋa ıŋkär köŋılmen köz tastap, sūlulyq älemınen syr sabaqtai bastaǧan şaǧymyz. «Qaraköz» sahnadan tüspei, ülken-kışı tügel japyrylyp kep, teatrǧa baryp jatqan. Qyzyq körıp men de bardym. Älı köz al­dymda, Qaraközdıŋ rolın tamaşa öner iesı, bıraq sahnadan tym erte qol üzıp ketken Zuhra Ata­baeva, al, Syrymdy onyŋ küieuı Qūrmanbek Jandarbekov oinady. Kelıstırıp oinaǧandary sonşa, Qaraközdıŋ qasıretpen aiaqtalar taǧdyry jan balasyn jaibaraqat qaldyrmaǧan. Közıne jas almaǧan, ädıletsız ömırdıŋ qūrbany bolǧan päk sezımge aianyşpen qaramaǧan kısı kemde-kem edı. Onan keiın «Qaraly sūludy», «Qaraş-qaraş» oqiǧasyn, «Qorǧansyzdyŋ künın», «Kınämşıl boijetkendı», «Kökserektı» oqyp, Mūhaŋnyŋ jazǧandaryna bauyr basyp ketken edım. Mıne, endı ol kısınıŋ özımen jüzdeskelı tūrmyn».

Osy kışkene ǧana üzındıde ülken jürektı Dimekeŋnıŋ ülken ädebiettegı ülken daryn iesıne degen ülken mahabbaty ap-anyq körınıp tūr. Öitkenı, ädebiettı süimegen, ädebietşını de süimeidı. Ne kerek, sol kezdesude Qūdaidyŋ özı «aidap» äkelgen Mūhtar Äuezovke Dimekeŋ ädebiet pen önerdı janyndai jaqsy köretının aityp, tıptı, söz oraiy kelgen tūsta joǧaryda aty atalǧan şyǧarmalardy tamsana oqyǧanyn jetkızedı. Mūhaŋnyŋ quanǧan sättegı aldymen aitatyny «Pälı!» degen söz bolǧan ǧoi. Mıne, ūly suretker sol sözımen Dimekeŋnıŋ kıtapqūmarlyǧyna riza bolǧanyn aŋǧartyp, öz jüregınen şyqqan tuyndylarynyŋ kenşılerdıŋ ru­hani qajetıne jarap jatqanyna masairap qalady.

Keiın Dimekeŋ qyzmet baby­men biıkke köterılse, jazuşy Mūhaŋnyŋ da ataq-daŋqy aspandai tüstı. Bıraq jatypatar jaulary jazuşynyŋ üstınen aryz jazuyn toqtatpady. Dimaş Ahmetūly bol­sa, osyndai «japtym jala, jaqtym küienı» joqqa şyǧaramyn dep, tıptı, Ortalyq Komitettıŋ bırınşı hatşysy J.Şaiahmetovpen jüz şaiysyp ta qalady. Onyŋ sebebı, Qazaq KSR-nıŋ tarihyn būrmalady, Ke n e s ary Qas y m ū l ynyŋ qozǧalysyn därıptedı dep ūzaq jylǧa sottalǧan Bekmahanov, Jūmalievterdıŋ jazasyn alǧanyn tılge tiek etken J.Şaiahmetov M.Äuezovten de qauıptenıp: «Syrt estuımşe, Äuezov te siraqtan büirek şyǧaryp, bır basyna ie bola almai jürgen körınedı. Baiaǧy äuenge basyp, būrynǧy qatelıkterın qaitalai bastapty. Qazaqstannan ırgesın aulaq sa­lyp, bırjola Mäskeuge köşıptı» deidı. Sonda Dimekeŋ: «Äuezov – dara tūlǧa. Ūly jazuşy. Ǧalym, Keŋes odaǧynyŋ körnektı mädeniet qairatkerı, ol qazaq halqynyŋ ǧana emes, bükıl eldıŋ ortaq aza­maty. Ol Mäskeu jäne Qazaq universitetterınıŋ professory» degende, J.Şaiahmetov: «Mūnyŋ bärı dūrys. Mäsele piǧylynda, ıs-äreketı jaily bolyp otyr», – deidı aitqanynan qaitpai. Bıraq Dimaş Ahmetūly öz pıkırınde qalyp: «Bızdı tırı jan tüsınbeidı. Ǧalymdar ǧana emes, onyŋ milliondaǧan oqyrmany narazy bolady. Onyŋ bergı jaǧynda Ǧylym akademiiasynyŋ jarǧysyndaǧy akademikten şyǧaru jönınde ere­je joq. Akademik – būl ömırlık ataq» degen kezde, Şaiahmetov: «Joldas Qonaev, Ortalyq Komitettıŋ nūsqauyn oryndau kerek», – dep qabaq şytyp, mäselenıŋ toqeterın bır-aq aitady. Degen­men, D.Qonaev osy mäsele boi­ynşa arnaiy Mäskeuge baryp, KOKP Ortalyq Komitetınıŋ ǧylym bölımındegılerge jolyǧyp, Äuezov jönındegı öz pıkırın qorǧap qaitady.

D.Qonaevtyŋ būdan basqa da aqyn-jazuşylardy kommunistık ideologiia me r genderı n ı ŋ qarauylynan dın aman alyp qalǧany belgılı. Mysaly, sol tūstaǧy al­byrt aqyn, erkın oi iesı Oljas Süleimenovty Mihail Andreevich Suslovtyŋ «oǧynan» qūtqaryp qalǧanynyŋ öz nege tūrady?! Ol­jas sol üşın D.Qonaevqa öle-ölgenşe qaryzdar desek te bolady. Eger Dimekeŋ de Suslov siiaqty keŋestık-kommunistık saiasattyŋ yqpalynan şyǧa almai, «erkek toqty qūrbandyq» dep, bala­syndai bozymdy qara basynyŋ amandyǧy üşın «qūrbandyqqa» şalyp jıbergende ne bolar edı? Bıraq Dimekeŋ «sūr kardinaldyŋ» sūsynan yqpai, Oljastai aqynyn qorǧau arqyly türkı tıldes halyqtardyŋ, onyŋ ışınde qazaq halqynyŋ da ar-namysyn saqtap qaldy. Sol üşın KOKP Ortalyq Komitetınıŋ Bas h atşysy L.Brejnevke baryp, tüimedeidı tüiedei etıp, dünienı dürlıktırıp jatqandardyŋ attan-aiǧaiyn yŋ-şyŋsyz basyp qaitty. Aita ber­sek, D.Qonaevtyŋ qazaq ädebietı men önerıne jasaǧan qamqorlyǧy şeksız. Ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary Almatyda Aziia men Af­rika elderı jazuşylarynyŋ V kon­ferensiiasy öttı. Ony Egipettıŋ dünie jüzıne tanymal jazuşysy Iýsuf Sibai aşqan. Mıne, Dimekeŋ osy qalamgermen būrynnan-aq tanys-bılıs bolǧan. Sol Iýsufke elınıŋ tarihyn arydan qozǧap maǧūlmat bergen Dimekeŋ:

Börı basy – ūranym,

Börılı menıŋ bairaǧym!

Börılı bairaq köterse,

Qozyp keter qaidaǧym.

Börılı bairaq astynda,

Bögelıp körgen jan emen,

Börıdei jortyp jürgende,

Bölınıp qalǧan jan emen! – dep jyrlap jıbergende Egipet qalamgerı: «Sız el basşysy ǧana emes, ülken aqyn ekensız ǧoi», – dep riza bolyp qalady. Sol kezde Dimekeŋ: «Joq, men aqyn emespın. Menıŋ halqym – aqyn. Olar şyǧarǧan jyryn, än-küiın jadynda toqi bılgen, toqyǧanyn ūrpaq boiyna sıŋıre bılgen»,– deidı.

Marqūm Bekeŋnıŋ, jazuşy Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ mynandai äŋgımesı bar. Bekeŋ qydyrystap jürse, bır-ekı jazu­şy kezdesıp qalyp: «Bügın Di­maş Ahmetūlynyŋ tuǧan künı, qūttyqtap şyǧuǧa bara jatyr­myz, bızben bırge jürseŋşı»,– deidı. Bekeŋ, negızı, «qūttyqtap şyǧu», «sälem berıp şyǧu» degen siiaqty ädetterge «joq» adam eken, analardyŋ sözı jelıktırdı me, älde elgezektıkterı elıktırdı me, äiteuır «jaraidy» dep ılese ketedı. Dimekeŋnıŋ zeinettegı kezı ǧoi, qalamgerlerdı qūrmetpen qarsy alady. Dastarhan jaiylady. Tamaqpen bırge koniak ta keledı. Bekeŋnıŋ aşy sudan tartynşaqtap jürgen kezı eken, bıraq Dimekeŋnıŋ dastarhany bolǧan soŋ, onyŋ üstıne mūndai jaǧdai qaitalana bermeitın bolǧan soŋ «alyp qoiaiyq» de­gen saiyn staqanyndaǧy qyzyl kü reŋ sūiyqtyqty sarqyp ışıp, «tap-taza» ǧyp otyra­dy. Söz kezegı Bekeŋe kelgende asabanyŋ rölın Dimekeŋnıŋ özı alyp, «Bızdıŋ aramyzda qazaq ädebietınıŋ klassigı otyr. Ol – myna Berdıbek Soqpaqbaev. Men el basqaryp tūrǧan kezımde Parij­ge jolym tüsken. Sonda «Qazaq jazuşylarynyŋ fransuz tılıne audarylǧan kıtaptary bar ma?»,– dep sūraǧanymda myna aralaryŋda otyrǧan Berdıbektıŋ kıtabyn körsetıp, äbden maqtaǧan bolatyn. Men sol joly jazuşynyŋ fran­suz tılınde şyqqan kıtabynyŋ bır danasyn Fransiiadan alyp kep, üiımdegı myna kıtaphanamnan oryn berıp edım. Bügın sony avtoryna körsetudıŋ sätı kelıp otyr»,– deidı de, kıtaphanasynan jazuşy Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ «Menıŋ atym Qoja» atty kıtabynyŋ fransuz tılındegı nūsqasyn alyp ūsynady. Koniaktyŋ qandy oinatqan qyzuyna Dimekeŋnıŋ jandy tebırentken jyly lebızı qosylyp, Bekeŋ marqūm sol joly dastarhan basynda bır şalqidy.

Men osy estelıktı oqyǧanda Dimaş Ahmetūlyna bırjola bas iıp edım. Öitkenı, şetelge barǧan basşy eldık mäselenı elınıŋ eko­nomikasynan ǧana emes, sony­men bırge, ruhaniiatynan, onyŋ köşbasşysy – ädebietınen de ızdep, maqtan etuı qandai ǧanibet, qandai ǧibrat. Qūdaiǧa şükır, mūnaiymyz, gazymyz, astyǧymyz jäne t.b. önımderımız şet elge ton­nalap şyǧarylyp jatyr. Al, aqyn, jazuşylarymyzdyŋ kıtaptaryn şet el tılderıne audaryp, şyǧys pen batys elderıne myŋdaǧan, jüzdegen, milliondaǧan taralym­men «eksporttap» jatyrmyz ba?! Joq. Bar bolsa, mardym­syz. Sondyqtan, bäsekeles mem­leketterge barǧanda qazaq aqyn-jazuşylarynyŋ tuyndylaryn da el bailyǧy retınde ızdei jüretın Dınmūhamed Qonaev ülgısın aitu, talqylau jäne nasihattau – aldaǧy künderdıŋ enşısı.

Kösemälı SÄTTIBAIŪLY,

Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı